শিৱ (সংস্কৃত: शिव; আক্ষৰিক অৰ্থ "শুভ" বা "মঙ্গল") এজন হিন্দু দেৱতা। তিনি ত্ৰিমূৰ্তিৰ (হিন্দুসকলৰ মতে তিনিটা বিশেষ প্ৰাথমিক দৈৱসত্তা) অন্যতম। ত্ৰিমূৰ্তিৰ শিৱ হৈছে ধ্বংসৰ প্ৰতীক।[2] হিন্দুধৰ্মৰ শৈৱ শাখা সম্প্ৰদায়ৰ মতে, শিৱই হ’ল সৰ্বোচ্চ ঈশ্বৰ।[3] যিসকল হিন্দুধৰ্মাবলম্বীয়ে শিৱকেই প্ৰধান দেৱতা বুলি জ্ঞান কৰে তেখেতৰ পূজা কৰে, তেখেতসকল "শৈৱ" নামে পৰিচিত।[4]বিষ্ণু-পূজক বৈষ্ণৱ বা দেৱী-পূজক শাক্তসকলৰ অনুসৰি শৈৱধৰ্মও হিন্দুধৰ্মৰ অন্যতম প্ৰধান শাখাসম্প্ৰদায়।[3]
শিৱক সাধাৰণত বিমূৰ্ত শিৱলিঙ্গৰ ৰূপত পূজা কৰা হয়। অন্য মূৰ্তিসমূহৰ মাজত ধ্যানমগ্ন অৱস্থাত বা মায়াসুৰৰ পিঠিত উঠি তাণ্ডৱ নৃত্যৰত অৱস্থাৰ মূৰ্তি (নটৰাজ মূৰ্তি) অধিক প্ৰচলিত। শিৱ দুই প্ৰধান হিন্দু দেৱতা গণেশ আৰু কাৰ্তিকৰ পিতৃ।
এই ৰুদ্ৰ মন্ত্ৰ জপ কৰিলে মনলৈ শান্তি আহে, জীৱনত সুখ সমৃদ্ধি বৃদ্ধি হয় আৰু দুখ কষ্ট দূৰ হয় বুলি বিশ্বাস আছে। শিৱক ভগৱান হিচাপে দয়া আৰু সহানুভূতিৰ গৰাকী বুলি মানে। তেওঁ ভক্তসকলক আৰু উপাসকক দুষ্ট অপশক্তিৰ পৰা পৰিত্ৰাণ কৰে। মানুহৰ মন অন্তৰৰ লোভ,মোহ,খং এইবিলাক ভগৱান শিৱই নাশ কৰে,দমন কৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়। প্ৰকৃততে "শিৱ" শব্দই বহন কৰে মানুহৰ অন্তৰআত্মাক। ই মানুহৰ ভিতৰৰ আত্মসত্তাক বুজায়। "ঔম নমঃ শিবায়" মন্ত্ৰ দৈনিক জপ কৰিলে মানুহৰ অন্তৰ আত্মা সুস্থ, বিশুদ্ধ হৈ উজ্জ্বলি উঠে। শঠতা কপততা আৰু হীন ভাবনা দূৰতে বিদূৰ হয়।
সাধাৰণ অৰ্থত শিৱ মানে বিমূৰ্ত শিৱলিঙ্গৰ এক ধাৰণা। জনমানসত শিৱলিঙ্গৰহে সাধাৰণতে পূজা অৰ্চনা কৰা হয়। তদুপৰি শিবৰ অনন্য এক মূৰ্ত্তি, মায়াসুৰৰ পিঠিত উঠি তাণ্ডৱ নৃত্যৰত অৱস্থাবিশেষ যাক নটৰাজ মূৰ্তি বুলি কোৱা হয় সেই মূৰ্তিটোৰো পূজা কৰা হয়। শিৱ পুৰাণত আছে -- "পৃথিবীত কিমান লিঙ্গ আছে সেয়া হিচাপ কৰা নাযায়। কিয়নো পৃথিবীকে ধৰি এই গোটেই জগত লিঙ্গময় মাত্ৰ। এই দৃশ্যমান জগত ভগৱান শিৱৰেই স্বৰূপ হয়। কেৱল পৃথিৱীতেই নহয় স্বৰ্গ আৰু পাতালতো শিৱ লিঙ্গ আছে। কিয়নো দেৱতা অসুৰ আৰু মনুষ্য সকলোৱে মহাদেৱ শিৱৰ পূজা কৰে। গোটেই ত্ৰিলোকত শঙ্কৰ ভগৱান ব্যাপ্ত হৈ আছে আৰু ত্ৰিলোকত কৃপা কৰিবৰ বাবে সকলো তীৰ্থ স্থানত লিঙ্গ ৰূপত বিৰাজ কৰিছে।" শিৱ শব্দৰ মূল অৰ্থ হৈছে কল্যাণ। সেয়েহে ভক্তগণে সচৰাচৰ "ওম নমঃ শিবায়" মন্ত্ৰ জপ কৰা দেখা যায়। আনহাতে লিঙ্গ শব্দটো প্ৰকৃততে এক সংস্কৃত শব্দ আৰু যাৰ অৰ্থ হৈছে চিহ্ন। গতিকে প্ৰচলন আছে যে যেনেকৈ বিভিন্ন বস্তুৰ চিহ্ন থাকে, মহাদেৱ শিৱৰ চিহ্নকোো শিৱলিঙ্গৰে সূচিত কৰা যায়। তথ্য অনুসৰি প্ৰাচীন শাস্ত্ৰ 'লিঙ্গ পুৰাণত' কিন্ত শিৱ লিঙ্গৰ কোনো ৰং নাই বুলি কোৱা হৈছে। পৌৰাণিক শাস্ত্ৰৰ মতে শিৱ লিঙ্গৰ তিনিটা ভাগ। একেবাৰে তলৰ ভাগটোক ব্ৰহ্মা-পীঠ, মধ্য ভাগ বিষ্ণু-পীঠ আৰু একেবাৰে ওপৰৰ ভাগ শিৱ পীঠ। এই ত্ৰিমূৰ্তি ব্ৰহ্মা, বিষ্ণু আৰু শিৱৰ পীঠ মানে সকলো দেৱী দেৱতাৰ মন্দিৰ স্থল।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]
শিৱৰ পবিত্ৰ সংখ্যা হল পাঁচ আৰু মনকৰিবলগীয়া কথাটো হৈছে সৰ্বাপেক্ষা তেওঁৰ আৰাধনাৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ মন্ত্ৰসমূহৰ এটা "নমঃ শিৱায়" পাঁচটি আখৰৰ দ্বাৰা গঠিত।
কথিত আছে যে, শিৱৰ শৰীৰ পাঁচটি মন্ত্ৰৰ দ্বাৰা গঠিত যাক কোৱা হয় পঞ্চব্ৰহ্মণ। এই পাঁচোটি মন্ত্ৰৰ নিজস্ব নাম আৰু মূৰ্তিতত্ত্ব বৰ্তমান:
সদ্যোজাত
বামদেব
অঘোৰ
তৎপুৰুষ
ঈশান
শিৱৰ মূৰ্তি এই পাঁচোটি ৰূপ পঞ্চাননৰ আকাৰত কল্পিত হয়। বিভিন্ন শাস্ত্ৰত এই পাঁচোটি ৰূপ পঞ্চভূত, পঞ্চ জ্ঞানেন্দ্ৰিয় আৰু পঞ্চ কৰ্মেন্দ্ৰিয়ৰ লগত সংযুক্ত। এই পাঁচোটি ৰূপৰ বৰ্ণনা প্ৰসঙ্গত পণ্ডিতসকলৰ মাজত মতবিৰোধ আছে। ষ্টেলা ক্ৰ্যামৰিকে এই সম্মিলনৰ সামগ্ৰিক অৰ্থ সম্পৰ্কে মন্তব্য কৰিছে:
Through these transcendent categories, Śiva, the ultimate reality, becomes the efficient and material cause of all that exists.
