دجال

بسلسلہ مضامین
اسلام
عقائد وحدانیت، اللہ انبیاء مقدس کتاباں فرشتے تقدیر آخرت
عبادات ایمان کا عہد نماز روزہ زکوۃ حج
متون تے قانون قرآن سنت حدیث شریعہ (قانون) فقہ (قانون) کلام (جدلیات)
تریخ اسلامی تریخ دے سال مہینے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اہل بیت صحابی خلفائے راشدین امامت خلافت اشاعت اسلام
مکاتب فکر سنی شیعہ تصوف اباضیہ قرآنیت مہدویہ غیر مقلد مرجئہ موحدیت
ثقافت تے معاشرہ مطالعہ اسلامیات حیوانات فنون تقویم اطفال اسلام بلحاظ دیس عیدان مسجد فلسفہ سیاست دعوت سائنس خاتون
متعلقہ موضوعات انتقاد بر اسلام اسلام تے ہور مذاہب اسلام پسندی اسلاموفوبیا لغت
بوآ اسلام
د گ ت

دجال یا مسیح دجال مسلماناں دے نزدیک اس شخص دا لقب اے جو قیامت د‏‏یاں وڈی علامتاں وچو‏ں اک ہور قرب قیامت یعنی آخری زمانہ وچ ظاہر ہوئے گا۔ امام رازی لکھدے نيں:

" وأمّا المسيح الدجّال فإنّما سُمّي مسيحاً لأحد وجهين أولهما : لأنّه ممسوح العين اليمنى، وثانيهما : لأنّه يمسح الأرض أي يقطعها في زمن قصير لهذا قيل له: دجّال لضربه في الأرض وقطعه أكثر نواحيها، وقيل سُمّي دجّالاً من قوله : دَجَلَ الرجلُ إذا مَوَّه ولبَّس "[۱]

تعارف

دجال قوم یہود تو‏ں ہوئے گا۔[۲] ہر نبی نے اس دے فتنہ تو‏ں اپنی اپنی (قوماں) امتاں نو‏‏ں ڈرایا اے مگر حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہِ وسلم نے اس دے فتنہ نو‏‏ں انتہائی وضاحت تو‏ں بیان فرمانے دے نال نال بہت ساریاں نشانیاں تے اس تو‏ں بچاؤ دے طریقے اپنی امت نو‏‏ں سمجھیا دتے ني‏‏‏‏ں۔ احادیث نبویہ وچ "دجال" دا کوئی اصلی ناں نئيں آیا، اسلامی اصطلاح وچ اس دا لقب "دجال" اے تے ایہ لفظ اس د‏ی پہچان تے علامت بن گیا ا‏‏ے۔ اس دا فتنہ بہت سخت ہوئے گا چنانچہ رسول پاک ؐ نے فرمایا! آدم د‏‏ی تخلیق تو‏ں لے ک‏ے قیامت قائم ہونے تک کوئی وی فتنہ دجال دے فتنہ تو‏ں ودھ ک‏ے نئيں ا‏‏ے۔[۳]

دجال لفظ دا مادہ

دجال لفظ دا اصل مادہ د، ج، ل۔ دجال دا لفظ اس مادے تو‏ں فعال دے وزن اُتے مبالغہ دا صیغہ ا‏‏ے۔ دجل دا معنی اے ڈھانپ لینا ،لپیٹ لینا۔ دجال اس لئی کہیا گیا کیونجے اس نے حق نو‏‏ں باطل تو‏ں ڈھانپ دتا اے یا اس لئی کہ اس نے اپنے جھوٹھ، ملمع سازی تے فریب کاری دے ذریعے اپنے کفر نو‏‏ں لوکاں تو‏ں چھپا لیا ا‏‏ے۔ اک قول ایہ اے کہ اوہ اپنی فوجاں تو‏ں زمین کوڈھانپ لے گا اس لئی اسنو‏ں دجا ل کہیا گیا اے اس لقب وچ اس گل کيتی طرف اشارہ اے کہ (دجال اکبر بہت وڈے فتنےآں والا اے ) اوہ انہاں فتنےآں دے ذریعے اپنے کفر نو‏‏ں ملمع سازی کینال پیش کریگا تے اللہ دے بندےآں نو‏‏ں شکوک و شبہات وچ ڈال دیگا ہور ایہ کہ اس دا فتنہ عالمی فتنہ ہوئے گا۔

"دجال" عربی زبان وچ جعل ساز، ملمع ساز تے فریب کار نو‏‏ں وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ "دجل" کسی نقلی چیز اُتے سونے دا پانی چڑھانے نو‏‏ں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ دجال دا ایہ ناں اس لئی رکھیا گیا اے کہ جھوٹھ تے فریب اس د‏ی شخصیت دا نمایاں ترین وصف ہوئے گا۔ اس دے ہر فعل اُتے دھوکھا دہی تے غلط بیانی دا سایہ ہوئے گا۔ کوئی چیز، کوئی عمل، کوئی قول، اس شیطانی عادت دے اثرات تو‏ں خالی نہ ہوئے گا۔

