Төмән өлкәсе

Россия Федерациясе субъекты
Төмән өлкәсе Тюменская область
Байрак Герб
Башкала	Төмән
Мәйдан	3-нче
- Барлыгы - Су	1 435 200 км² [1] 1,4 %
Халык саны	10-нче
- Барлыгы - Халык тыгызлыгы	3 395 216 кеше (2010)[2] 2,4 кеше/км²
Тулаем региональ продукт	2-нче
- Барлык, агымдагы бәядә - Кеше башына	3 292 млрд. сум [3] (2010) 969,9 мең сум
Федераль округы	Урал
Икътисади районы	Көнбатыш Себер
Рәсми тел(ләр)	рус теле
Губернатор	Владимир Якушев
Вице-губернатор	Сергей Сарычев
Төмән өлкәсе Думаның Рәисе	Сергей Корепанов
РФ субъекты коды	72
Сәгать поясы	MSK+2 (UTC+6)

Төмән өлкәсе (рус. Тюменская область) — Россиянең субъекты, Көнбатыш Себер тигезлегендә урнашкан. Мәйданы — 1 435,2 мең км². Халык исәбе — 3 430 мең (2010). Шәһәрләрдә яшәүчеләр нисбәте — 91 %. Үзәге — Төмән шәһәре. Өлкәгә шулай ук Хант-Манси һәм Ямал-Ненец автономияле округлары да керә.

География

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты яки дәүләт
Төньяк-көнбатыш	Архангельск өлкәсе (Ненец автономияле округы)
Көнбатыш	Коми Республикасы
Көньяк-көнбатыш	Свердловск өлкәсе, Корган өлкәсе
Көньяк	Казакъстан
Көньяк-көнчыгыш	Омск өлкәсе, Тум өлкәсе
Көнчыгыш	Красноярск крае

Төмән өлкәсе Россиянең Азия өлешендә, Көнбатыш Себер тигезлегендә урнаша. Мәйданы буенча Россия субъектлары арасында өченче урында тора.

Кырый нокталары

• төньякта — Скуратов борыны (73°30' т. к.);
• көнбатышта — 58°50' кч. о. (Төньяк Сосьва елгасы башы янында);
• көнчыгышта — 86°00' кч. о. (Вах елгасы башы янында, Түбән Варта районы);
• көньякта — Казакъстан белән чигендә, (55°10' т. к.)

Гидрография

Өлкәнең төп елгалары — Об һәм аның кушылдыклары: Иртеш, Тубыл, Зур Юган, Зур Салым, Төньяк Сосьва, Вах, Казым, Полуй; Таз, Пур, Надым.

Климат

Өлкәнең төньягында — арктик яки субарктик климат, калган өлешендә — уртача климат. Өлкә территориясенең 40% өлеше Ерак Төньяк районнары һәм аңа тигез булган территориясе дип санала.

Гыйнварның уртача температурасы — -28,9 °С…-16 °С, Июльнең уртача температурасы — +4 °С…+19 °С. Ел эчендә явымнар күләме — 222—580 мм.

Торак пункт	Абсолют минимумы, °C	Иң салкын айның температаурасы, °C	Иң салкынысы өч айның температаурасы, °C	Еллык уртача температурасы, °C	Иң җылы айның температурасы, °C	Иң җылысы өч айның температурасы, °C	Абсолют максимумы, °C	Уртача еллык явым-төшем күләме, мм
Няксимволь	−51,6	−19,4	−18,0	−1,2	17,4	14,9	36,2	536
Соргыт	−55,2	−20,0	−18,8	−1,7	18,2	15,7	34,7	580
Тубыл	−51,8	−17,1	−15,9	0,9	18,7	16,9	37,2	476
Төмән	−46,1	−14,9	−13,7	2,2	18,8	17,2	38,0	478
Ханты-Мансийск	−49,0	−18,9	−17,4	−0,8	18,4	16,1	34,5	530

Туфраклар, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы

Туфраклар күбесенчә комлы көлсу, комлы һәм торф-сазлы. Кырый төньякта (Ямал һәм Гыда урымутравлары) — тундра туфраклары, төньякта — катыр туфраклар белән болын-кара туфраклар.

Халык

Милли состав

Өлкәнең төп халкы — ненецлар, хантлар, мансилар, селькуплар, себер татарлары, казакълар.

Милли состав (Хант-Манси һәм Ямал-Ненец автономияле округлары белән)

