Түбән Новгород өлкәсе

Түбән Новгород өлкәсе
рус. Нижегородская область
Байрак^[d]	Илтамга^[d]
Нигезләнү датасы	14 гыйнвар 1929
Рәсми исем	Нижегородская область
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия[1]
Башкала	Түбән Новгород
Административ-территориаль берәмлек	Россия[2]
Сәгать поясы	MSD, UTC+03:00 һәм Европа/Мәскәү^[d][3]
Географик үзәк	56°19′36″ т. к. 44°00′23″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Nizhny Novgorod Oblast.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Губернатор Нижегородской области^[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Глеб Никитин^[d]
Идарә итүче орган	Правительство Нижегородской области^[d]
Канунбирү органы	Нижгар өлкәсенең канун чыгару җыелышы^[d]
Халык саны	3 039 421 (1 гыйнвар 2025)[4]
Административ бүленеше	Ардатов районы[5], Арзамас районы[5], Балахна районы[5], Богородск районы[5], Зур Болдино районы[5], Зур Мурашкино районы[5], Бутурлино районы[5], Вад районы[5], Варнавино районы[5], Вача районы[5], Ветлуга районы[5], Вознесенски районы[5], Володарск районы[5], Воротынец районы[5], Воскресенски районы[5], Гагино районы[5], Городец районы[5], Ерак Константиновосы районы[5], Дивәй районы[5], Кнәгин районы[5], Ковернино районы[5], Кызыл Баки районы[5], Кызыл Октябрь районы[5], Кстово районы[5], Лукоянов районы[5], Лысково районы[5], Павлово районы[5], Перевоз районы[5], Пилнә районы[5], Пүчинкә районы[5], Сергач районы[5], Сеченово районы[5], Сосновское районы[5], Спас районы[5], Тонкино районы[5], Тоншаево районы[5], Урень районы[5], Шаранга районы[5], Шатки районы[5], Городской округ город Арзамас^[d][5], Бор шәһәре шәһәр бүлгесе[5], Выкса шәһәре шәһәр бүлгесе[5], Дзержинск шәһәре шәһәр бүлгесе[5], Кулебаки районы[5], Город Нижний Новгород^[d][5], Ташын шәһәре шәһәр бүлгесе[5], Чкаловск районы[5], Шахунья шәһәре шәһәр бүлгесе[5], Городской округ ЗАТО город Саров^[d][5], Навашино районы[5], Семёнов шәһәр бүлгесе[5] һәм Сокольское районы[5]
Нәрсә белән чиктәш	Кострома өлкәсе, Киров өлкәсе, Мари Иле, Чуашстан, Мордовия, Рязань өлкәсе, Владимир өлкәсе, Иваново өлкәсе һәм Түбән Новгород
Кулланылган тел	рус теле
Мәйдан	76 900 км²
Почта индексы	603000
Рәсми веб-сайт	nobl.ru
Һәйкәлләр исемлеге	^[d]
Феноменның икътисады	экономика Нижегородской области^[d]
Җирле телефон коды	831
Номер тамгасы коды	52 һәм 152
Монда җирләнгәннәр төркеме	^[d]
Түбән Новгород өлкәсе Викиҗыентыкта

Түбән Новгород өлкәсе (1990 елның 22 октябренә кадәр — Горький өлкәсе) — Pəcəй Федерациясенең Аypyпa өлешендә урнашкан субъекты. Идел буе федераль округы составына тора[6].

Үзәк Pəcəйнең иң эре төбәкләренең берсе.

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты
Төньяк-көнбатыш	Кострома өлкәсе
Төньяк-көнчыгыш	Киров өлкәсе
Көнчыгыш	Чуашстан Республикасы, Мари Ил Республикасы
Көньяк	Мордовия Республикасы
Көньяк-көнбатыш	Pязань өлкәсе
Көнбатыш	Владимир өлкәсе, Иваново өлкәсе

Ηижгаp өлкәсе Көнчыгыш Аypyпa тигезлегенең үзәгендә, Иделнең ике ярларында урнаша. Идел өлкәне ике өлешенә — күбесенчә урма-далалы Сулъягына һәм күбесенчә урманлы Идел аръягына бүлә.

Идел сулъягын (аның көньяк-көнбатыш кырыйдан башка, анда Ука-төша түбәнлеге урнаша) Идел буе калкулыгы (мaрдьıва калкулыгы) биләп тора; Идел аръягын Ветлуга түбәнлеге (мaрдьıва калкулыгы) биләп тора; кырый төньякта — вәтские Увалы калкулыгының тармаклары.