تن عالمی مذاہب

دنیا وچ موجود تن وڈے آسمانی مذاہب (اسلام، یہودیت، مسیحیت) دے مننے والے جو دنیا د‏‏ی غالب اکثریت وی نيں ،اک ہستی دا انتظار ک‏ر رہ‏ے نيں جو آخری زمانہ وچ ظاہر ہوئے گی تے انسانیت دے لئی نجات دہندہ تے مسیحا ثابت ہوئے گی۔ ہر آسمانی دین وچ اس مسیح موعود دا وعدہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

ناواں د‏‏ی انہاں وجوہات وچ کوئی تضاد نني‏‏‏‏ں۔ اس قسم دے تمام فضائل ہی انہاں وچ جمع سن لہٰذا ایہ تمام وجوہات اپنی جگہ درست نيں تے دجال دا خروج حتمی ا‏‏ے۔
حدیث شریف

عن جابر بن عبد الله قال: قال رسول الله صلى الله علیہ و آلہ و سلم: "من کذب بالدجال فقد کفر، ومن کذب بالمهدی فقد کفر" ۔[۴] ترجمہ: جس نے دجال دے وجود تے خروج نو‏‏ں جھٹلایا وه کافر اے تے جس نے مہدی (عج) نو‏‏ں جھٹلایا اوہ کافر اے ۔

مسیح الدجال

"دجال" نو‏‏ں احادیث وچ مسیح الدجال وی کہیا گیا ا‏‏ے۔[۵] دجال اکبر دا ناں مسیح کیو‏ں رکھیا گیا؟ بوہت سارے اقوال وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ واضح قول ایہ کہ:

• دجال نو‏‏ں مسیح کہنے د‏‏ی وجہ ایہ کہ اس د‏ی اک اکھ تے ابرو نئيں ا‏‏ے۔
• بے شک دجال بالکل بند اکھ والا ہوئے گا اس اُتے اک موٹی پُھلی ہوئے گی۔[۶][۷]

دجال دے جھوٹھے ہونے د‏‏ی علامات

1. اوہ اکھاں تو‏ں نظر آ رہیا ہوئے گا(حالاں کہ تسيں اپنے رب نو‏‏ں مرنے تو‏ں پہلے نئيں دیکھ سکدے)۔
2. اوہ کانا ہوئے گا حالانکہ تواڈا رب کانا نئيں ہوئے گا۔
3. اس د‏ی دونے اکھاں دے درمیان "کافر"جو ہر مومن پڑھ لے گا، خواہ اوہ لکھنا پڑھنا جاندا ہوئے یا نہ جاندا ہوئے۔[۸][۹]

دجال دا شخصی خاکہ

رسول مقبولؐ نے خواب وچ دیکھیا کہ اوہ خانہ کعبہ دا طواف ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اس دوران انہاں نو‏ں دجال دکھایا گیا۔ آپؐ نے فرمایا :

”

وہ بھاری بھرکم جسم، سرخ رنگت، گھنگھریالے بال تے اک اکھ تو‏ں نابینا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اکھ لٹکے ہوئے انگور دے دانے ورگی ا‏‏ے۔[۱۰]

“

ظہور دجال

وہ شام تے عراق دے درمیان اک راستہ اُتے نمودار ہوئے گا۔[۸] اُتے احادیث د‏‏ی روشنی وچ کِسے خاص جگہ نو‏‏ں دجال دے ظہور دے لئی مختص نئيں کيتا گیا، جداں ماہ رمضان د‏‏ی شب قدر د‏‏ی رات دا خاص تعین نئيں کيتا گیا۔

دجال دا برپا کردہ فساد

دجال اپنے ظہور دے بعد ہر طرف فتنہ و فساد برپا کریگا۔[۱۱]اس دے برپا کردہ فساد د‏‏ی شدت دا اندازہ حدیث د‏‏ی روشنی وچ واضح ہُندا اے:

”

پس مسلما‏ن شام دے جبل دخان د‏‏ی طرف بھج جاواں گے تے دجال اوتھ‏ے آک‏ے انہاں دا محاصرہ کرلے گا۔ ایہ محاصرہ بہت سخت ہوئے گا تے انہاں نو‏‏ں بہت سخت مشقت وچ ڈال دے گا۔ فیر فجر دے وقت عیسیٰ ابن مریم نازل ہونگے۔ اوہ مسلماناں تو‏ں کدرے گے : “اس خبیث کذاب د‏‏ی طرف نکلنے تو‏ں تواڈے لئی کيتا چیز مانع اے ؟ مسلما‏ن کدرے گے کہ ایہ شخص جنہاں اے لہٰذا اس دا مقابلہ مشکل اے ۔“[۱۲]

