غیبت صغری

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ
د گ ت

غَیبت صغریٰ [عربی= الغيبة الصغرى] تو‏ں مراد مختصر مدت تک نظراں تو‏ں اوجھل ہونے دے نيں تے شیعہ تعلیمات دے مطابق ایہ اوہ دور اے جس دے دوران امام مہدی(عج) نے خفیہ زندگی اختیار کيتی تے صرف چار نمائندیاں دے توسط تو‏ں شیعیان اہل بیت نال مرتبط سن ۔ ایہ دور سنہ 260ہجری قمری (بمطابق سنہ 874عیسوی) تو‏ں شروع تے سنہ 329ہجری قمری (1-940 عیسوی) اُتے اختتام پذیر ہويا۔

غَیبت صغریٰ عقائد شیعہ وچو‏ں اک عقیدہ ا‏‏ے۔ شعیہ نقطۂ نظر تو‏ں مختصر مدت تک امام زمانہ مہدی علیہ السلام دے عوام الناوہدی نظراں تو‏ں اوجھل ہوجانے نو‏‏ں کہندے نيں تے شیعہ تعلیمات دے مطابق ایہ اوہ دور اے جس دے دوران امام مہدی علیہ السلام ( بارہويں امام اہل تشیع) نے خفیہ زندگی اختیار کيتی تے صرف چار نمائنداں ( جو نواب اربعہ کہلاندے نيں )کے توسط تو‏ں شیعیان اہل بیت تو‏ں رابطہ وچ سن ۔ عقائد تے تاریخی شواہد دے مطابق سنہ 260ہجری (بمطابق سنہ 874عیسوی) وچ حضرت امام حسن عسکری علیہ السلام دی شہادت دے فوراً بعد ساڈے بارھویں امام دی امامت دا آغاز ہويا۔ تے دور غیبت صغرٰی دا وی آغاز ہويا جو تقریباً 70 برس جاری رہنے دے بعد سنہ 329ہجری (1-940 عیسوی) اُتے اختتام پزیر ہويا۔ اسنو‏ں غیبت اولی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

غیبت صغری دا آغاز

امامیہ نقطۂ نظر دے مطابق ائمہ(ع) دا سلسلہ بارہویں امام اُتے اختتام پذیر ہُندا ا‏‏ے۔ گیارہویں امام،امام حسن عسکری علیہ السلام نے اپنی چھ سالہ امامت دے دوران تقیے دی حالت وچ خفیہ زندگی گذاری؛ کیونکہ خلیفۂ وقت معتمد عباسی نے آپ(ع) دے تعلقات نو‏‏ں محدود کررکھیا سی تے اپنے جاسوساں دے ذریعے آپ(ع) دی کڑی نگرانی کررہیا سی ۔ لہذا زیادہ تر شیعہ امام(ع) دے نال آزادانہ رابطہ برقرار کرنے تو‏ں محروم سن ۔ صرف نمایاں شیعہ شخصیتاں ذا‏تی طور اُتے آپ(ع) نال رابطہ کرسکدے سن ۔[۱] امام عسکری(ع) آخر کار سنہ 260ہجری قمری/ بمطابق 874عیسوی جام شہادت نوش کرگئے۔[۲] امامیہ دے قدیم مآخذ دے مطابق، امام عسکری(ع) نے اپنے فرزند دی امامت دا آشکارا اعلان نئيں کیتا تے اپنے جانشین دا اعلانیہ تقرر نئيں کیتا[۳]۔[۴] بلکہ آپ(عج) نو‏‏ں اشاراں دے ذریعے اپنے خاص اصحاب تو‏ں متعارف کرایا۔[۵] امام عسکری(ع) دے شیعہ عباسیاں دے ظلم و ستم تو‏ں تھک ہار چکے سن ۔ خلیفہ معتمد عباسی امام عسکری(ع) دے فرزند دی تلاش وچ سی تا کہ آپ(عج) نو‏‏ں گرفتار کرے۔ امام مہدی(عج) دے بارے وچ اہل تشیع دے اعتقادات مشہور و معروف سن ؛ جنہاں وچو‏ں اہ‏م گل ایہ سی کہ "شیعہ آپ(عج) دے قیام دے منتظر نيں"؛ چنانچہ امام عسکری(ع) اپنے فرزند نو‏‏ں چھپا کر رکھدے سن تے صرف بعض خاص اصحاب آپ(عج) دا شرف دیدار پانے وچ کامیاب ہوئے۔[۶]۔[۷]۔