উল্লেখনীয় যে এই জগতত যিমান শিৱ লিঙ্গ আছে সেই বিলাকৰ ভিতৰত বাৰ জ্যোতিৰলিঙ্গ সকলোতকৈ শ্ৰেষ্ঠ। ইতিহাসবিদ পুৰুষোত্তম নাগেশ অ'কে তেখেতৰ 'বৈদিক বিশ্ব ৰাষ্ট্ৰ কা ইতিহাস' ( वैदिक विश्व राष्ट्र का इतिहास (१ ते ४ भाग),हिंदी साहित्य सदन नवी दिल्ली) নামৰ কিতাপ খনৰ ২১ নম্বৰ অধ্যায়ত বাৰ জ্যোতিৰলিঙ্গক প্ৰাচীন ভাৰতৰ 'নিউক্লিয়াৰ ৰিয়েক্টৰ' বুলি কৈছে। তেখেতে কিতাপ খনত ভাৰতবৰ্ষৰ মেপ আঁকি দেখুৱাই দিছে।[উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]
ভাৰতৰ ৰেডিঅএক্টিভিটি মেপখন মন কৰিলে দেখা যাব যে ভাৰত চৰকাৰৰ নিউক্লিয়াৰ ৰিয়েক্টৰ সমূহ বাদ দি প্ৰাাকৃতিক ৰূপত আটাইতকৈ বেছি ৰেডিঅএক্টিভটি থকা অৰ্থাৎ আটাইতকৈ বেছি বিকিৰণ হোৱা ঠাই সমূহতে জ্যোতিৰলিঙ্গ আছে। নিউক্লিয়াৰ ৰিয়েক্টৰ সমূহৰ আকাৰ শিৱ লিঙ্গৰ দৰে কাৰণ বৈজ্ঞানিক ভাবে এইটোৱেই একমাত্ৰ আকাৰ যি প্ৰচণ্ড শক্তিক প্ৰতিৰোধ কৰিব পাৰে। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন] উদাহৰণ হিচাপে Bhabha Atomic Research Center ৰ কথা কব পাৰি। এই Center ৰ আকাৰটো সাইলাখ শিৱলিঙ্গৰ দৰে আকৃতিৰ।
বেদ শাস্ত্ৰৰ আদিত উল্লিখিত মতে শিৱ লিঙ্গ হৈছে এক উৰ্জাৰ প্ৰতীক অৰ্থাৎ অনন্ত শক্তিৰ প্ৰবাহ। সেয়ে শিৱ লিঙ্গৰ ওপৰত এক পাত্ৰ বান্ধি ৰাখি অকণমান অকণমান কৈ অনবৰতে পানী পৰি থাকিবলৈ দিব লাগে ই অহৰহ যাতে ঠাণ্ডা হৈ থাকে। নিউক্লিয়াৰ ৰিয়েক্টৰ সমূহতো ব্যৱহৃত পানী দূৰলৈ উলিয়াই পঠোৱা হয় সেইদৰে শিৱ লিঙ্গত দিয়া পানী যাতে কাৰো গাত নালাগে তাৰবাবে দূৰলৈ উলিয়াই দিয়া হয়। পানী লিঙ্গত পৰিলে ৰিএক্টিভেত হৈ যায়। প্ৰাচীন প্ৰবাদ অনুসৰি শিৱ লিঙ্গৰ পানী ওলাই যাবলৈ দিয়া বাটটোৰ আগেদি প্ৰদক্ষিণ কৰিব নালাগে বুলি নিয়ম কৰি গৈছে। সেয়ে শিৱ লিঙ্গত আধা পৰিক্ৰমা কৰিব লাগে বুলি বিশ্বাস আছে। [উদ্ধৃতিৰ প্ৰয়োজন]
ডেনিছ বিজ্ঞানী Neils Bohr য়ে ব্যাখ্যা আগবঢ়াই কৈছিল যে,"সকলো বস্তু Proton, Neutron, Electron ৰ অনু পৰমাণুৰ সংযোজন। সেইদৰে শিৱ লিঙ্গও Proton, Neutron, Electron ৰ সংযোজন।" সেইবাবে প্ৰাচীন ঋষিমুনি সকলে Proton, Neutron, Electron ক বিষ্ণু, মহেশ আৰু ব্ৰহ্মা বুলি প্ৰতিকী অৰ্থত ব্যৱহাৰ কৰিছিল। অৰ্থাৎ:
পৱিত্ৰ শাওণ মাহত শিৱলিঙ্গৰ পূজা অৰ্চনা অৰ্থাৎ অনন্ত শক্তিক শ্ৰদ্ধাৰ্ঘ অৰ্পণ কৰাক বুজায়। বছৰৰ ১২তা মাহৰ ভিতৰত শাওঁণ মাহটো শিৱ পূূূূজাৰ বাবে আটাইতকৈ উত্তম বুলি বিবেচিত কৰা হয়। কিয়নো প্ৰবাদ আছে যে শাওঁণ মাহতে সমুদ্ৰ মন্থন কৰা হৈছিল। যেতিয়া দেৱতা আৰু দানবৰ দ্বাৰা এই মন্থন কৰা হৈছিল সেই সমুদ্ৰ মন্থন কৰোঁতে ওলোৱা কালকুট বিষ মহাদেৱে শাওঁণ মাহতে পান কৰিছিল,আৰু সমগ্ৰ জগতক সেই তীব্ৰ হলাহল বিষৰ প্ৰভাৱৰ পৰা ৰক্ষা কৰিছিল। সেই হলাহল বিষ পান কৰাৰ পাছত শিৱৰ দেহত এক সহিব নোৱাৰা উত্তাপৰ সৃষ্টি হৈছিল। যাৰবাবে ব্ৰহ্মা আৰু অন্যান্য সকলো দেৱতাগণে মিলি শিৱৰ দেহৰ জ্বলন কমাবলৈ তেওঁৰ দেহত জলাভিষেক কৰিছিল। তেতিয়াৰপৰা শাওঁণ মাহত.. মহাদেৱক জলাভিষেক.. নিয়ম কৰাৰ আৰম্ভ হল। শিৱৰ দৰে সেই অনন্ত শক্তিক উপাসনা আৰু অৰ্চনাৰে পৃথিৱীৰ অপশক্তিৰ মষিমূৰ কৰি চৌদিশেে শুভ শক্তিৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱৰ বাবে এই মাহটোত ভক্তগণে শিব আৰাধনাত মগ্ন হয়। শিৱক আৰাধনা কৰা এই যাত্ৰা ১৮৮০ চনৰ পৰা আৰম্ভ হয় বুলি জনাযায়। এই যাত্ৰাক কাৱৰ যাত্ৰা, আৰু ভক্তসকলক কাৱাৰিয়া বুলি কোৱা হয়। তেওঁলোকে বিভিন্ন নদীৰ পৰা জল কঢ়িয়াই শিৱলিঙ্গত ঢালে আৰু জগতৰ কল্যাণ কামনা কৰে।
ব্যুৎপত্তি আৰু অন্যান্য নাম
সংস্কৃতত শিৱ (দেৱনাগৰী: शिव, śiva) শব্দটো এটা বিশেষণ, যাৰ অৰ্থ "শুভ, দয়ালু আৰু মহৎ।" [5][6] ব্যক্তিনাম হিচাপে এই শব্দটিৰ অৰ্থ "মঙ্গলময়।" ৰূঢ় ৰুদ্ৰ শব্দটিৰ পৰিৱৰ্তে অপেক্ষাকৃত কোমল নাম হিচাপে এই শব্দটি ব্যবহৃত হয়।[6] বিশেষণ হিচাপে শিৱ শব্দটি কেৱলমাত্ৰ ৰুদ্ৰই নহয়, অন্যান্য বৈদিক দেৱদেৱীসকলৰ অভিধা ৰূপে ব্যৱহৃত হৈয়ো থাকে।[7]ঋগ্বেদতইন্দ্ৰৰ একাধিক স্থানত নিজৰ বৰ্ণনাত এই শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰিছে।