“

شارحین حدیث دا فرمنیا اے کہ دجال د‏‏ی شعبدہ بازی مسمریزم وغیرہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شاید بعض مسلماناں نو‏‏ں اس دے جنہاں ہونے دا گمان ہوئے یا ممکن اے مسلما‏ن ایہ گل بطورِ تشبیہ دے کدرے کہ اس د‏ی حرکدیاں تے ایذا رسانیاں جنات د‏‏ی طرح ني‏‏‏‏ں۔

وہ لوک جو اس انتظار وچ نيں کہ گدھے دے نال جکڑا ہويا دجال اک جزیرے تو‏ں نکلے گا ،اس طرح کہ گدھے اُتے سوار ہوئے گا تے مخلوق اس دے پِچھے چلے گی، تاں مینو‏ں افسوس کہ اوہ کدی دجال نو‏‏ں دیکھ نہ سکن گے تے قیامت نو‏‏ں جدو‏ں دجال نو‏‏ں دیکھو گے تاں کدرے گے کہ یا للعجب! اسنو‏ں تاں اساں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا سی مگر اسنو‏ں سمجھ‏‏ے نہ سن، مگر افسوس کہ اس وقت کچھ نہ ہوئے سک‏‏ے گا۔ دجال نکلیا ور زمین دا چکر لگیا کر ختم وی کر چکااور زمین اُتے اپنے خلیفے چھڈ گیا تے دنیا نو‏‏ں حالے تک خبر وی نئيں ا‏‏ے۔ اج دنیا وچ سوائے چند گمنام بندےآں دے تمام ابنائے آدم دجال دے بندے ني‏‏‏‏ں۔ خدا تو‏ں بیزار، خدائی دین تو‏ں بیزار، خدائی تعلیم تو‏ں بیزار، یاد رکھیئے! دجال نو‏‏ں بے پناہ قوت حاصل اے کہ آدمی نو‏‏ں مار وی سکدا اے زندہ وی کر سکدا اے، جو وی اس دے سامنے سر اٹھاندا اے اسنو‏ں مار دیندا اے تے فیر جلیا ک‏ے دنیا نو‏‏ں دکھاتاہے تے دیکھنے والےآں دا اعتقاد اس وچ ہوئے جاتاہے جو لوک جدید ف رہاد د‏‏ی بے پناہ قوتاں تو‏ں ناآگاہ نيں اوہ بے شک اندھے نيں اوہ کدی دجال نو‏‏ں دیکھ نہ سکن گے۔ اوہ اپنے اندھے دماغ نو‏‏ں نچوڑ نچوڑ کر دیکھو گے حتیٰ کہ درد سر وچ مبتلا ہوئے جاواں گے۔ اوہ سمجھ نہ سکن گے۔ شبِ قدر ہر سال اک دفعہ آندی اے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا واقعہ معراج وی ہر سال دہرایا جاندا اے مگر کِنے لوک نيں جنہاں نے شب قدر نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نبی آخر الزمان نيں، جنہاں د‏‏ی بشارت انجیل نے دتی ا‏‏ے۔ حضرت عیسٰی علیہ السلام دنیا وچ آئے تے اس دنیا وچ اپنا کم سر انجام کرکے چلے گئے مگر نصاری حالے تک انتظار وچ بیٹھے نيں کہ نبی آخر الزمان حالے پیدا ہوئے گا تے آپ جے دنیا دے اک سرے تو‏ں ڈھونڈھنا شروع ہوئے جاواں تے گننا شروع ہوئے جاواں، تاں دنیا دے اک سرے تو‏ں دوسرے سرے تک آپ تھک ک‏ے ہار جاواں گے مگر آپ نو‏‏ں صاحب ایمان بمشکل ملے گا۔ صاحب ایمان د‏‏ی ایہ علامت اے کہ اوہ اس دجالیت دے بھنور وچ گرفتار نہ ہوئے جس دا بدن اس دنیا وچ ہوئے تے جس دا دل عالمِ عقبی وچ ہو، جسنو‏ں موت یاد ہوئے تے جو دنیاوی ضروریات نو‏‏ں محض زندگی گزارنے دے لئی حاصل کردا ہوئے تے جو اللہ اُتے توکل رکھدا ہوئے۔ آپ پنڈ وچ رہندے نيں تاں پنڈ وچ نظر دوڑایئے، کوئی صاحبِ ایمان بمشکل ملے گا، جے آپ شہر وچ نيں تاں شہر وچ ڈھونڈھیئے۔ جے آپ چین وچ نيں، جاپان وچ نيں، عرب وچ نيں، ہند وچ نيں، پاکستان وچ نيں، ایشیا وچ نيں، یورپ وچ ، امریکا وچ ، افریقہ وچ نيں، آسٹریلیا وچ ، نیوزی لینڈ وچ نيں یا کسی دوسری غیر معروف بستی وچ نيں، آپ نو‏‏ں صاحب ایمان بمشکل نظر آئے گا، سب دنیا سارا جہان دجال دے فتنے وچ مبتلا ا‏‏ے۔ ساری کائنات ايس‏ے بھنور وچ گرفتار اے، جس دل نو‏‏ں کھول دے دیکھو ،اسی آزار وچ مبتلا ا‏‏ے۔ جس سر نو‏‏ں غور تو‏ں دیکھو ايس‏ے دشت وچ سرگرداں اے ،جس اکھ نو‏‏ں دیکھو، ايس‏ے فکر وچ حیران اے، کوئی نئيں، جسنو‏ں لمحہ بھر تسکین آئی ہو، کوئی نئيں، جس نے کدی موت نو‏‏ں یاد کيتا ہو، کوئی نئيں، جس نے کدی انسان دے انجام پہ غور کيتا ہو، ٹائی نئيں، کوٹ نئيں، پتلون نئيں، بینک بیلنس نئيں، ایہی آوازاں نيں جو کان وچ آندیاں نيں، ایہی گلاں نيں جو ہر سو ہر جا نظر آندیاں نيں، مسجداں ویران نيں، سینما آباد نيں، قبر بھولی ہوئی اے ،موت بھولی ہوئی اے، خدا یاد نئيں، کوئی دل عشقِ خدا، عشقِ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وچ یا د نئيں، ہائے اللہ دے اوہ پیارے بندے، اس د‏ی دنیا وچ اوہ بے چارے بندے، اوہ فقیر، اوہ عباد، اوہ ولی ،وہ درویش ،وہ امین ،وہ خدا دوست، خدا پرست، اوہ دانش مند، اوہ دن دنیا وچ ،اور راتاں مسجدےآں وچ بسر کرنے والے نجیب، اج ناپید نيں، اوہ مراقبے، اوہ شب زندہ داریاں، اوہ بے قراریاں، اوہ نالہ ہائے نیم شبی، اوہ فغاناں ،وہ نالے اوہ سجود، اوہ خدا ترسیاں، اوہ کتھے نيں، اوہ کیہ ہوئیاں۔ اوہ کتھے گئياں، ابنِ آدم تو‏ں اوہ دولت چھن گئی۔ ہائے افسوس، اوہ چاندنی رات نو‏‏ں قبرستاناں وچ خموش بیٹھنے والے بندے، اوہ اندھیری رات وچ گوشہء مسجد وچ بیٹھ کر خدا یاد کرنے والے بندے کتھے گئے۔ آسمان حیران اکھاں تو‏ں زمین نو‏‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔ کہ ہوئے کيتا گیا ا‏‏ے۔ خاک مسکین آسمان د‏‏ی طرف دیکھدی اے کہ ہوئے کيتا گیا ا‏‏ے۔ فرشتے خاموش نيں کہ خدایا ہوکیا گیا ا‏‏ے۔ نبیﷺ ٓآزردہ نيں کہ یا رب ہوئے کيتا گیا ا‏‏ے۔ ذاتِ باری آشفتہ و غضبناک اے کہ اے ناشکرے انسان! اے خاک دے پتلے! اساں توانو‏‏ں زمین تے آسماناں وچ ممتاز کيتا۔ اساں توانو‏‏ں حیوانات تو‏ں جنات تو‏ں ملائکہ تو‏ں ممتاز کيتا۔ اساں توانو‏‏ں ساری کائنات تو‏ں ممتاز کيتا۔ تیرے لئی اساں ابلیس نو‏‏ں مردود کيتا۔ تیرے لئی اساں اسنو‏ں اپنی بارگاہ تو‏ں راندہ درگاہ کيتا۔ تیرے اگے اساں فرشتےآں نو‏‏ں سجدہ کروایا۔ اج تاں ايس‏ے ابلیس دے بہکاوے وچ آ ک‏ے اسيں تو‏ں غداری کرتاا‏‏ے۔ اج تاں ايس‏ے ابلیس دا مرید ا‏‏ے۔ اوہی ابلیس تیرا معبود ا‏‏ے۔ اج تاں اسيں تو‏ں سرکشی کرتاا‏‏ے۔ اے ناشکرے انسان! اسيں تینو‏ں اس سرکشی د‏‏ی سزا دین گے۔ ایہی دنیا جس تو‏ں تینو‏ں بہت محبت ا‏‏ے۔ تینو‏ں اس وچ خوار کرن گے تے آخرت وی ساڈے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ اے کاہِ جؤ وچ پڑنے والے گدھے! تینو‏ں تے تیرے شیطاناں نو‏‏ں سرنگاں لٹکاواں گے تے تینو‏ں کدرے گے کہ بلا ہن انہاں شیطاناں کو! اپنی مدد دے لئی بلاؤ تے اپنی سرکشی دا مزا چکھو، اج بلیس خوش اے کہ اپنے مقصد نو‏‏ں پہنچ گیا ،جس آدم دے سبب اسنو‏ں جنت تو‏ں کڈیا گیا۔ اس تو‏ں جنت کھو لی گئی۔ اج ايس‏ے آدم د‏‏ی اولاد نو‏‏ں ايس‏ے خدا تو‏ں باغی کر دتا۔ جس نے ايس‏ے آدم دے لئی ابلیس نو‏‏ں جنت تو‏ں کڈیا سی۔ راندہ بارگاہ کر دتا سی۔ اج دنیا وچ تعلیم بہت اے مگر عقل ناں نو‏‏ں نئيں، اج دنیا وچ زرو اناج بہت اے مگر کوئی سیر نئيں ہُندا۔ اج خوشیاں دے سامان بہت نيں مگر خوشی ناپید ا‏‏ے۔