حدیث دے منابع وچ انہاں شیعہ اکابرین دا تذکرہ آیا اے جنہاں نے اپنی اکھاں نال امام عسکری(ع) دے فرزند نو‏‏ں نزدیک تو‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ امام زمانہ(عج) دے دوسرے نائب محمد عثمان بن سعید عَمری تو‏ں منقولہ روایت دے مطابق، امام عسکری(ع) نے اپنے 40 قابل اعتماد اصحاب نو‏‏ں اکٹھا کیتا تے اپنے فرزند نال انہاں دی ملاقات کرائی۔[۸]۔[۹]۔[۱۰]

سنہ 260ہجری قمری وچ امام عسکری(ع) شہید ہوئے تو آپ دے فرزند امام مہدی(عج) نے آپ(ع) دی نماز جنازہ ادا کیتی تے اسی دن تو‏ں امام زمانہ(ع) دی غیبت دا آغاز ہويا تے ایہ غیبت سنہ 329ہجری قمری تک جاری رہی۔[۱۱] بعض ہور نے اس غیبت نو‏‏ں "غیبت صغری" دا نام دتا ا‏‏ے۔[۱۲]

غیبت صغری دا اہ‏م ترین سبب

شیعہ منابع حدیث دے مطابق، امام عسکری(ع)(ع) نے امام مہدی(عج) دی ولادت دے بعد عباسیاں دی طرف تو‏ں ممکنہ خطرات تو‏ں آپ(عج) دی حفاظت کيتی کوشش کردے سن ۔ سیاسی تے سماجی گھٹن تے امن و امان دے لحاظ تو‏ں شدید خطرات وچ مامون دے زمانے تو‏ں اضافہ ہونا شروع ہويا سی چنانچہ امام عسکری(ع) اپنے فرزند دی ولادت دا اعلان نہ کرسکے تے صرف اپنے بعض قریبیاں اصحاب ـ منجملہ: ابو ہاشم جعفری، احمد بن اسحق اشعرى قمّى تے اپنی بہناں حکیمہ خاتون تے خدیجہ خاتون ـ نو‏‏ں مطلع کیتا۔[۱۳]۔[۱۴]۔[۱۵]

امام دا شیعاں نال رابطہ

عباسیاں دے دور وچ ائمہ(ع) نو‏‏ں درپیش بحرانی صورت حال نے انہاں نو‏ں اپنے پیروکاراں تے معاشرے دے افراد دے نال رابطہ کرنے دے لئے نويں حکمت عملی اپنانے اُتے مجبور کیتا۔ شیعہ امامیہ دے مآخذ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امام جعفر صادق علیہ السلام پہلے امام نيں جنہاں نے خفیہ ابلاغی تے مواصلا‏تی نظام (التنظیم السری) تو‏ں استفادہ کیتا۔[۱۶]

وکالت دا جال

ادارہ وکالت اک وسیع و عریض سیاسی، سماجی، معاشی تے ثقافتی ادارہ سی جو امام معصوم(ع) تے آپ دے قریبی تے وفادار اصحاب تو‏ں تشکیل پاندا سی ۔ [۱۷] امام صادق(ع) نے ـ تقریبا ـ سنہ 132 ہجری قمری وچ عباسیاں دے برسر اقتدار آندے ہی اس ادارے دی بنیاد رکھی۔ تے ایہ سلسلہ سنہ 329ہجری قمری وچ امام زمانہ(عج) دے آخری نائب خاص دی وفات اُتے اختتام پذیر ہويا ایويں ادارہ وکالت منحل ہو گئی۔