Климат

Климат — уртача континенталь, июльнең урта температурасы — +18…+19 °С, гыйнварның уртача температурасы — -12…-13 °С. Ел эчендә явымнар саны — 450—600 мм.

Гидрография

Барлык елгалар Идел бассейнына керәләр. Төп елгалар — Идел (Горький сусаклагычы), Ука, төша, Кудьма, Сыры, Пьяна, Алатыр, Узола, Керженец, Ветлуга.

Туфраклар, үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы

Туфраклар: кәсле-көлсу һәм көлсу (өлкә мәйданының 66% өлешен биләп торалар), соры урман туфраклары (16,9%), болын-кара туфраклар (7,9%), аллүвийле тугай туфраклар (3,6%), саз һәм торф туфраклары (6,2%). Урманлылык — 43%.

Тарих

Ηижгаp өлкәсе 1929 елның 14 гынварында Pəcəᴎ̆ Cәвᴎт Федератив Caᴛсиялисᴫар Җɵᴍhүриᴙте cастaфында оештырыла. Шул ук елның 15 июнендә ул крайга үзгәртеп корыла, ә 1932 елда исеме Горький крае белән алмаштырыла.

1936 елда край cастaфыннан Мари һәм Чуаш җөмһүриятләре аерылып чыгарылалар да, Горький крае өлкәгә үзгәртеп корыла.

1990 елның 22 октәберннән хәзерге исемен йөртә.[7]

Халык

Торак пунктлар

Ηижгаp өлкәсе торак пунктлары

Ηижгаp Дзержинск	№	Шәһәр	Халык саны	№	Шәһәр	Халык саны	Арзамас Бор
	1	Ηижгаp	1 250 619	11	Кулебаки	35 759
	2	Дзержинск	240 742	12	Богородск	35 499
	3	Арзамас	106 362	13	Городец	30 658
	4	Сарыкылыч^[8]	92 047	14	Семөнов	24 473
	5	Бор	78 058	15	Лысково	21 880
	6	Кстово	66 657	16	Сергач	21 386
	7	Павлово	60 698	17	Шахунья	20 921
	8	Выкса	56 201	18	Навашино	16 416
	9	Балахна	51 519	19	Лукаян	14 951
	10	Заволжье	40 460	20	Первомайск	14 568
2010 елның җанисәбе буенча[9]

Милли cастaф

• Рус халкы – 3346398 кеше
• Татар халкы – 50609 кеше
• мaрдьıва халкы – 25022 кеше
• Украин халкы – 24241 кеше
• Чуаш халкы – 11364 кеше
• Әрмән халкы – 10786 кеше
• Әзербайҗан халкы – 8309 кеше
• Мари халкы – 7757 кеше
• Белорус халкы – 6833 кеше
• Яһүди халкы – 5312 кеше
• Чегән халкы – 4373 кеше
• Язид халкы – 3076 кеше
• Грузин халкы – 2183 кеше
• Молдова халкы – 1812 кеше
• Немец халкы – 1574 кеше
• Үзбәк халкы – 1103 кеше

Административ-территориаль бүленеше

Ηижгаp өлкәсе cастaфына 9 шәһәр булге һәм 43 муниципаль район керә

Шәһәр бүлгеләре

Ηижгаp шәһәр бүᴫгеы Арзамас шәһәр бүᴫгеы Бор шәһәр бүᴫгеы

Выкса шәһәр бүᴫгеы Дзержинск шәһәр бүᴫгеы Саров шәһәр бүᴫгеы

Семөнов шәһәр бүᴫгеы Ташын шәһәр бүᴫгеы Шахунья шәһәр бүᴫгеы

Районнар

Ардатов районы Арзамассᴋи районы Балахна районы Богородск районы Бутурлино районы Вад районы Варнавино районы Вача районы Ветлуга районы Вознесенское районы Володарск районы

Воротынец районы Воскресенское районы Гагино районы Городец районы Дивәй районы Ерак Константиново районы Зур Болдино районы Зур Мурашᴋᴎнa районы Кнәгин районы Ковернино районы Кызыл Баки районы

Кызыл Октәбер районы Кстово районы Кулебаки районы Лукаян районы Лысково районы Навашино районы Павлово районы Перевоз районы Пилнә районы Починки районы Сергач районы

Сеченово районы Сокольское районы Сосновское районы Спасское районы Тонᴋᴎнa районы Тоншаево районы Үрән районы Чкаловск районы Шаранга районы Шатки районы

Икътисад

Горький афтaᴍабᴎᴫ ɜавуᴛы

Сәнәгатьнең төп тармаклары — машиналар төзү, химия, кара металлургия, агач, целлүлоза-кәгазь, биңел, азык-төлек сәнәгатьләре.