সংস্কৃত শৈৱ শব্দটোৰ অৰ্থ "শিৱ সংক্ৰা্ন্তীয়।" এই শব্দটো হিন্দুধৰ্মৰ এটা অন্যতম প্ৰধান শাখাসম্প্ৰদায় আৰু সেই সম্প্ৰদায়ৰ মতাবলম্বীসকলৰ নাম হিচাপে ব্যৱহৃত হয়।[8]শৈৱধৰ্মৰ কেইবাটাও প্ৰথা আৰু ধৰ্মবিশ্বাসৰ বিশেষণ ৰূপেই এই শব্দটো ব্যৱহৃত হৈ থাকে।[9]
বিষ্ণু সহস্ৰনাম স্তোত্ৰত আদি শংকৰবিষ্ণুৰ ২৭তম আৰু ৬০০তম নাম হিচাপে শিৱ শব্দটিৰ একাধিক অৰ্থ ব্যাখ্যা কৰিছে: "পবিত্ৰ ব্যক্তি", অথবা "যাৰ নাম উচ্চাৰণ মাত্ৰেই মানুহ পাপমুক্ত হয়।" [10]স্বামী চিন্ময়ানন্দই তেখেতৰ বিষ্ণু সহস্ৰনাম অনুবাদত স্তৱকটোৰ ব্যাখ্যা আৰু প্ৰসাৰিত কৰি কৈছিল: শিৱ শব্দৰ অৰ্থ যিজন চিৰপবিত্ৰ বা যিজন ৰজ বা তমৰ দোষৰ দ্বাৰা স্পৰ্শিত নহয়।[11]
শিৱৰ নাম সম্বলিত শিৱ সহস্ৰনাম স্তোত্ৰৰ অন্তত পাঠান্তৰ পোৱা যায়।[12]মহাভাৰতৰ ত্ৰয়োদশ পৰ্ব অনুশাসনপৰ্ব-ৰ অন্তৰ্গত পাঠটো এই ধাৰাৰ মূলৰচনা হিচাপে বিবেচিত হয়।[13] মহান্যাসত শিৱৰ এটা দশ সহস্ৰনাম স্তোত্ৰৰো সন্ধান পোৱা যায়। শতৰুদ্ৰীয় নামে পৰিচিত শ্ৰীৰুদ্ৰম্ চমকম্ স্তোত্ৰটোত শিৱক নানা নামেৰে বন্দনা কৰা হৈছে।[14][15]
ঐতিহাসিক বিবৰ্তন
ভাৰত, নেপাল আৰু শ্ৰীলঙ্কাৰ সমগ্ৰ হিন্দুসমাজতেই শিৱৰ পূজা প্ৰচলিত।[16][17] কোনো কোনো ঐতিহাসিকৰ মতে, একাধিক ধৰ্মীয় সম্প্ৰদায়ৰ ধাৰণা একক মূৰ্তিত একীভূত হৈ শিৱৰ আধুনিক ৰূপটোত দান কৰিছে।[18] তথাপি শিৱৰ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যসমূহ কিভাবে একক দেৱতাত সম্মিলিত হ’ল, সেই সম্পৰ্কত বিস্তাৰিত তথ্য পোৱা নাযায়।[19] অ্যাক্সেল মাইকেলচে শৈৱধৰ্মৰ এই সম্মিলিত জটিল প্ৰকৃতিটোৰ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ গৈ কৈছে যে:
বিষ্ণুৰ দৰে, শিৱও এজন উচ্চস্থানীয় দেৱতা। তেখেতৰ নামানুসৰি "শৈৱধৰ্ম" নামৰ ধৰ্মীয় মত আৰু সম্প্ৰদায়ৰ নামকৰণ হৈছে। বৈষ্ণৱধৰ্মৰ দৰেই এই শব্দটোৰ দ্বাৰাও এনে এক ঐক্যমতক বুজোৱা যায় যি ধৰ্মানুশীলন বা দাৰ্শনিক আৰু আধ্যাত্মিক মতবাদৰ মাজত স্পষ্টৰূপে প্ৰতীয়মান নহয়। তদুপৰি ধৰ্মানুশীলন আৰু মতবাদক পৃথকে ৰখাই কৰ্তব্য।[20]
এই ধৰণৰ সম্মিলনৰ এটা উদাহৰণৰ মিল দেখা যায় মহাৰাষ্ট্ৰত। তাত কৃষি আৰু পশুপালনৰ দেৱতা আছিল খাণ্ডোবা নামৰ এক স্থানীয় দেৱতা।[21] মহাৰাষ্ট্ৰত খাণ্ডোবাৰ প্ৰধান উপাসনাকেন্দ্ৰ আছিল জেজুৰিত।[22] খাণ্ডোবাৰ ৰূপকল্পটো ঠিক শিৱৰ দৰে[23] আৰু তেওঁক পূজাও কৰা হয় লিঙ্গৰ আকাৰত।[21][24] অৱশ্যে সূৰ্য[21] আৰু কাৰ্তিকৰ[25] লগতো খাণ্ডোবাৰ ৰূপগত মিল লক্ষ্য কৰা যায়।
আধুনিক শিৱৰ লগত বৈদিক দেৱতা ৰুদ্ৰৰ নানা মিল পৰিলক্ষিত হয়।[31] হিন্দুসমাজত ৰুদ্ৰ আৰু শিৱক একেই ব্যক্তি বুলি ধৰা হয়। ৰুদ্ৰ আছিল বজ্ৰবিদ্যুৎসহ ধুমুহাৰ দেৱতা; তেওঁক এজন ভয়ানক, ধ্বংসকাৰী দেৱতা হিচাপে কল্পনা কৰা হয়।
হিন্দুধৰ্মৰ প্ৰাচীনতম ধৰ্মগ্ৰন্থ হ’ল ঋগ্বেদ। ভাষাতাত্ত্বিক তথ্যৰ প্ৰমাণৰ পৰা জনা যায় যে ১৭০০ পৰা ১১০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দৰ মধ্যৱৰ্তী সময়ত এই গ্ৰন্থৰ ৰচনা হৈছিল।[32] ঋগ্বেদত ৰুদ্ৰ নামৰ এজন দেৱতাৰ উল্লেখ আছে। ৰুদ্ৰ নামটো আজিও শিৱৰ আন এক নাম হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়। ঋগ্বেদত (২। ৩৩) তেওঁক "মৰুৎগণৰ পিতা" বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে; মৰুৎগণ হ’ল ঝঞ্ঝাৰ দেৱতাসকলৰ এটা গোষ্ঠী।[33] ইয়াৰ বাদেও ঋগ্বেদ আৰু যজুৰ্বেদত প্ৰাপ্ত ৰুদ্ৰম্ স্তোত্ৰটোত ৰুদ্ৰক নানা ক্ষেত্ৰত শিৱৰ নামেৰে বন্দনা কৰা হৈছে; এই স্তোত্ৰটো হিন্দুসকলৰ বাবে এটা অতি পবিত্ৰ স্তোত্ৰ। তথাপিও শিৱ শব্দটো ইন্দ্ৰ, মিত্ৰ আৰু অগ্নিৰ বিশেষণ হিচাপেও ব্যৱহৃত হয়।
তিনিমুখী শিৱ, গান্ধাৰ, খ্ৰীষ্টিয় দ্বিতীয় শতাব্দী
তথাপি প্ৰাচীন দেৱতা ৰুদ্ৰৰ লগত শিৱৰ এই সমত্বাৰোপ সৰ্বজনীনভাবে স্বীকৃত নহয়। অ্যালেক্স মাইকেলচৰ ব্যাখ্যা অনুযায়ী:
To what extent Śiva's origins are in fact to be sought in Rudra is extremely unclear. The tendency to consider Śiva an ancient god is based on this identification, even though the facts that justify such a far-reaching assumption are meager.[34]