وکالت اپنے لغوی مفہوم وچ حتی رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ وی سی ؛ جداں کہ رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ بعض افراد نو‏‏ں زکٰوۃ جمع کرنے دے لئے مامور کیتا جاندا سی جو بجائے خود اک وکالت اے ؛ یا پھر آنحضرت(ص) مدینہ تو‏ں نکلتے وقت کسی شخص نو‏‏ں وقتی طور اُتے شہر دے سماجی مسائل اُتے غور کرنے دے لئے متعین کیتا کردے سن ۔ ہور، غیبت صغری دے بعد تے غیبت کبری دی پوری تاریخ وچ وی نیابت تے وکالت دا سلسلہ ـ غیر منظم انداز تو‏ں تے واحد قیادت دے بغیر غیر ہم آہنگ انداز تو‏ں ـ جاری رہیا؛ جس نو‏‏ں "ولایت فقیہ" تے"نیابت عامہ" دا عنوان دتا جاندا ا‏‏ے۔

اگرچہ وکالت نامی ادارہ سیاسی تے سماجی حالات دے لحاظ تو‏ں نشیب و فراز تو‏ں گذردا آیا اے تاہم اوہدی سرگرمیاں تاسیس تو‏ں اپنے آخری دن تک کدی وی نئيں رکیاں تے ہمیشہ اک طاقتور بازو دی مانند ائمہ(ع) دی خدمت دے سلسلے وچ اپنا کردار ادا کردا رہیا ا‏‏ے۔[۱۸]

ادارہ وکالت دی تشکیل دے اسباب

• اک طرف تو‏ں مکتب اہل بیت(ع) دا فروغ، اسلامی سرزمیناں دی وسعت، شیعہ آبادی دے پھیلاؤ تے بکھراؤ ہور آمد و رفت تے مواصلات وچ دشواری تے دوسری طرف تو‏ں اس ـ مختلف النوع سیاسی تے مذہبی خطوط و مکاتب تو‏ں بھرپور ـ دور دے شکوک و شبہات دے خاتمے تے تے اعتقادی تے فقہی ضروریات دی تکمیل دے لئے شیعیان اہل بیت(ع) نو‏‏ں درپیش قابل اعتماد راہنماواں دی ضرورت۔

• وکالت دا ادارہ بنی عباس دے برسر اقتدار آنے دے زمانے وچ تشکیل پایا چنانچہ اس دا [اک] مفہوم ایہ وی ہوسکدا اے کہ بنی عباس دے دور دا گھٹن تے علویاں ـ تے بطور خاص ائمۂ معصومین علیہم السلام تے انہاں دے پیروکاراں ـ دے نال انہاں دا تشدد آمیز رویہ وی اس ادارے دی تشکیل تے بالخصوص اوہدی کمیت تے کیفیت وچ مؤثر رہیا اے ؛ کیونکہ ائمہ(ع) انہاں حالات وچ اپنے پیروکاراں دے نال بآسانی رابطہ برقرار نئيں کرسکدے سن تے انہاں نو‏ں اپنے ہاں نئيں بلا سکدے سن ۔ جے حکومت وقت نو‏‏ں کسی دے ائمہ(ع) دی خدمت وچ حاضر ہونے یا حتی کسی دے شیعہ ہونے دا سراغ ملدا تو اس شخص جانی یا گھٹ تو‏ں گھٹ مالی نقصان دا سامنا کرنا پڑ سکدا سی ؛ جداں کہ حکومت نو‏‏ں کوئی ایسی اطلاع ملنا ائمہ(ع) دے لئے وی خطرے تو‏ں خالی نہ سی ۔ استبدادیت، ظلم و جبر تے ضبط و دباؤ دے اس ماحول وچ وکالت دا جال ـ جو نمایاں علمی تے قابل اعتماد شخصیتاں تو‏ں تشکیل پایا سی ـ ائمہ(ع) دے نال براہ راست تعلق نہ ہونے تو‏ں پیدا ہونے والے نقصانات دا وڈی حد تک ازالہ کرسکدا سی ۔
• خمس تے ہدایا و نذورات دی تجمیع تے انہاں نو‏ں ائمہ(ع) تک پہنچانا یا ائمہ(ع) دی طرف تو‏ں متعینہ امور وچ صرف کرنا ہور ائمہ(ع) دے نام اُتے وقف شدہ املاک دا انتظام و انصرام۔
• عصر غیبت امام زمانہ(عج) دے پیش نظر شیعہ معاشرے وچ ذہنی تے عملی آمادگی دا اہتمام ہور انہاں نو‏ں غیبت کبری تو‏ں مانوس و متعارف کرانا۔[۱۹]