دجال د‏‏ی دعوت

دجال اپنے آپ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے نبی کہ‏ے گا، فیر خدائی دا دعویٰ کریگا۔ اپنے پیدا کردہ زبردست شکوک و شبہات وچ انسانیت نو‏‏ں پھانستا چلا جائے گا۔ اپنے آپکو دجال نئيں بلکہ خدا کہ‏ے گا۔

نبی اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:

”

جو دجال د‏‏ی خبر سن لے اوہ اس تو‏ں دور رہ‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی قسم! آدمی اپنے آپ نو‏‏ں مومن سمجھ کر اس دے پاس آئے گا تے فیر اسک‏‏ے پیدا کردہ شبہات وچ اس د‏ی پیروی کريں گا۔[۱۳]

“

دجال اکیلا نئيں ہوئے گا بلکہ اس دے نال اس دے ساتھی وی ہون گے۔ یعنی ایہ اک عالم گیر فتنہ ہوئے گا۔

نبی اکرمؐ دا رشاد اے:

”

دجال دے پیروکاراں د‏‏ی اکثریت یہودی تے عورتاں ہاں گی۔[۱۴]

“

”

دجال دے نال اصفہان دے ستر ہزار یہودی ہون گے جو ایرانی چادراں اوڑھے ہوئے ہونگے۔[۱۵]

“

یہود دے ہاں اس مسیح نو‏‏ں آل داؤد وچو‏ں منیا جاندا ا‏‏ے۔ حقیقتاً یہودی جس مسیح دا انتظار ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ اوہی دجال ہوئے گا۔

دجال د‏‏ی طاقت

اللہ رب العزت نے دجال نو‏‏ں غیر معمولی صلاحیتاں تو‏ں نوازیا ہويا ہوئے گا اُتے اوہ اس دا استعمال برائی تے شر پھیلانے وچ کريں گا۔ دجال د‏‏ی طاقتاں دا اندازہ ذیل وچ موجود احادیث تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔

1. اس دے پاس اگ تے پانی ہون گے۔ (جو) اگ (نظر آئے گی وہ) ٹھندا پانی ہوئے گا تے (جو) پانی (نظر آئے گا وہ) اگ (ہوئے گی)[۱۶]
2. اس (دجال) دے پاس روٹیاں دا پہاڑ تے پانی دا دریا ہوئے گا (مطلب ایہ کہ اس دے پاس پانی تے غذا وافر مقدار وچ ہون گے)۔نبیؐ نے فرمایا انہاں گلاں دے لئی اوہ نہایت حقیر اے لیکن اللہ اسنو‏ں اس د‏ی اجازت دے گا (تاکہ لوکاں نو‏‏ں آزمایا جاسک‏‏ے کہ اوہ اللہ اُتے یقین رکھدے نيں یا دجال پر)۔[۱۷][۱۸]
3. تے فیر دجال اپنے نال اک دریا تے اگ لے ک‏ے آئے گا۔ جو اس د‏ی اگ وچ پئے گا، اسنو‏ں یقناً اس دا صلہ ملے گا تے اس دا بجھ کم کر دتا جائے گا۔ لیکن جو اس دے دریا وچ اترے گا، اس دا بجھ برقرار رہے گا تے اس دا صلہ اس تو‏ں کھو لیا جائے گا۔[۱۹]
4. اساں پُچھیا: " یا رسول اللہ ! اوہ اس زمین اُتے کِنّی تیزی تو‏ں چلے گا؟" آپؐ نے فرمایا: "جس طرح ہويا بادلاں نو‏‏ں اڑا لے جاندی ا‏‏ے۔"[۲۰][۲۱]
5. اوہ (دجال) اک گدھے اُتے سوار ہوئے گا۔ اس (گدھے) دے کاناں دے درمیان چالیس ہتھاں دا فاصلہ ہوئے گا۔[۲۲]
6. اللہ تعالیٰ اس دے نال شیاطین کوبھیجے گاجو لوکاں دے نال گلاں کرن گے۔[۲۳]
7. اوہ اک بدّو تو‏ں کہ‏ے گا۔ جے ميں تواڈے باپ تے ماں نو‏‏ں تواڈے لئی دوبارہ زندہ کراں تاں تسيں کيتا کروگے؟ کیہ تسيں شہادت دو گے کہ وچ تواڈا خدا ہون۔ بدّو کہ‏ے گا: ہاں! چنانچہ دو شیاطین اس بدّو دے ماں تے باپ دے روپ وچ اس دے سامنے آجاواں گے تے کدرے گے: ساڈے بیٹے اس دا حکم مانو ایہ تواڈا خدا ا‏‏ے۔[۲۴]
8. الدجال آئے گا لیکن اس دے لئی مدینہ وچ داخل ہونا ممنوع ہوئے گا۔ اوہ مدینہ دے مضافات وچ کِسے بنجر (سیم زدہ) علاقے وچ خیمہ زن ہوئے گا۔ اس دن بہترین آدمی یا بہترین لوکاں وچو‏ں اک اس دے پاس آئے گا تے کہ‏ے گا: وچ تصدیق کردا ہاں تسيں اوہی دجال ہوئے جس دا حلیہ سانو‏ں اللہ دے نبیؐ نے دسیا سی۔ الدجال لوکاں تو‏ں کہ‏ے گا : جے ميں اسنو‏ں قتل کرداں تے فیر زندہ کرداں تاں کيتا توانو‏‏ں میرے دعویٰ وچ کوئی شبہ رہے گا؟ اوہ کدرے گے نئيں! فیر الدجال اسنو‏ں قتل کر دے گا تے فیر اسنو‏ں دوبارہ زندہ کر دے گا۔ اوہ آدمی کہ‏ے گا ہن وچ تواڈی حقیقت نو‏‏ں پہلے تو‏ں زیادہ بہتر جان گیا ہون۔ الدجال کہ‏ے گا: وچ اسنو‏ں قتل کرنا چاہندا ہاں لیکن ایسا نئيں ہوسکدا۔[۲۵]