ৰুদ্ৰক "শৰ্ব" (ধনুৰ্ধৰ) নামেৰেও অভিহিত কৰা হয়।[35] ৰুদ্ৰৰ এক প্ৰধান অস্ত্ৰ হল ধনুৰ্বাণ।[36] নামটো শিৱ সহস্ৰনাম স্তোত্ৰতো পোৱা যায়। আৰ. কে. শৰ্মাৰ মতে, পৰৱৰ্তীকালৰ ভাষাসমূহতো এই নামটো শিৱৰ আন এক নাম হিচাপে ব্যৱহৃত হয়।[37] শব্দটোৰ ব্যুৎপত্তি সংস্কৃত শব্দ শৰ্ব ৰ পৰা, যাৰ অৰ্থ আঘাত কৰা বা হত্যা কৰা।[38] আৰ. কে. শৰ্মাৰ ব্যাখ্যা অনুযায়ী এই শব্দটোৰ অৰ্থ "যি অন্ধকাৰৰ শক্তিসমূহক হত্যা কৰাত সক্ষম।" [37] শিৱৰ আন দুই নাম ধন্বী ("ধনুৰ্ধাৰী")[39] আৰু বাণহস্ত ("ধনুৰ্বিদ", আক্ষৰিক হস্তে "বাণধাৰী")[39][40] ধনুৰ্বিদ্যাৰ লগত সম্পৰ্কযুক্ত।
ৰুদ্ৰৰ লগত অগ্নিৰ সম্পৰ্ক অত্যন্ত ঘনিষ্ঠ।[42][43] বৈদিক সাহিত্যত অগ্নি আৰু ৰুদ্ৰৰ পাৰস্পৰিক অঙ্গীভবন ৰুদ্ৰৰ ৰুদ্ৰ-শিৱ ৰূপে বিবৰ্তনৰ ক্ষেত্ৰত এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰণ।[44]নিৰুক্তি নামৰ প্ৰাচীন ব্যুৎপত্তিতত্ত্ববিষয়ক এখন গ্ৰন্থত এই অঙ্গীভবনৰ বিষয়টি অত্যন্ত সুস্পষ্ট। এই গ্ৰন্থত লিখা আছে যে, "অগ্নিক ৰুদ্ৰ নামেৰেও অভিহিত কৰা হয়।" [45] দুই দেৱতাৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কৰ বিষয়টি অত্যন্ত জটিল। ষ্টেল ক্ৰ্যামৰিকৰ মতে:
The fire myth of Rudra-Śiva plays on the whole gamut of fire, valuing all its potentialities and phases, from conflagration to illumination.[46]
তৃতীয় নয়ন: শিৱৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ বৈশিষ্ট্য হ’ল তেখেতৰ তৃতীয় নয়ন। এই নয়নৰ দ্বাৰা শিৱই কামদেৱক পুৰি ভস্ম কৰিছিল।[56] বিভিন্ন শাস্ত্ৰগ্ৰন্থত শিৱৰ যি ত্ৰ্যম্বকম্ (সংস্কৃত: त्र्यम्बकम्) নাম পোৱা যায় তাৰ প্ৰকৃত অৰ্থক লৈ মতবিৰোধ আছে।[57] ধ্ৰুপদী সংস্কৃতত অম্বক শব্দৰ অৰ্থ চক্ষু; মহাভাৰতত শিৱক ত্ৰিনয়ন ৰূপত কল্পনা কৰা হৈছে; সেইকাৰণে উক্ত নামৰ আক্ষৰিক অৰ্থ কৰা হয় "তৃতীয় নয়নধাৰী।" [58] যদিও বৈদিক সংস্কৃতত অম্বা বা অম্বিকা শব্দৰ অৰ্থ মা; এই প্ৰাচীন অৰ্থৰ ভিত্তিত ত্ৰ্যম্বকম্ নামটোৰ আক্ষৰিক অৰ্থ হয়, তিনিগৰাকী জননীৰ সন্তান। ম্যাক্স ম্যুলাৰ আৰু আৰ্থাৰ ম্যাকডানেলে শব্দৰ শেষোক্ত অৰ্থটোকেই ধৰিছে।[59][60] তথাপি শিৱৰ তিনিগৰাকী জননীৰ সংক্ৰান্তত কোনো কাহিনীৰ প্ৰচলন নাই। গতিকেই. ওয়াশবাৰ্ন হপকিনচে ভাবে য, এই নামৰ লগত তিনিগৰাকী জননীৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই; বৰং অম্বিকা নামেৰে পৰিচিত তিনি মাতৃদেৱীৰ লগতহে ই সম্পৰ্কযুক্ত।[61] শব্দটোৰ অন্য এক অৰ্থ কৰা হয় "যাৰ তিনিগৰাকী স্ত্ৰী বা ভগিনী বৰ্তমান।" কোনো কোনোৱে ভাবে যে, শব্দটো আহিছে ৰুদ্ৰৰ লগত শিৱৰ সমত্বাৰোপৰ ফলস্ৰুতিত। কাৰণ ৰুদ্ৰৰ লগত দেৱী অম্বিকাৰ এটা সম্পৰ্ক আছে।[62]
অৰ্ধচন্দ্ৰ: শিৱৰ মস্তকত এটা অৰ্ধচন্দ্ৰ বিৰাজ কৰে।[63] সেই কাৰণে শিৱৰ আন এক নাম চন্দ্ৰশেখৰ (সংস্কৃত: चन्द्रशेखर)।[64][65][66] ৰুদ্ৰৰ ৰুদ্ৰ-শিৱ ৰূপ বিবৰ্তনৰ প্ৰথম যুগৰ পৰাই এই অৰ্ধচন্দ্ৰ শিৱৰ এটা বৈশিষ্ট্য।[67] সম্ভবত: বৈদিক আৰু পৰৱৰ্তীকালৰ সাহিত্যত চন্দ্ৰদেৱতা সোম আৰু ৰুদ্ৰৰ একীভূতৰ সূত্ৰেই শিৱৰ এই বৈশিষ্ট্যটোৰ উদ্ভব ঘটিছিল।[68]
বিভূতি: শিৱই তেখেতৰ সৰ্বাঙ্গত বিভূতি বা ভস্ম সানে।[69] ভৈৰৱ ইত্যাদি শিৱৰ কেইবাটাও ৰূপ প্ৰাচীন ভাৰতীয় শ্মশান বৈৰাগ্য দৰ্শনৰ লগত সংযুক্ত। ৰক্ষণশীল ব্ৰাহ্মণ্যবাদৰ লগত সম্পৰ্কহীন কেইবাটাও গোষ্ঠীয়ে এই মত অনুযায়ী ধৰ্মসাধনা কৰে।[70] থেৰবাথ বৌদ্ধধৰ্মৰ পালি ধৰ্মগ্ৰন্থতো এই শ্মশান সাধনাৰ উল্লেখ আছে।[71] এই কাৰণে শিৱৰ আন এক নাম শ্মশানবাসী বা বিভূতিভূষণ।[72]
জঁট: শিৱৰ মস্তকৰ কেশৰাশি জঁটাবদ্ধ। এই কাৰণে শিৱৰ আন এক নাম জঁটী[73] বা কপৰ্দী ("কপৰ্দ বা কড়িৰ ন্যায় কেশযুক্ত")।[74][75]