نواب اربعہ

روایات دے مطابق، امام دوازدہم(عج) غیبت صغری دے دوران اپنے منتخب چار خاص نائبین دے توسط تو‏ں اپنے پیروکاراں دی راہنمائی کردے سن تے ایہ خاص نمائندے "سفراء" کہلاندے سن ۔ امام(عج) دے پہلے نائب خاص عثمان بن سعید عَمری، دوسرے انہاں دے بیٹے محمد بن عثمان عَمری، تیسرے حسین بن روح نوبختی تے چوتھے علی بن محمد سمری سن ۔

سفراء دی اصل ذمہ داری، متعینہ فرائض دی انجام دہی تو‏ں عبارت سی جو انہاں تو‏ں قبل ائمہ(ع) سرانجام دیندے رہے سن، تاکہ انہاں نو‏ں عباسیاں دے دباؤ تو‏ں محفوظ رکھن۔ آپ(عج) دے آباء و اجداد مامون دے دور تک اس جبر تے دباؤ نو‏‏ں برداشت کردے رہے سن ؛ خاص طور اُتے اس لئے وی کہ امامیہ دا عام اعتقاد ایہ سی کہ "بارہويں امام(عج) اوہ نيں جو حکومتاں [تے ستمگراں] نو‏‏ں [مسلحانہ اقدام دے ذریعے] گرا دین گے "القائم بالأمر لإزالة الدُوَل"[۲۰]

سفراء دی اک ذمہ داری ایہ سی کہ انہاں نو‏ں امام(عج) دا نام تے مسکن نہ صرف دشمناں تو‏ں بلکہ شیعیان اہل بیت تو‏ں وی خفیہ رکھنا پیندا سی ؛ بااں وجود اک سفیر اُتے لازم آندا سی کہ امام(عج) دا وجود مبارک آپ(عج) دے قابل اعتماد عقیدتمنداں دے لئے ثابت کردوے اس نکتے نو‏‏ں کلینی دی اک روایت تو‏ں واضح کیتا جا سکدا اے:

"اک دن عبداللہ بن جعفر حمیری نے پہلے سفیر تو‏ں پُچھیا: "کیہ آپ نے گیارہویں امام دے جانشین نو‏‏ں دیکھیا اے ؟" امام دے سفیر نے تصدیق وچ جواب دتا تے کہیا کہ انھاں نے آنجناب نو‏‏ں دیکھیا اے، لیکن ایہ وی کہیا کہ "لوگاں نو‏‏ں آپ(عج) دا نام پوچھنے تو‏ں منع کیتا گیا اے کیونکہ جے حکومت وقت اُتے آپ(عج) دا نام منکشف ہوجائے تو یقینی طور اُتے آپ(عج) دی گرفتاری دی کوشش کرے گی"۔[۲۱]

اس طرح سفیر اول نے خلیفہ معتمد نو‏‏ں اس فکر وچ مبتلا کردتا سی کہ گویا امام یازدہم جانشین دا تعین کيتے بغیر دنیا تو‏ں رخصت ہوئے نيں۔[۲۲]جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص140۔</ref>

سفراء وی اس ہدف دی حصول دے درپے سن کہ امام عسکری(ع) دے فرزند دی امامت نو‏‏ں ثابت کرکے امامیہ نو‏‏ں ہور شاخاں وچ منشعب ہونے تو‏ں بچا دتیاں اس ہدف تک پہنچنے دے لئے اوہ انہاں احادیث دا حوالہ دیندے سن جنہاں تو‏ں بارہ ائمہ(ع) دے مجموعے دا اثبات ہُندا اے تے ثابت ہُندا اے کہ بارہويں امام(عج) غائب ہونگے۔ کلینی نے اس روایت دا مکمل متن نقل کیتا اے جس نو‏‏ں غیبت صغری دے دوران دلیل دے طور اُتے پیش کیتا جاندا سی ۔[۲۳]

غیبت صغری دا دور

علمائے شیعہ دے اجماع دے مطابق، حضرت مہدی(عج) دے چوتھے نائب علی بن محمد سمری دی رحلت دے بعد، نیابت خاصہ تے وکالت خاصہ دا باب بند ہوگیا تے ظہور تک شیعہ دے درمیان آپ(عج) دا کوئی نائب خاص نہ ہوئے گا۔ ایويں علی بن محمد سمری دی وفات دے نال غیبت صغری ـ جو 70 سال دے عرصے تک جاری رہی سی ـ اختتام پذیر ہوئی تے غیبت کبری دا آغاز ہويا۔