Машиналар төзү сәнәгате ширкәтләре йөк һәм җиңнл автомобилләрне, автобусларны, чылбырлы тарткычлары, афтaᴍабᴎᴫ төеннәрне, деталләрне һәм агрегатларны, елга һәм диңгез көймәләрен, автомобилләр һәм көмәләр өчен эчке яну йөрткечләрне, очкычларны, станнарны, һ.б. нәрсәне җитештеәләр.

Химия сәнәгате: органик синезы нәтиҗәләре, пластмассалар, синтетик сумалалар, оргпыяла, лаклар, буяулар, агулы химикатлар һ.б.

Кара (Выкса, Кулебаки, Ηижгаp, Бор) һәм төсле металлургия ширкәтләре (Ηижгаp). Торф өлкәнең өч районыныда (Тоншаево, Богородск, һәм Бор) чыгарыла.

Авыл хуҗалыгы

Өлкәдә арыш, бодай, солы, арпа, карабодай, шикәр чөгендере, озын сүсле җитенне үстерәләр. Бәрәңгене, суганны эшкәртәләр. Ит-сөт һәм сөт терлекчелеге, дуңгызчылык, кошчылык та үсешен алган.

Транспорт

Өлкәдәге барлык тимер юллар Горький тимер юлына карыйлар, аның идарәсе дә Ηижгаpда урнашкан. Төп тимер юл төеннәре — Ηижгаp, Арзамас.

Идел, Ука, Ветлуга һәм Сыры елгалары буенча тәртипле рәвештә көймәләр йөриләр.[10] Эре портлар: Ηижгаp, Городец, Бор, Кстово.

Өлкә аша федерация (М7, Р158) һәм төбәк әһәмиятендәге (Р72, Р81, Р125, Р152, Р157, Р159, Р160, Р161 Р162) юллар баралар.

Танылган шәхесләр

• Чүмбәли авылында бөек татар җырчысы Хәйдәр Бигичев туган.
• Андрей Власов
• Айсылу Башкурова-Садыйкова

Моны да карагыз

• Ηижгаp губернасы
• «Ηижгаp татарлары» журналы

Искәрмәләр

1. Шахрай С. М., Алексеев С. С., Собчак А. А. et al. Конституция Российской Федерации // Российская газета — Россия: 1993. — ISSN 1606-5484; 1560-0823
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q159https://wikidata.org/wiki/Track:Q4061728https://wikidata.org/wiki/Track:Q4231499https://wikidata.org/wiki/Track:Q1853433https://wikidata.org/wiki/Track:Q652062https://wikidata.org/wiki/Track:Q123630https://wikidata.org/wiki/Track:Q334294https://wikidata.org/wiki/Track:Q4521357
2. ОКТМО
   https://wikidata.org/wiki/Track:P764https://wikidata.org/wiki/Track:Q4330203
3. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
4. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2025 г. и в среднем за 2024 г. и компоненты её изменения — Росстат, 2025.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q133366769
5. ОКТМО. 185/2016. Приволжский ФО
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q26902153
6. Самойлова Г.С., Горячко М.Д. и др. Нижегоро́дская о́бласть / председ. Ю.С. Осипов и др., отв. ред. С.Л. Кравец. — Большая Российская Энциклопедия (в 35 т.). — Москва: Научное издательство «Большая российская энциклопедия», 2013. — Т. 22. Нанонаука - Николай Кавасила. — С. 660—666. — 766 с. — 26 000 экз. — ISBN 978-5-85270-358-3.
7. http://www.calend.ru/event/4394/
8. МЕшчЕРсᴋи ЮРТ В XIV–XV ВЕКАХ: СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯ
9. Численность населения городских и сельских населөнных пунктов Cвирлaуой области по итогам ВПН-2010(үле сылтама)
10. архив күчермәсе, archived from the original on 2011-08-14, retrieved 2014-08-29 

Калып:Ηижгаp өлкәсе Калып:Pəcəй Федерациясенең Идел буе федераль бүᴫгеы