নীলকণ্ঠ:সমুদ্ৰমন্থনকালত ওলোৱা হলাহল বিষ পান কৰি[76][77] শিৱই নীলকণ্ঠ (সংস্কৃত: नीलकण्ठ) নামেৰে পৰিচিত হয়।[78][79] আনহাতে, হৰিবংশ পুৰাণৰ বৰ্ণনা অনুযায়ী, বিষ্ণুৱে এবাৰ শিৱৰ ডিঙিত টিপি ধৰিছিল। শিৱই পলায়ন কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল। কিন্তু তেখেতৰ কণ্ঠ সেই তেতিয়াই নীলা হৈ যায়।[80]
পবিত্ৰ গঙ্গা: হিন্দু ধৰ্মৰ বিশ্বাস অনুযায়ী, গঙ্গা নদীৰ উৎস হ’ল শিৱৰ জঁটা।[81] সেই কাৰণে শিৱৰ আন এক নাম গঙ্গাধৰ।[82][83]
ব্যাঘ্ৰচৰ্ম: শিৱৰ পৰিধানত বস্ত্ৰ ব্যাঘ্ৰচৰ্ম বা বাঘছাল। সেই কাৰণে শিৱৰ আন এক নাম কৃত্তিবাস।[69] শিৱই ব্যাঘ্ৰচৰ্মৰ আসনৰ ওপৰত উপবিষ্ট হৈ থাকে। উল্লেখযোগ্য যে, ব্যাঘ্ৰচৰ্মৰ আসন আছিল প্ৰাচীন ভাৰতৰ ব্ৰহ্মৰ্ষিসকলৰ বাবে সংৰক্ষিত এক বিশেষ সম্মান।[84]
ডম্বৰু: শিৱৰ হাতত ডম্বৰু নামৰ একপ্ৰকাৰৰ বাদ্যযন্ত্ৰই শোভা পায়।[86][87]নটৰাজ নামেৰে পৰিচিত শিৱৰ নৃত্যৰত মূৰ্তিৰ এইটো এটা বিশিষ্ট দিশ।[88] ডম্বৰুধাৰণৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট এটা মুদ্ৰা বা হস্তভঙ্গিমা ডম্বৰুহস্ত নামেৰে পৰিচিত।[89] ডম্বৰু কাপালিক সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰতীক হিচাপেও ব্যৱহৃত হয়।[90]
নন্দী:নন্দী নামৰ এটা পৌৰাণিক ষাঁড় শিৱৰ বাহন।[91][92] শিৱক পশুৰ দেৱতা বুলি ধৰা হয়। গতিকে তেখেতৰ আন এক নাম পশুপতি (সংস্কৃত: पशुपति)।[93] আৰ. কে. শৰ্মাৰ মতে, পশুপতি শব্দৰ অৰ্থ "গবাদি পশুৰ দেৱতা।" [94] অন্যহাতে ক্ৰ্যামৰিকে এই নামটোক প্ৰাচীন ৰুদ্ৰৰ পৰিপূৰক হিচাপে আখ্যা দি ইয়াৰ অৰ্থ কৰিছে "পশুসকলৰ দেৱতা।" [95]
গণ: শিৱৰ অনুচৰসকলক গণ বোলা হয়। এওঁলোকৰ নিবাসো কৈলাসতেই। এওঁলোকক ভৌতিক প্ৰকৃতি অনুসৰি ভূতগণ নামেৰেও অভিহিত কৰা হয়। এওঁলোক সাধাৰণতে দয়ালু। কেৱল কোনো কাৰণত তেওঁলোকৰ প্ৰভু ক্ৰুদ্ধ হ’লে এওঁলোকে প্ৰভুৰ লগত ধ্বংসলীলাত মগ্ন হৈ উঠে। শিৱৰ স্বীয় পুত্ৰ গণেশক তেওঁলোকৰ নেতা মনোনীত কৰে। এই কাৰণেই গণেশক গণপতি নামেৰে অভিহিত কৰা হয়।[96]
কৈলাস: হিন্দু ধৰ্মৰ বিশ্বাস অনুযায়ী, শিৱৰ অধিষ্ঠান হিমালয়ৰ কৈলাস পৰ্বতত।[69] হিন্দুপুৰাণ অনুসৰি, লিঙ্গাকাৰ কৈলাস পৰ্বত মহাবিশ্বৰ কেন্দ্ৰস্থলত অৱস্থিত।[97]
বাৰাণসী:বাৰাণসী শিৱৰ প্ৰিয় নগৰী। এই নগৰী হিন্দুসকলৰ বাবে পবিত্ৰতম তীৰ্থসমূহৰ অন্যতম। হিন্দু ধৰ্মগ্ৰন্থত এই নগৰী কাশীধাম নামেৰে পৰিচিত।[98]
ৰূপভেদ
গেভিন ফ্লাডেৰ মতে, "শিৱ হ’ল দ্ব্যৰ্থবোধ আৰু বিৰোধাভাষৰ দেৱতা"; কাৰণ তেখেতৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ অনেক ক্ষেত্ৰতেই পৰস্পৰবিৰোধী।[99] শিৱৰ বিভিন্ন নাম আৰু তেখেতৰ সম্পৰ্কে প্ৰচলিত বিভিন্ন কাহিনীত এই দ্বিমুখী সত্তাৰ সন্ধান পোৱা যায়।
অৰ্ধনাৰীশ্বৰ বেশত শিৱ অৰ্ধেক পুৰুষ অৰ্ধেক নাৰীদেহধাৰী। এই ৰূপৰ আন এটা নাম হল "তৃতীয় প্ৰকৃতি।" [140] এলান গোল্ডবাৰ্গৰ মতে, সংস্কৃতত অৰ্ধনাৰীশ্বৰ শব্দৰ অৰ্থ যি দেৱতা অৰ্ধেক নাৰী; অৰ্ধেক পুৰুষ অৰ্ধেক নাৰী নহয়।[141] হিন্দু দৰ্শনত এই ৰূপৰ ব্যাখ্যা দিবলৈ গৈ কোৱা হৈছে যে, এই বিশ্বৰ পবিত্ৰ পৰমাশক্তি একাধাৰে পুৰুষ আৰু নাৰীশক্তি।[124]
এক পৌৰাণিক উপাখ্যান অনুসৰি, শিৱই ধনুৰ্ধৰ বেশত ত্ৰিপুৰ নামৰ অসুৰসকলৰ তিনিটি দুৰ্গ ধ্বংস কৰে।[142] এই কাৰণে শিৱৰ আন এক নাম ত্ৰিপুৰান্তক (সংস্কৃত: त्रिपुरान्तक)।[143]
শিৱৰ এই নামৰ এক দাৰ্শনিক ব্যাখ্যাও আছে। পণ্ডিতসকলে ভাবে যে মানৱদেহ তিনি প্ৰকাৰৰ - স্থূল শৰীৰ বা বহিঃস্থ দেহ, সূক্ষ্ম শৰীৰ বা মন আৰু কাৰণ শৰীৰ বা আত্মাৰ চৈতন্যময় ৰূপ। এই তিনি শৰীৰক একত্ৰে ত্ৰিপুৰ বলা হয়। ত্ৰিপুৰান্তক বেশত শিৱ মানৱ সত্তাৰ এই ত্ৰিমুখী অস্তিত্বৰ ধ্বংস আৰু বিলোপ ঘটাই মানৱক পৰমসত্তাৰ লগত লীন হোৱাত সহায় কৰে। এই বেশত তেওঁ মায়া আৰু অজ্ঞানক ধ্বংস কৰি পৰম চৈতন্যেৰ লগত মানুহৰ মিলন ঘটায়।
শিৱৰ পবিত্ৰ সংখ্যা হল পাঁচ।[155] তেখেতৰ সৰ্বাপেক্ষা গুৰুত্বপূৰ্ণ মন্ত্ৰসমূহৰ এটা (নমঃ শিৱায়) পাঁচটি আখৰৰ দ্বাৰা গঠিত।[156]
কথিত আছে যে, শিৱৰ শৰীৰ পাঁচটি মন্ত্ৰৰ দ্বাৰা গঠিত। এইবোৰক কোৱা হয় পঞ্চব্ৰহ্মণ।[157] দেৱতা ৰূপে এই পাঁচোটি মন্ত্ৰৰ নিজস্ব নাম আৰু মূৰ্তিতত্ত্ব বৰ্তমান:[158]
শিৱ লিঙ্গ পূজাৰ তাৎপৰ্য কি?