نظریۂ ولایت فقیہ دے مطابق، شیعیان اہل بیت نو‏‏ں غیبت کبری دے دوران اپنے دینی مسائل حل کرنے دے لئے امام زمانہ(عج) دے وکلیائے عام یعنی جامع الشرائط فقہاء تو‏ں رجوع کرنا پیندا ا‏‏ے۔ فقہاء دے لئے متعینہ شرطاں وچو‏ں بعض کچھ ایويں نيں: "استنباط احکم دی قوت رکھنا، تقوی تے ہوی و ہوس تے دنیاوی وابستگیاں تو‏ں دور رہنا"۔[۲۴]

متعلقہ مآخذ

• امام مہدی علیہ السلام
• مہدویت
• غیبت امام زمانہ(عج)
• نواب اربعہ
• نیابت خاصہ
• عثمان بن سعید عمری
• محمد بن عثمان عمری
• حسین بن روح نوبختی
• علی بن محمد سمری
• غیبت کبری
• انتظار امام زمانہ(عج)
• ظہور امام زمانہ(عج)
• آخر الزمان
• امام مہدی علیہ السلام
• غیبت امام زمانہ(عج)
• مہدویت دے جھوٹے دعویدار

٭ جنگ قرقیسیا

• دجال
• سفیانی دا خروج

حوالے

1. ابن شہر آشوب، مناقب، ج3، ص533۔
2. طبری، دلائل الامامہ، ص223۔
3. نوبختی، فرق الشیعہ، ص79۔
4. الاشعري القمي، مقالات والفرق، ص102۔
5. کلینی، کلینی، ج1، ص28 و 29۔
6. کلینی، الکافی، ج1، ص330 – 333۔
7. مفید، الارشاد، ص90- 389۔
8. صدوق، کمال الدین، ص435۔
9. کلینی، الکافی، ج1، ص1- 330۔
10. طوسی، الغیبہ، ص148 و 152۔
11. نوبختی، فرق الشیعہ، ص9- 88۔
12. الاشعري القمي، مقالات والفرق، ص103۔
13. جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص123۔
14. صدوق، کمال الدین، ص 435۔
15. طوسی، الغییہ، ص148 و 152۔
16. جاسم حسین، تاریخ سیاسی غیبت، ص135۔
17. جباری، سازمان وکالت، ص8۔
18. دشتی، فرهنگ جهاد، ص102۔
19. دشتی، فرہنگ جہاد، ص102۔
20. طوسی، الغیبه، ص56 و 109۔
21. کلینی، اصول کافی، ج2، ص541‏۔
22. کلینی، کافی، ج1 ص330۔
23. کلینی، کافی، ج1، ص355-525۔
24. مجلسی، بحار الانوار، ج2، ص88 ۔

مآخذ

• جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه علیهم السلام، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، 1382هجری شمسی۔
• حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)، مترجم:آیت اللهی، محمد تقی، ناشر: امیر کبیر، تهران، 1385هجری شمسی۔
• طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، محقق: قسم الدراست الاسلامیة موسسة البعثة، ناشر: بعثت، قم۔
• شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، مؤسسه انتشارات علامه، قم‏، 1379هجری قمری۔
• دشتی، محمد، فرهنگ جهاد، «نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمه علیهم السلام»، شماره 40، تابستان 1384هجری شمسی۔
• الاشعري القمي، سعد بن عبدالله ، المقالات و الفرق۔
• مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی۔
• شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه آیت الله کمره‏‌ای، قم اسوه، 1375هجری شمسی۔
• نوبختي، حسن بن موسي، فرق الشيعة و سعد بن عبد الله قمي؛ تحقیق: عبد المنعم الحفني، موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت(ع)۔
• الصدوق، محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمى، كمال الدين وتمام النعمة، تصحیح: على اكبر الغفاري، مؤسسة النشر الاسلامي (التابعة) لجامعة المدرسين بقم المشرفة (ايران)، 1405هجری قمری - 1363هجری شمسی.
• طوسی، الغیبه۔
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد۔
• مجلسی، بحار الانوار۔