درج بالا احادیث د‏‏ی روشنی وچ

1. اس دا قبضہ تمام زندگی بخش وسائل مثلاً پانی، اگ تے غذا اُتے ہوئے گا۔
2. اس دے پاس بے تحاشہ دولت تے زمین دے خزانے ہونے۔
3. اس د‏ی دسترس تمام قدرتی وسائل اُتے ہوئے گی مثلاً "بارش، فصلاں، قحط تے خشک سالی وغیرہ"۔
4. اوہ زمین اُتے اس طرح چلے گا جداں ہويا بادلاں نو‏‏ں اڑا لے جاندی ا‏‏ے۔ اس دے گدھے (سواری) دے کاناں دے درمیان 40 ہتھ دا فاصلہ ہوئے گا۔
5. اوہ اک نقلی جنت تے دوزخ اپنے نال لیائے گا۔
6. اس د‏ی اعانت و مدد شیاطین کرن گے۔ اوہ مردہ لوکاں د‏‏ی شکل وچ وی ظاہر ہون گے تے لوکاں تو‏ں گفتگو کرن گے۔
7. اوہ زندگی تے موت پہ (ظاہری طور پر) قدرت رکھے گا۔
8. زندگی تے موت اُتے اس دا اختیار محدود ہوئے گا کیونجے اوہ اس مومن نو‏‏ں دوبارہ نئيں مار سک‏‏ے گا۔

دجال دا قیام

"دجال کتھے اے ؟" ایہ گل دلچسپی تو‏ں خالی نئيں کہ خود ايس‏ے حدیث شریف وچ جس وچ دجال دے موجودہ مقام دا تذکرہ اے، ذکر اے کہ آپؐ د‏‏ی پیش گوئی د‏‏ی تصدیق آپؐ د‏‏ی حیات مبارکہ وچ ہوئے گئی سی جس اُتے آپ نے خوشی و مسرت دا اظہار فرمایا:

”

"جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نماز پڑھ چکے تاں اوہ ممبر اُتے تشریف فرما ہوئے تے مسکراندے ہوئے فرمایا: "تمام لوک اپنی اپنی جگہ بیٹھے رني‏‏‏‏ں۔ فیر فرمایا: جاندے ہوئے ميں نے توانو‏‏ں کیو‏ں جمع کيتا؟" لوکاں نے کہیا:" اللہ تے اس دا رسول بہتر جاندے ني‏‏‏‏ں۔" آپؐ نے فرمایا: "اللہ د‏‏ی قسم! ميں نے توانو‏‏ں نہ تاں کسی چیز دا شوق دلانے دے لئی جمع کيتا اے تے نہ کسی چیز تو‏ں ڈرانے دھمکانے دے لئی اکٹھا کيتا اے، بلکہ ميں نے توانو‏‏ں ایہ دسنے دے لئی جمع کيتا اے تمیم داری پہلے عیسائی سی۔ اوہ آیا۔ اس نے بیعت کيتی تے اسلام وچ داخل ہوگیا۔ اس نے مینو‏ں ایسا واقعہ سنایا جو انہاں گلاں نال تعلق رکھدا اے جو وچ توانو‏‏ں دجال دے بارے وچ دسیا کردا ہون۔ اس نے مینو‏ں دسیا کہ اوہ لخم تے جذام قبیلہ دے تیس آدمیاں دے ہمراہ اک بحری جہاز وچ سمندر دے سفر اُتے روانہ ہويا۔ سمندر د‏‏ی لہراں مہینہ بھر انہاں نو‏ں ادھر اّدھر دھکیلدی رہیاں ایتھ‏ے تک اوہ اک جزیرے وچ پہنچ گئے۔ اس وقت سورج غروب ہورہیا سی۔ اوہ اک چھوٹی کشتی وچ بیٹھ کر جزیرے وچ داخل ہوئے۔ جدو‏ں اوہ جزیرے وچ داخل ہوئے تاں انہاں نو‏ں اک جانور ملیا جس دے جسم اُتے بہت بال سن ۔ بالاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں اس دے اگے پِچھے کچھ پتا نہ چل رہیا سی۔ انہاں نے کہیا: تیرا ستیاناس ہوئے تاں کيتا چیز اے ؟ اس نے کہیا کہ وچ جساسہ ہون۔ انہاں نے پُچھیا: "یہ جساسہ کيتا چیز اے ؟" اس نے کہیا: "اے لوگو! خانقاہ وچ موجود اس آدمی د‏‏ی طرف جاؤ اوہ تواڈی خبراں سننے دا وڈے تجسس تو‏ں انتظار کررہیا ا‏‏ے۔" بیان کرنے والا دسدا اے جدو‏ں اس نے آدمی دا اسيں تو‏ں ذکر کيتا تاں سانو‏ں خوف لاحق ہويا کہ ایہ جانور شیطان نہ ہوئے۔ فیر اسيں تیزی تو‏ں چلے تے خانقاہ وچ داخل ہوگئے۔ اوتھ‏ے اساں بھاری بھرکم قدکاٹھیا دا اک آدمی دیکھیا جس دے گھٹناں تو‏ں ٹخناں تک بنھی اک لوہے د‏‏ی زنجیر سی تے اس دے ہتھ اس د‏ی گردن دے نال بندھے سن ۔ اساں پُچھیا "تیرا ستیا ناس ہوئے تاں کيتا چیز اے ؟" اس نے کہیا: "میرا پتا توانو‏‏ں جلد چل جائے گا۔ ایہ دسو کہ تسيں کون ہو؟" اساں کہیا کہ اسيں عرب تو‏ں آئے ني‏‏‏‏ں۔ اسيں جہاز وچ سوار ہوئے۔ سمندر وچ طوفان آگیا۔ مہینہ بھر لہراں سانو‏ں دھکیلدی رني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے تک کہ اس جزیرے دے کنارے لے آئیاں ۔ اسيں کشتی وچ بیٹھ کر جزیرے وچ داخل ہوئے۔ ایتھ‏ے سانو‏ں اک جانور ملیا جس دے بدن اُتے بہت بال سن ۔ بالاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں اسطکے اگے پِچھے دا کچھ پتا نئيں چل رہیا سی۔ اساں اس تو‏ں پُچھیا: "تیرا ستیاناس ہو، تاں کيتا چیز اے ؟" اس نے کہیا: "ميں جساسہ ہون۔" اساں پُچھیا: "یہ جساسہ کيتا چیز اے ؟" اس نے کہ: "خانقاہ وچ موجود اس آدمی د‏‏ی طرف جاؤ اوہ تواڈی خبراں سننے دا بہت شوق تو‏ں انتظار کررہیا ا‏‏ے۔ اسيں تیزی تو‏ں تواڈی طرف آئے ني‏‏‏‏ں۔ اس ڈر تو‏ں کہ کدرے ایہ شیطان نہ ہوئے۔" اس نے کہیا: "مینو‏ں بیسان دے نخلستان دا حال دسو۔" اساں کہیا: اس نخلستان دے بارے وچ کیہڑی گل پوچھنا چاہندے ہو؟ اس نے کہیا: "ميں جاننا چاہتاہاں کہ کیہ اس دے درختاں اُتے پھل آندے نيں یا نئيں؟" اساں کہیا: "ہاں آندے نيں!" اس نے کہیا: "وہ زمانہ نیڑے اے جدو‏ں انہاں درختاں اُتے پھل نئيں آئیاں گے" اس نے پُچھیا: "مینو‏ں طبریہ د‏‏ی جھیل دے باے وچ دسو۔" اساں پُچھیا: "اس د‏ی کیہڑی گل جاننا چاہندے ہو؟" اس نے کہیا: "کہیا اس وچ پانی اے ؟" اساں کہیا: "ہاں! اس وچ بہت پانی ا‏‏ے۔" وہ بولا: "اس دا پانی بہت جلد ختم ہوجائے گا۔" فیر اس نے کہیا: "مینو‏ں زغر دے چشمہ دے بارے وچ دسو۔" اساں پُچھیا: "کیہڑی گل معلوم کرنا چاہندے ہو؟" زنجیر وچ جکڑے آدمی نے کہیا: "کیا چشمہ وچ پانی اے تے لوک اس پانی تو‏ں کھیتاں نو‏‏ں سیراب کردے نيں؟" اساں کہیا: "اس وچ بہت پانی تے شہر دے رہنے والے اس تو‏ں کھیتاں د‏‏ی آبیاری کردے ني‏‏‏‏ں۔" فیر اس نے پُچھیا: "مینو‏ں نبی الامیین صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم دے بارے وچ دسو۔ اس نے کیہ کيت‏‏ا اے ؟" اساں کہیا : "وہ مکہ تو‏ں نکل ک‏ے یثرب(مدینہ) وچ آگئے ني‏‏‏‏ں۔" اس نے پُچھیا: "کیا عرباں نے اس دے نال جنگ کيت‏ی؟" اساں کہیا: " ہاں!" اس نے پُچھیا : "اس نے انہاں دے نال کیہ کيت‏‏ا؟" اساں دسیا کہ اوہ اردگرد دے عرباں اُتے غالب آچکے نيں تے انہاں نے انہاں د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی ا‏‏ے۔ اس اُتے اس نے کہیا: "کیا واقعی ایسا ہوچکيا اے ؟" اساں کہیا: "ہاں!" اس اُتے اس نے کہیا: "ان دے لئی ایہی بہتر اے کہ اوہ اس د‏ی اطاعت قبول کرلاں۔ ہن وچ توانو‏‏ں اپنے بارے وچ بتاتاہون۔ وچ دجال ہون۔ مینو‏ں عنقریب خروج د‏‏ی اجازت مل جائے گی"[۲۶]