শিৱ পূজা দুই ধৰণে কৰা হয়। মূৰ্তি আৰু লিঙ্গ। পূৰ্বতেই কোৱা হৈছে যে লিঙ্গ শব্দত অনেক প্ৰকাৰৰ অৰ্থ আছে। লিঙ্গ শব্দৰ অৰ্থ চিহ্ন বা প্ৰতীক। সাকাৰ ৰূপত এইৰূপ লিঙ্গ শৰীৰ বা চিহ্ন আমি সৰ্বত্ৰই ব্যৱহাৰ কৰোঁ। এই দেশৰ পৰিচয় বহন কৰে এখন পতাকাই। বিষ্ণুমন্ত্ৰৰ যিসকল অনুগামী তেওঁলোকৰ পৰিচয় তেওঁলোকে দিয়ে দেহত দীঘলীয়া ফোঁট এটাঅঙ্কিত কৰি। ঘটত আমি দেৱদেৱীৰ ছবি আঁকি দেৱতাৰ চিহ্ন বা প্ৰতীক বহোৱাওঁ। এইৰূপ দুটি প্ৰতীক বা লিঙ্গ বা চিহ্ন আমি পূজাত ব্যবহাৰ কৰোঁ। এটা শিৱ লিঙ্গ আৰু আনটি নাৰায়ণ শিলা। শিৱ লিঙ্গৰ গঠন প্ৰণালী সহজ হোৱাত মূৰ্তি তৈয়াৰ কৰাতকৈ লিঙ্গ পূজাত আমি বেছি আগ্ৰহী। মাটিৰে অতি সহজে অলপ সময়তে প্ৰতীক তৈয়াৰ কৰিব পৰা যায় আৰু পূজাৰ অন্তত বিসৰ্জনো দিয়া যায়। কিন্তু প্ৰতীকটোৰ নাম লিঙ্গ দিয়াত আমাৰ মাজত এই লৈ নীল সাহিত্য গঢ়ি উঠেছে যি সঁচাকৈয়ে দু:খজনক। অথচ একেই প্ৰতীক ব্যৱহৃত হৈছে নাৰায়ণ পূজাত, তেওঁক লৈ এইধৰণৰ আচৰণ আমি নকৰোঁ। বিশেষকৈ শিৱৰ লগত সৃষ্টিৰ কাৰ্যক্ৰম যুক্ত থকাত আমি লিঙ্গ শব্দটোক একেবাৰে পাৰ্থিব কাম কাজৰ লগত মিহলায় পেলাইছো। এই বিভ্ৰান্তিৰ পৰা আমি মুক্ত হ’ব লাগিব আৰু তেতিয়াহে আমাৰ শিৱত্ব উন্নীত হ’ব পাৰিব।
হৰিহৰ
বৈদিক যুগত বিষ্ণু আৰু ৰুদ্ৰৰূপী শিৱ আছিল অপেক্ষাকৃত অপ্ৰধান দেৱতা। তথাপি ব্ৰাহ্মণৰ (১০০০-৭০০খ্ৰীষ্টপূৰ্বাব্দ) ৰচনাৰ সময়ৰ পৰাই তেওঁলোকৰ গুৰুত্ব বৃদ্ধি পায়।[164] পৌৰাণিক যুগত দুই দেৱতাক কেন্দ্ৰ কৰিয়েই পৃথক সম্প্ৰদায় গঢ়ি উঠে। এই সম্প্ৰদায়সমূহে ভক্তক আকৰ্ষণৰ লক্ষ্যৰে পৰস্পৰৰ লগত প্ৰতিযোগিতাত অৱতীৰ্ণ হয়।[165] ফলত এই দুই প্ৰধান দেৱতাৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্কটোক বৰ্ণনা কৰাৰ বাবে ৰচিত হয় একাধিক ভিন্নধৰ্মী কাহিনী।
প্ৰত্যেক সম্প্ৰদায়েই নিজ নিজ দেৱতাক সৰ্বোচ্চ দেৱতা ৰূপে উপস্থাপিত কৰে। এইভাবে বিষ্ণুকেন্দ্ৰিক পৌৰাণিক সাহিত্যত বিষ্ণু শিৱত "পৰিণত হয়।" [166]বিষ্ণুপুৰাণ (খ্ৰীষ্টীয় চতুৰ্থ শতাব্দী) গ্ৰন্থৰ উপাখ্যান অনুসৰি, বিষ্ণু জাগৃত হয় বিশ্ব সৃষ্টিৰ বাবে ব্ৰহ্মা আৰু তাক ধ্বংসৰ বাবে শিৱ ৰূপান্তৰিত হৈছিল।[167]ভাগবত পুৰাণ অনুসৰি, শিৱ বিষ্ণুৰেই এটা ৰূপ মাত্ৰ।[168] অন্যহাতে শিৱকেন্দ্ৰিক পৌৰাণিক সাহিত্যত দেখা যায়, শিৱই অকলেই আৰু স্বাধীনভাবেই বিশ্ব সৃষ্টি, ৰক্ষা আৰু ধ্বংস কৰিছে।[169] শিৱলিঙ্গৰ উৎপত্তি সংক্ৰান্ত এক শৈৱ পুৰাণত আছে যে, জ্যোতিৰ্লিঙ্গৰূপী শিৱৰ দেহৰ পৰাই বিষ্ণু আৰু ব্ৰহ্মাৰ উৎপত্তি হৈছিল।[170] শৈৱ শতৰুদ্ৰীয় স্তোত্ৰত শিৱক "বিষ্ণুৰূপী"-বুলিও কোৱা হৈছে।[171]শৰভৰ উপাখ্যানত দুই দেৱতাৰ পাৰস্পৰিক সম্পৰ্ক প্ৰসঙ্গত দুই সম্প্ৰদায়ৰ মতবাদৰ পাৰ্থক্যটো সুস্পষ্ট হয় উঠে। উক্ত কাহিনীত শিৱ একাধাৰে মানুহ, চৰাই আৰু পশুৰ ৰূপত অৱতীৰ্ণ হৈছিল। হিৰণ্যকশিপু বধৰ বাবে নৃসিংহ ৰূপত অৱতাৰ গ্ৰহণৰ বাবে বিষ্ণুক ভৰ্ৎসনা কৰাৰ লক্ষ্যতেই শিৱই উক্ত ৰূপত অৱতীৰ্ণ হয়।[172][173] যদিও বৈষ্ণব আৰু বিজয়ীন্দ্ৰ তীৰ্থ (১৫৩৯-৯৫) প্ৰমুখ দ্বৈতবাদী পণ্ডিসকলে তেওঁলোকৰ সাত্ত্বিক পুৰাণ আৰু শ্ৰুতি পাঠৰ ভিত্তিত নৃসিংহ অৱতাৰ সম্পৰ্কত মতবিৰোধ পোষণ কৰিছিল।[174]
বিভিন্ন সমন্বয়বাদী গোষ্ঠীয়ে অৱশ্যে দুই দেৱতাৰ পাৰস্পৰিক মধুৰ আৰু সহযোগিতাপূৰ্ণ সম্পৰ্কৰ কথাই কয়। এই সকল গোষ্ঠীৰ মতবাদত হৰিহৰ নামৰ এক দেৱতাৰ অস্তিত্ব পৰিলক্ষিত হয়। এওঁ বিষ্ণু (হৰি) আৰু শিৱ (হৰ)-ৰ সম্মিলিত ৰূপ।[175] এই ৰূপ হৰিৰুদ্ৰ নামেৰেও পৰিচিত। মহাভাৰতত এই ৰূপৰ উল্লেখ আছে।[176] শিৱৰ মহাবলেশ্বৰ নামটোৰ উৎপত্তিৰ আখ্যানটো হ’ল এই জাতীয় সমন্বয়মূলক কাহিনীৰ এটা উদাহৰণ। এই আখ্যান অনুযায়ী, শিৱই ৰাৱণক বৰস্বৰূপে এটা শিৱলিঙ্গ প্ৰদান কৰিছিল। চৰ্ত আছিল লিঙ্গটো ৰাৱণে সদায় কঢ়িয়াই লৈ ফুৰিব লাগিব। এক স্থানত আহি ৰাৱণে মূত্ৰত্যাগ কৰাৰ বাবে ব্ৰাহ্মণৰ ছদ্মবেশধাৰী বিষ্ণুভক্ত নাৰদক লিঙ্গটো কিছুক্ষণৰ বাবে ধৰিবলৈ ক’লে। নাৰদে ইয়াক মাটিত ৰাখি থৈ অদৃশ্য হৈ যায়। ৰাৱণে ঘূৰি আহি লিঙ্গটোক স্থানান্তৰ কৰাত অসমৰ্থ হয় আৰু সেই তেতিয়াৰ পৰা লিঙ্গটো সেই স্থানতেই পৰি থাকে। কথিত আছে, এই স্থানডোখৰ হল অধুনা ঝাড়খণ্ড ৰাজ্যৰ দেওঘৰ।[177] কৰ্ণাটকৰ গোকৰ্ণৰ কাহিনীটো কিছুদূৰ এই প্ৰকাৰৰ। এই আখ্যানত দেখা যায়, কৈলাসৰ পৰা লঙ্কালৈ প্ৰত্যাবৰ্তন কৰা কালত ৰাৱণে গণেশক এটা শিৱলিঙ্গ ধৰিবলৈ দি স্নান কৰিবলৈ যায়। কিন্তু গণেশে সেই লিঙ্গটোক ভূমিত স্থাপন কৰে। এই কাৰণে লিঙ্গটোৰ নাম হয় মহাবলেশ্বৰ।
আন এক কাহিনী অনুসৰি, শিৱই বিষ্ণুৰ নাৰী অবতাৰ মোহিনীৰ ৰূপত মুগ্ধ হৈ তেখেতৰ লগত মিলিত হয়। উভয়ৰ মিলনৰ ফলত আয়াপ্পাৰ জন্ম হয়। এই আয়াপ্পা শাস্তা বা আয়ানাৰেই সমৰূপীয়। এদল উদ্ধত ঋষিক শিক্ষা দিবৰ সময়োতো মোহিনীয়ে শিৱৰ সেৱা কৰে।
অৱতাৰ
লোকবিশ্বাস অনুসৰি, হিন্দুধৰ্মৰ অন্যান্য দেৱদেৱীসকলৰ দৰে শিৱৰো একাধিক অৱতাৰ বিদ্যমান। তথপি পুৰাণ শাস্ত্ৰত শিৱৰ অৱতাৰৰ উল্লেখ থাকিলেও, এই অতাৰতত্ত্ব শৈৱধৰ্মত স্বীকৃত নহয়।[178]
আদি শংকৰ, খ্ৰীষ্টিয় অষ্টম শতাব্দীত বৰ্তমান অদ্বৈত বেদান্ত প্ৰবক্তা। কোনো কোনো শাস্ত্ৰত তেওঁক শিৱৰ অৱতাৰ বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে।
প্ৰতি বছৰে হিন্দু পঞ্জিকা অনুযায়ী ফাগুণ মাহৰ কৃষ্ণ চতুৰ্দশী তিথিত শিৱৰাত্ৰি উৎসৱ উদযাপিত হয়। এই উৎসৱ হিন্দুসকলৰ অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ উৎসৱ। সেই দিনা ভক্তই শিৱৰ মূৰত ফল, ফুল আৰু বিল্বপত্ৰ অৰ্পণ কৰে।
চৈত্ৰসংক্ৰান্তিৰ দিনা বাংলাত শিৱকেন্দ্ৰিক এটা বিশেষ উৎসৱ পালিত হয়। এইটো চড়ক উৎসৱ নামেৰে পৰিচিত। ই পৌৰাণিক উৎসৱ নহয়, লোকউৎসৱহে। গাজন এই উৎসৱৰ অন্যতম বৈশিষ্ট্য।[180]
Apte, Vaman Shivram (1965), The Practical Sanskrit Dictionary (Fourth revised and enlarged সম্পাদনা), প্ৰকাশক Delhi: Motilal Banarsidass Publishers, ISBN81-208-0567-4
Arya, Ravi Prakash & K. L. Joshi. Ṛgveda Saṃhitā: Sanskrit Text, English Translation. Parimal Publications, Delhi, 2001, ISBN 81-7110-138-7 (Set of four volumes). Parimal Sanskrit Series No. 45; 2003 reprint: 81-7020-070-9.
