|
Verbo estar-ser
O verbo estar-ser ye en aragonés un verbo copulativo resultau d'a evolución y unión d'os verbos latinos STARE y ESSERE. En cualques tiempos verbals coexisten formas feitas a partir d'as dos radices con significaus diferents, pero en a mes gran part d'os tiempos verbals a evolución ha feito que se'n impose una d'as dos. En latín STARE indicaba "estar dreito" y "immobil" sobre tot, pero tamién "permaneixer", "persistir", "habitar", "aguantar-se" y "depender".[1]. O verbo STARE yera un verbo de posición. En aragonés o significau de "permaneixer" lo mantién a forma pronominal estar-se, con formas personals que no se fan que con a radiz est-. En latín o verbo ESSERE yera un verbo copulativo indicador d'existencia, politematico con diferents radices. O verbo que deriva en luengas romances ye ser y en belunas d'ellas ha feito u fa de verbo auxiliar. Cuan en aragonés se fa servir o verbo estar-ser como verbo auxiliar se fan servir as formas derivadas d'o verbo ser derivadas d'o ESSERE latín. InfinitivoEn o infinitivo a evolución de l'aragonés ha feito que s'haiga imposau a forma estar debant d'a forma ser (u seyer en textos medievals). Manimenos en aragonés benasqués s'ha imposau a forma ser en a zona C y a mes gran part d'o zona B (sin Ramastué y Sos). Eixemplos d'uso en parlas altoaragonesas que conservan o infinitivo estar heredando os usos d'os infinitivos ESSERE y ESTARE:
Manimenos en aragonés meridional y aragonés fovano distinguen ser y estar seguindo o modelo d'o castellano, y puet estar una castellanización recient. CherundioEn o cherundio a evolución de l'aragonés ha feito que s'haiga imposau a forma estando (y estand en a zona A d'o benasqués). Manimenos en a zona C y a mes gran part d'a zona B d'o benasqués s'ha imposau a forma send, y en belsetán existe a forma sendo cuan o verbo estar fa de verbo auxiliar. ParticipioEn o participio s'ha imposau a forma estau/estato. Manimenos en a zona C y cuasi tota a zona B d'o benasqués s'ha imposau a forma seu. Present d'indicativoEn o present d'indicativo s'han imposau as formas derivadas d'o present d'o verbo ESSERE latín: Yo soi.
En benasqués a primera persona singular ye sigo. En cheso a primera persona ye so. A causa d'un apocope muit antigo de tiempos d'o latín vulgar que afecto a tierras entre Dacia, Galia y norte d'Hispania, en gran part de l'aragonés oriental a terminación d'a primera persona plural se puet pronunciar -m (som) u -n (son), u de forma vacilant como archifonema. D'alcuerdo con a ortografía proposada por l'Academia de l'aragonés s'ha d'escribir con -m (som)[3] por corresponder a la terminación -mos de l'aragonés cheneral.
Eixemplos d'uso en diferents parlas altoaragonesas:
En muitas parlas altoaragonesas se fa servir formas derivadas d' ESSERE pa indicar existencia y formas derivadas d' ESTARE pa indicar situación coincidindo con o modelo castellano. Esto esdevién por eixemplo en aragonés meridional y en aragonés fovano. Talment esto reflecte un proceso de castellanización recient. En ansotano o filologo Saroïhandy replegó formas chenuínas derivadas d'o verbo ESSERE pa indicar posición (i ye, i yes), pero d'alcuerdo con Miguel Ánchel Barcos estas formas ya no se rechistran en ansotano actual, en o que s'observa un uso deseparau d'estos verbos[7] coincidindo con o castellano. Manimenos María Pilar Benítez podió rechistrar: ye o lugar d'os aborrals cerca de Sant Huan. Pasato imperfecto d'indicativoEn o pasato imperfecto d'indicativo s'han imposau as formas derivadas d'o pasato imperfecto d'o verbo ESSERE latín ((Yo) yera < (EGO) ERAM), a on bi heba una irregularidat por rotacismo: .
