Агалтын

Агалтын
Масса	195,084 ± 0,009 м.а.б.[1]
... хөрмәтенә аталган	көмеш
Грозящая опасность	platinum exposure^[d] һәм platinosis^[d]
Материал төре	Сперрилит^[d] һәм cooperite^[d]
Ачучы яки уйлап табучы	Жюль Сезар Скалигер^[d] һәм Уллоа, Антонио^[d]
Ачыш датасы	1557
Илиминт симвылы	Pt[2]
Атым саны	78
Иликтер кирелеге	2,28
Ионный радиус	0,6 ангстрем[3], 0,8 ангстрем[3] һәм 0,63 ангстрем[3]
Агалтын Викиҗыентыкта

Агалтын (лат. Platinum, Pt) — Менделеевның периодик таблицасының 6 период, 10 төркем элементы. Тәртип номеры — 78.

Символы

Агалтын элементының символы — Pt (Платина дип укыла).

Этимологиясе

Агалтынга платина дигән исем испан конкистадорлары тарафыннан бирелгән, алар XVI гасыр уртасында Көньяк Америкада (хәзерге Колумбия территориясендә) көмешкә (исп. plata) охшаган яңа металл белән беренче тапкыр танышкан. Сүз «кече көмеш» дигәнне аңлата. Агалтынның бу исеме озак вакыт куллану тапмаган.

Тарих

Агалтын 1557 елда итальян гуманисты Юлиус Цезарь Скалиджер тарафыннан ачыла. "Иске дөнья"да агалтын XVI гасыр уртасына кадәр мәгълүм булмый, әмма Анд цивилизациясе (инкалар һәм чибчалар) аны борынгы заманнардан ук чыгарганнар һәм кулланганнар. XVI гасыр урталарында агалтын белән танышкан беренче европалылар конкистадорлар була. Әдәбияттә беренче булып агалтын турында Скалигер 1557 елда басылып чыккан "Экзотерик күнегүләр 15 китапта " дигән китабында телгә ала.[4][5].

Рәсәйдә

Рәсәйдә 1819 елда ук Уралда табылган сибелмә алтында «яңа себер металлы» табылуа, аны башта агалтын дип атыйлар. Агалтын Үрге Исәт, соңыннан Невьян һәм Билимбай приискыларында очрый. Агалтынның бай сибелмәләре 1824 елның икенче яртысында ачыла, ә киләсе елына илдә аны чыгару башлана[6]. 1826 елда П. Г. Соболевский һәм В. В. Любарский пресслау ярдәмендә җиңел чүкелә торган агалтын эшләп чыгару ысулын уйлап тапканнар.

Җир кабыгында табылуы

Ятмалары

Агалтын иң сирәк металларның берсе булып тора: аның микъдары җир кабыгының (кларклар) массасы буенча 5×10^−7 % тәшкил итә.

Чыгару

Иң күп агалтын чыгаручы илләр (2015, тонналарда): КАҖ (110), Россия (25), Зимбабве (11), Канада (7,2), АКШ (3,7).[7]

Иң күп агалтын экспортлый торган илләр (млн $ларда): КАҖ (7,45), Берләшкән Кыйраллык (4,21), Швейцария (2,64), Алмания (2,05), АКШ (1,81), Россия (1,77), Япония (1,27), Италия (1,24). Иң күп көмеш импортлый торган илләр (млн $ларда): АКШ (4,56), Япония (3,29), Һоңкоң (3,06), Берләшкән Кыйраллык (2,42), Швейцария (1,64).[8]

Чыганаклар

• Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
• IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2008 елның 5 март көнендә архивланган. (2005).(ингл.)

1. Meija J., Prohaska T., Coplen T. B. et al. Atomic weights of the elements 2005 (IUPAC Technical Report) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2016. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1515/PAC-2015-0305
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2425378https://wikidata.org/wiki/Track:Q33438https://wikidata.org/wiki/Track:Q28653639https://wikidata.org/wiki/Track:Q55593869https://wikidata.org/wiki/Track:Q45730822https://wikidata.org/wiki/Track:Q15699424https://wikidata.org/wiki/Track:Q116478786
2. Wieser M. E., Coplen T. B., Wieser M. Atomic weights of the elements 2009 (IUPAC Technical Report) // Pure and Applied Chemistry — IUPAC, 2010. — ISSN 0033-4545; 1365-3075; 0074-3925 — doi:10.1351/PAC-REP-10-09-14
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2425378https://wikidata.org/wiki/Track:Q13422885https://wikidata.org/wiki/Track:Q33438https://wikidata.org/wiki/Track:Q15699384https://wikidata.org/wiki/Track:Q15699424https://wikidata.org/wiki/Track:Q59763130
3. (unspecified title) — ISBN 0-8493-0485-7
4. Издание книги Скалигера 1607 года доступно в интернете, см. в нём: . — P. 323.
5. McDonald D., Hunt L.B. . — P. 4—5.
6. Максимов М. М. .
7. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2015-11-26, retrieved 2016-11-24 
8. http://atlas.media.mit.edu/en/profile/hs92/7106/