Chakravarti, Mahadev (1994), The Concept of Rudra-Śiva Through The Ages (Second Revised সম্পাদনা), প্ৰকাশক Delhi: Motilal Banarsidass, ISBN81-208-0053-2
Chidbhavananda, Swami (1997). Siva Sahasranama Stotram: With Navavali, Introduction, and English Rendering.. Sri Ramakrishna Tapovanam. ISBN81-208-0567-4. (Third edition). The version provided by Chidbhavananda is from chapter 17 of the Anuśāsana Parva of the Mahābharata.
Courtright, Paul B. (1985). Gaṇeśa: Lord of Obstacles, Lord of Beginnings. প্ৰকাশক New York: Oxford University Press. ISBNISBN 0-19-505742-2.
Goldberg, Ellen (2002). The Lord Who is Half Woman: Ardhanārīśvara in Indian and Feminist Perspective. প্ৰকাশক Albany, New York: State University of New York Press. ISBN0-7914-5326-X.
Griffith, T. H. (1973), The Hymns of the Ṛgveda (New Revised সম্পাদনা), প্ৰকাশক Delhi: Motilal Banarsidass, ISBN81-208-0046-X
Gupta, Shakti M. (1988). Karttikeya: The Son of Shiva. প্ৰকাশক Bombay: Somaiya Publications Pvt. Ltd.. ISBN81-7039-186-5.
Hopkins, E. Washburn (1969). Epic Mythology. প্ৰকাশক New York: Biblo and Tannen. Originally published in 1915.
Jansen, Eva Rudy (1993). The Book of Hindu Imagery. প্ৰকাশক Havelte, Holland: Binkey Kok Publications BV. ISBN90-74597-07-6.
Keay, John (2000). India: A History. প্ৰকাশক New York: Grove Press. ISBN0-8021-3797-0.
Kramrisch, Stella (1981). The Presence of Śiva. প্ৰকাশক Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN0-691-01930-4.
Macdonell, Arthur Anthony (1996). A Practical Sanskrit Dictionary. প্ৰকাশক New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers. ISBN81-215-0715-4.
Mate, M. S. (1988). Temples and Legends of Maharashtra. প্ৰকাশক Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan.
Michaels, Axel (2004). Hinduism: Past and Present. প্ৰকাশক Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN0-691-08953-1.
Sarup, Lakshman (1920-1927). The Nighaṇṭu and The Nirukta. Reprint: Motilal Banarsidass, 2002, ISBN 81-208-1381-2.
Sharma, Ram Karan (1988), Elements of Poetry in the Mahābhārata (Second সম্পাদনা), প্ৰকাশক Delhi: Motilal Banarsidass, ISBN81-208-0544-5
Sharma, Ram Karan (1996), Śivasahasranāmāṣṭakam: Eight Collections of Hymns Containing One Thousand and Eight Names of Śiva, প্ৰকাশক Delhi: Nag Publishers, ISBN81-7081-350-6 This work compares eight versions of the Śivasahasranāmāstotra with comparative analysis and Śivasahasranāmākoṣa (A Dictionary of Names). The text of the eight versions is given in Sanskrit.
Sivaramamurti, C. (1976). Śatarudrīya: Vibhūti of Śiva's Iconography. প্ৰকাশক Delhi: Abhinav Publications.
Stutley, Margaret (1985). The Illustrated Dictionary of Hindu Iconography. First Indian Edition: Munshiram Manoharlal, 2003, ISBN 81-215-1087-2.
Tattwananda, Swami (1984). Vaisnava Sects, Saiva Sects, Mother Worship. প্ৰকাশক Calcutta: Firma KLM Private Ltd.. First revised edition.
Zimmer, Heinrich (1946). Myths and Symbols in Indian Art and Civilization. প্ৰকাশক Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN0-691-01778-6. First Princeton-Bollingen printing, 1972.
Hanuman Chalisa. প্ৰকাশক Chennai, India: Sri Ramakrishna Math. 1985. ISBN81-7120-086-9.
তথ্য সংগ্ৰহ
↑For the name Kailāsagirivāsī (Sanskrit कैलासिगिरवासी), "With his abode on Mount Kailāsa", as a name appearing in the Shiva Sahasranama, see: Sharma 1996, পৃষ্ঠা 281.
↑For the definition "Śaivism refers to the traditions which follow the teachings of Śiva (śivaśāna) and which focus on the deity Śiva... " see: Flood (1996), p. 149.
↑ Sri Vishnu Sahasranama, Ramakrishna Math edition, pg.47 and pg. 122.
↑Swami Chinmayananda's translation of Vishnu sahasranama, pg. 24, Central Chinmaya Mission Trust.
↑This is the source for the version presented in Chidbhavananda, who refers to it being from the Mahabharata but does not explicitly clairify which of the two Mahabharata versions he is using. See Chidbhavananda, p.5.
↑For an overview of the Śatarudriya see: Kramrisch, pp. 71-74.
↑For complete Sanskrit text, translations, and commentary see: Sivaramamurti (1976).
↑For Jejuri as the foremost center of worship see: Mate, p. 162.
↑'Khandoba: Ursprung, Geschiche und Umvelt von Pastoralem Gotheiten in Maharashtra, Wiesbaden 1976 (German with English Synopsis) pp. 180-98, "Khandoba is a local deity in Maharashtra and been Sanskritised as an incarnation of Shiva."
↑For worship of Khandoba in the form of a lingam and possible identification with Shiva based on that, see: Mate, p. 176.
↑For use of the name Khandoba as a name for Karttikeya in Maharashtra, see: Gupta, Preface, and p. 40.
↑For translation of Bāṇahasta as "Armed with arrows in his hands") see: Sharma 1996, পৃষ্ঠা 294.
↑For Shiva being identified with Agni, Indra, Prajāpati, Vāyu, and others see: Chakravarti, p. 70.
↑For general statement of the close relationship, and example shared epithets, see: Sivaramamurti, p. 11.