En ansotano a primera persona presenta o morfema de primera persona -i natural en ansotano y d'antes en atras parlas occidentals y navarras. Se suposa que a terminación en -e pa la primera persona singular en belsetán, tellán y chistabín deriva d'a evolución fonetica d'o diftongo decreixent -ai- ta -e-. En part d'o benasqués (en tota a "zona C", en Castilló de Sos, en Gabás, en Bisagorri[4][8] adintro d'a "zona B" y Saúnc adintro d'a "zona A"), o pasau imperfecto d'indicativo presenta formas en yeba, que continan en o baixo-ribagorzano con as formas en eba. En Saúnc estas formas son diferents en dos personas (yo yebe y nusaltros yeben[4]) D'alcuerdo con a grafía de l'Academia de l'Aragonés a primera persona plural d'o benasqués s'ha d'escribir con -n y no con -m por corresponder a la terminación en -anos[3] sin apocope d'a primera conchugación de l'aragonés cheneral.
En part de l'aragonés s'han perdiu as formas chenuínas con diftongación y han estau substituyidas por as formas castellanas era, eras, ecetra. Eixemplos d'uso en diferents variants d'aragonés: Pasato perfecto simple d'indicativoEn o pasato perfecto simple d'indicativo s'han imposau as formas derivadas d'o pasau perfecto d'o verbo STARE en latín (Yo estié) substituyindo a las formas derivadas d'o pasau perfecto d'o verbo ESSERE en a mes gran part de l'aragonés, plegando a forma sintetica a l'ueste dica a Val d'Ansó y a l'este por o menos dica La Comuna[10] y Sierra Ferrera.[11]
Eixemplos d'uso en parlas altoaragonesas en as formas d'este tiempo derivadas d'o STARE latín prenen o puesto d'as formas derivadas d'o ESSERE latín: Entre as variants por diferent uso de morfemas personals tenemos estiei pa la primera persona singular en ansotano, y estié en cuenta d'estió pa la tercera singular persona en cheso y pa la tercera persona plural estieron en cheso y estioren en belsetán. En ribagozán y part d'o chistabín (sin contar o chistabín de la Comuna) as formas d'o STARE tamién preñen o puesto d'as formas d'o ESSERE pero se fa servir as formas propias d'o pasau perfecto perifrastico local. A primera persona d'este verbo en chistabín de Chistén ye voi estar.[12]
En belsetán y en aragonés tellano[2] no s'han imposau as formas derivadas d'o STARE latín sobre as formas derivadas d'o ESSERE latín, ye una variant d'aragonés que conserva a deseparación orichinal d'os dos verbos en este tiempo verbal:
FuturoEn o futuro simple s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE latín (Yo seré).
Eixemplos d'uso en diferents variants d'aragonés:
CondicionalEn o condicional simple s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE latín (Yo sería).
Eixemplos d'uso en diferents variants d'aragonés:
En aragonés tellano se fa servir as formas derivadas d' ESSERE pa existencia y as formas derivadas de STARE pa posición u localización coincidindo con l'uso en castellano: Present de subchuntivoEn o present de subchuntivo s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE latín (Yo siga).
En belsetán bi ha formas en sía,[5] en atras variants d'aragonés ye posible sentir formas en seiga. Eixemplos d'uso: Pasato imperfecto de subchuntivoEn o pasau imperfecto de subchuntivo bi ha formas que derivan d'o ESSERE latín y formas que derivan d'o STARE latín (Yo fuese, yo estase), indicando as primeras existencia y as segundas posición u localización.
As variants d'as formas d'o verbo ESSERE son:
As formas derivadas d'o verbo STARE se presentan igual dende l'aragonés cheso dica l'aragonés baixo-ribagorzano,[13] pasando por l'aragonés chistabín. As formas diferents son pocas, y se deben a uns diferents morfemas presents en ansotano, y a l'apocope antiga d'un morfema en part de l'aragonés de Sobrarbe.
En aragonés cheso actualment bi ha diferencia entre as formas derivadas d'o latín STARE y as formas derivadas d'o latín ESSERE. En cheso as formas derivadas d'o STARE latín indican siempre posición[14] y as formas derivadas d'o ESSERE existencia (pero tamién a vegadas posición como en belsetán). En aragonés belsetán y en o d'a Valle de Tella[2] s'han imposau as formas derivadas d'o verbo ESSERE debant d'as formas d'o verbo STARE:
ImperativoEn o imperativo se fan servir as formas de ser. Conservación de l'uso d'o verbo estar-serEn as variants mes conservaderas de l'aragonés, propias d'as vals d'o Pireneu axial ye a on se conservan estos usos, en muitas zonas de l'Alto Aragón usos d'o verbo ser y estar coinciden con os usos castellanos por a castellanización. Referencias
Bibliografía
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