Халык	1959[4]		1970[5]		1979[6]		1989[7]		2002[8]		2010[9]
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%
руслар	894 008	81,9%	1 141 053	81,2%	1 492 516	79,2%	2 248 254	72,6%	2 336 520	71,6%	2 352 063	69,3%
татарлар	72 306	6,6%	102 859	7,3%	136 749	7,3%	227 423	7,3%	242 325	7,4%	239 995	7,1%
украиннар	17 643	1,6%	25 872	1,8%	79 925	4,2%	260 203	8,4%	211 372	6,5%	157 296	4,6%
башкортлар	282	~0,0%	1 929	0,1%	9 913	0,5%	41 059	1,3%	46 575	1,4%	46 405	1,4%
әзериләр	-	~0,0%	403	~0,0%	2 645	0,1%	19 455	0,6%	42 359	1,3%	43 610	1,3%
ненецлар	14 828	1,4%	18 769	1,3%	19 008	1,0%	22 619	0,7%	27 965	0,9%	31 621	0,9%
хантлар	17 219	1,6%	19 491	1,6%	18 762	1,0%	20 371	0,7%	26 694	0,8%	29 277	0,9%
чуашлар	7 595	0,7%	16 236	1,2%	19 337	1,0%	31 236	1,0%	30 205	0,9%	25 690	0,8%
белоруслар	8 194	0,8%	10 376	0,7%	16 524	0,9%	49 057	1,6%	35 996	1,1%	25 648	0,5%
алманнар	24 174	2,2%	20 969	1,5%	22 316	1,2%	29 569	1,0%	27 196	0,8%	20 723	0,6%
казакълар	6 371	0,6%	8 868	0,6%	10 196	0,5%	15 682	0,5%	18 639	0,8%	19 146	0,6%
мансилар	5 829	0,5%	7 025	0,5%	6 727	0,4%	7 268	0,2%	10 561	0,3%	11 614	0,3%
комилар	10 177	0,9%	10 606	0,8%	10 728	0,6%	10 912	0,4%	10 555	0,3%	8 469	0,2%
селькуплар	1 255	0,1%	1 751	0,1%	1 704	0,1%	1 632	0,1%	1 857	0,1%	2 065	0,1%
башкалар	12 245	1,1%	19 894	1,4%	38 134	2,0%	112 917	3,6%	196 022	6,0%	382 133	11,3%
барлык	1 092 126	100,0%	1 406 101	100,0%	1 885 184	100.0%	3 097 657	100,0%	3 264 841	100,0%	3 395 755	100,0%

Торак пунктлар

Төмән өлкәсе торак пунктлары (Хант-Манси һәм Ямал-Ненец автономияле округлардан башка)

Төмән Тубыл	№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Ишем Яулытора
	1	Төмән	510 719	11	Богандинский	9 647
	2	Тубыл	92 880	12	Абатское	8 248
	3	Ишем	67 757	13	Исәт	7 216
	4	Яулытора	36 088	14	Викулово	6 997
	5	Заводоуковск	25 674	15	Яркәү	6 969
	6	Боровский	15 505	16	Түбән Тәүде	6 754
	7	Голышманово	13 510	17	Каскара	6 273
	8	Мыс	12 971	18	Казанское	5 889
	9	Винзили	11 291	19	Аромаш	5 609
	10	Омутинское	9 657	20	Тарманы	5 515
2010 елның җанисәбе буенча[10]

Административ-территориаль бүленеше

Файл:Admin-map — Tyumen Oblast.PNG

Районнар

1. Абатское районы 2. Армизонское районы 3. Аромаш районы 4. Бердюжье районы 5. Вагай районы 6. Викулово районы 7. Голышманово районы 8. Заводоуковски районы 9. Исәт районы 10. Ишем районы 11. Казанское районы

12. Түбән Тәүде районы 13. Омутинское районы 14. Сладково районы 15. Зур Сорокино районы 16. Тубыл районы 17. Төмән районы 18. Уат районы 19. Упорово районы 20. Юрга районы 21. Яулытора районы 22. Яркәү районы

Шәһәрләр

• Төмән
• Тубыл
• Ишем
• Яулытора
• Заводоуковск

Икътисад

Икътисадының нигезе — нефть һәм газ табу сәнәгате. Нефть чыганаклары — Самотлор, Холмогор һ.б.; газныкы — Уренгой, Ямбург, Медвежья һ.б. Газ эшкәртелә. Машина төзелеше һәм металл эшкәртү (станоклар, приборлар, суднолар, автотрактор һәм тимерчелек прессы җиһазлары, аккумуляторлар һ.б.), урман һәм агач эшкәртү (фанир җитештерү, җыелма өйләр, мебель), химия (пластмасса, химия-фармацевтика продукциясе һ.б.), азык-төлек (балык) һәм җиңел сәнәгать тармаклары үскән. Соргытта ГРЭС-1 һәм ГРЭС-2 эшли. Нефть үткәргечлар: Самотлор–Әлмәт, Самотлор–Самара, Соргыт–Полоцк һ.б.; газүткәргечләр: Төмән өлкәсе төньягы—Урал—Үзәк; Уренгой—Чиләбе—Яңа Псков; Пунга—Ухта; Ямбург—Елец; Уренгой—Помары—Ужгород—Көнбатыш Европа, һ.б.

Өлкәдә туганнар

• Александр Алябьев — композитор.
• Дмитрий Менделеев — рус галиме, химик, физикохимик, физик, метролог, икътисадчы, технолог, геолог, метеоролог, мөгаллим, һава гизүче, приборлар уйлап табучы.

Моны да карагыз

• Хант-Манси автономияле округы
• Ямал-Ненец автономияле округы
• Тубыл губернасы
• Төмән өлкәсе татар торак пунктлары

Тышкы сылтамалар

• Зур совет энциклопедиясендә Төмән өлкәсе(үле сылтама)

Искәрмәләр

1. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-10-18, retrieved 2012-11-22 
2. архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-11-22 
3. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-06-19, retrieved 2012-06-19 
4. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=68
5. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=66
6. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=66
7. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=60
8. архив күчермәсе, archived from the original on 2006-11-04, retrieved 2012-11-23 
9. архив күчермәсе, archived from the original on 2014-03-22, retrieved 2012-11-23 
10. архив күчермәсе, archived from the original on 2012-08-04, retrieved 2012-11-24