↑For an overview of the Rudra-Fire complex of ideas, see: Kramrisch, pp. 15-19.
↑For quotation "An important factor in the process of Rudra's growth is his identification with Agni in the Vedic literature and this identification contributed much to the transformation of his character as Rudra-Śiva." see: Chakravarti, p. 17.
↑For translation from Nirukta 10.7, see: Sarup (1927), p. 155.
↑For flaming hair of Agni and Bhairava see: Sivaramamurti, p. 11.
↑For text of RV 2.20.3a as स नो युवेन्द्रो जोहूत्रः सखा िशवो नरामस्तु पाता। and translation as "May that young adorable Indra, ever be the friend, the benefactor, and protector of us, his worshipper" see: Arya & Joshi (2001), p. 48, volume 2.
↑For text of RV 6.45.17 as यो गृणतामिदासिथापिरूती िशवः सखा। स त्वं न इन्द्र मृलय॥ and translation as "Indra, who has ever been the friend of those who praise you, and the insurer of their happiness by your protection, grant us felicity" see: Arya & Joshi (2001), p. 91, volume 3.
↑For translation of RV 6.45.17 as "Thou who hast been the singers' Friend, a Friend auspicious with thine aid, As such, O Indra, favour us" see: Griffith 1973, পৃষ্ঠা 310.
↑For text of RV 8.93.3 as स न इन्द्रः सिवः सखाश्चावद् गोमद्यवमत्। उरूधारेव दोहते॥ and translation as "May Indra, our auspicious friend, milk for us, like a richly-streaming (cow), wealth of horses, kine, and barley" see: Arya & Joshi (2001), p. 48, volume 2.
↑For Shiva as depicted with a third eye, and mention of the story of the destruction of Kama with it, see: Flood (1996), p. 151.
↑For a review of theories about the meaning of tryambaka, see: Chakravarti, pp.37-39.
↑For usage of the word ambaka in classical Sanskrit and connection to the Mahabharata depiction, see: Chakravarti, pp. 38-39.
↑For translation of Tryambakam as "having three mothers" and as an epithet of Rudra, see: Kramrisch, p. 483.
↑For vedic Sanskrit meaning and "having three mothers" as the translation of Max Müller and Macdonell, see: Chakravarti, pp. 37-38.
↑For discussion of the problems in translation of this name, and the hypothesis regarding the Ambikās see: Hopkins (1968), p. 220.
↑For the Ambikā variant, see: Chakravarti, pp. 17, 37.
↑For the moon on the forehead see: Chakravarti, p. 109.
↑For śekhara as crest or crown, see: Apte, p. 926.
↑For Chandraśekhara as an iconographic form, see: Sivaramamurti (1976), p. 56.
↑For translation "Having the moon as his crest" see: Kramrisch, p. 472.
↑For the moon iconography as marking the rise of Rudra-Shiva, see: Chakravarti, p. 58.
↑For discussion of the linkages between Soma, Moon, and Rudra, and citation to RV 7.74, see: Chakravarti, pp. 57-58.
↑For quotation "Śiva is a god of ambiguity and paradox" and overview of conflicting attributes see: Flood (1996), p. 150.
↑For quotation regarding Yajur Veda as containing contrary sets of attributes, ইবোৰand marking point for emergence of all basic elements of later sect forms, see: Chakravarti, p. 7.
↑For summary of Shiva's contrasting depictions in the Mahabharata, see: Sharma 1988, পৃষ্ঠা 20-21.
↑For rud- meaning "cry, howl" as a traditional etymology see: Kramrisch, p. 5.
↑Citation to M. Mayrhofer, Concise Etymological Sanskrit Dictionary, s.v. "rudra", is provided in: Kramrisch, p. 5.
↑For translation of Mahākāla as "Time beyond time" see: Kramrisch, p. 476.
↑For the name Kāla translated as "time; death", see: Kramrisch, p. 474.
↑The name Kāla appears in the Shiva Sahasranama, where it is translated by Ram Karan Sharma as "(The Supreme Lord of) Time". See: Sharma 1996, পৃষ্ঠা 280.
↑For Bhairava form as associated with terror see: Kramrisch, p. 471.
↑For भैरव as one of the eight forms of Shiva, and translation of the adjectival form as "terrible" or "frightful" see: Apte, p. 727, left column.
↑For adoption of the name Śaṇkara by Shankaracarya see: Kramrisch, p. 481.
↑For dating Shankaracharya as 788-820 CE see: Flood (1996), p. 92.
↑For translation of Śambhu as "Causing Happiness" see: Kramrisch, p. 481.
↑For speculation on the possible etymology of this name, see: Chakravarti, pp. 28 (note 7), and p. 177.
↑For the contrast beteween ascetic and householder depictions, see: Flood (1996), pp. 150-151.
↑For Shiva's representation as a yogin, see: Chakravarti, p. 32.
↑For name Mahāyogi and associations with yoga, see, Chakravarti, pp. 23, 32, 150.
↑For the ascetic yogin form as reflecting Epic period influences, see: Chakravarti, p. 32.
↑For Umāpati, Umākānta and Umādhava as names in the Shiva Sahasranama literature, see: Sharma 1996, পৃষ্ঠা 278.
↑For Umā as the oldest name, and variants including Pārvatī, see: Chakravarti, p. 40.
↑For Pārvatī identified as the wife of Shiva, see: Kramrisch, p. 479.
↑For regional name variants of Karttikeya see: Gupta, Preface.
↑ 124.0124.1Search for Meaning By Antonio R. Gualtieri
↑For description of the nataraja form see: Jansen, pp. 110-111.
↑For interpretation of the naṭarāja form see: Zimmer, pp. 151-157.
↑For names Nartaka (Sanskrit नर्तक) and Nityanarta (Sanskrit नित्यनर्त) as names of Shiva, see: Sharma 1996, পৃষ্ঠা 289.
↑For prominence of these associations in puranic times, see: Chakravarti, p. 62.
↑For popularity of the nṛtyamūrti and prevalence in South India, see: Chakravarti, p. 63.
↑Kramrisch, Stella (1994). "Siva's Dance". The Presence of Siva. Princeton University Press. পৃষ্ঠা. 439.
↑Klostermaier, Klaus K.. "Shiva the Dancer". Mythologies and Philosophies of Salvation in the Theistic Traditions of India. Wilfrid Laurier Univ. Press. পৃষ্ঠা. 151.
↑Goldberg specifically rejects the translation by Frederique Marglin (1989) as "half-man, half-woman", and instead adopts the translation by Marglin as "the lord who is half woman" as given in Marglin (1989, 216). Goldberg, p. 1.
↑For evolution of this story from early sources to the epic period, when it was used to enhance Shiva's increasing influence, see: Chakravarti, p. 46.
↑For the Tripurāntaka form, see: Sivaramamurti (1976), pp. 34, 49.
↑Quotation from Pañcabrahma Upanishad 31 is from: Kramrisch, p. 182.
↑For relatively minor position in Vedic times, and rise in progress by 1000-700 BCE see: Zimmer (1946), p. 125, note 2.
↑For the rise in popularity of Shiva and Vishnu, and the role of Puranas in promoting sectarian positions, see: Flood (1996), pp. 110-111.
↑For Visnu becoming Shiva in Vaishnava myths, see: Zimmer (1946), p. 125.
↑For Vishnu Purana dating of 4th c. CE and role of Vishnu as supreme deity, see: Flood (1996), p. 111.
↑For identification of Shiva as a manifestation of Vishnu see: Bhagavata Purana 4.30.23, 5.17.22-23, 10.14.19.
↑For predominant role of Shiva in some myths, see: Zimmer (1946), p. 128.
↑For the lingodbhava myth, and Vishnu and Brahmā as emanations of Shiva, see: Zimmer (1946), pp. 128-129.
↑For translation of the epithet शिपिविष्ट (IAST: śipiviṣṭa) as "salutation to him of the form of Vishṇu" included in the fifth anuvāka, and comment that this epithet "links Śiva with Vishṇu" see: Sivaramamurti, pp. 21, 64.
↑For Śarabha as an "animal symplegma" form of Shiva, see: Kramrisch, p. 481.
↑For incarnation in composite form as man, bird, and beast to chastise Narasimha, see: Chakravarti, p. 49.