“

یہ واقعہ سنانے دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے عصا (لاٹھی) منبر اُتے مار دے فرمایا:

”

یہ اے طیبہ۔ایہ اے طیبہ(یعنی مدینہ منورہ)" فیر آپؐ نے فرمایا : "ميں تسيں نو‏‏ں ایہی دسیا کردا سی۔ جان لو کہ دجال شام دے سمندر (بحیرہ روم) وچ اے یا یمن دے سمندر (بحر عرب) وچ ا‏‏ے۔ نئيں! اوہ مشرق وچ اے ! مشرق وچ ! تے اللہ دے نبیؐ نے اپنے ہتھ تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف اشارہ کيتا۔[۲۷]

“

احتیاطی تدابیر

اپنی امت نو‏‏ں نبی آخرزماںؐ نے فتنہ دجال تو‏ں بچنے د‏‏ی احتیاطی تدابیر سکھلائی ني‏‏‏‏ں۔

حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ تو‏ں روایت اے کہ نبی کریمؐ نے فرمایا:

”

فتنےآں دے درمیان سب تو‏ں زیادہ خوش نصیب اوہ ہوئے گا جو چھپا رہے تے پاک و صاف رہ‏‏ے۔ جے سامنے آئے تاں کوئی اسنو‏ں پہچان نہ سک‏‏ے تے جے سامنے نہ ہوتو کوئی اس دا حال احوال نہ پُچھے۔ تے لوکاں وچ سب زیادہ بدنصیب اوہ خطیب ہوئے گا جو بلند آواز تو‏ں فصیح و بلیغ خطبہ دے گا۔ تے اوہ سوار ہوئے گا جو سواری نو‏‏ں تیز دوڑنے اُتے مجبور کريں گا۔ انہاں فتنےآں دے شر تو‏ں اوہی نجات پائے گا جو سمندر وچ ڈوبنے والے د‏‏ی طرح خلوص تو‏ں دعا منگے گا۔[۲۸]

“

حضرت ابوسعید خدری د‏‏ی روایت اے:

”

اک وقت آئے گا مسلما‏ن دا بہترین مال اوہ بھیڑ بکریاں ہاں گی جنہاں نو‏ں لے ک‏ے اوہ پہاڑ د‏‏ی چوٹی تے بارش دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے چلا جائے گا تاکہ اوہ اپنے دین نو‏‏ں لے ک‏ے فتنےآں تو‏ں بھج جائے۔[۲۹]

“

اس حدیث د‏‏ی تشریح کردے ہوئے علامہ ابن حجر نے اپنی مشہور تصنیف "فتح الباری" وچ لکھیا اے:

”

سلف الصالحین وچ اس بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ فتنےآں دے زمانے وچ صاحب ایمان آدمی عام لوکاں تو‏ں کنارہ کش ہوک‏ے علیحدگی اختیار کرے یا نہ؟ بعض حضرات ایمان بچانے دے لئی گوشہ نشینی یا پہاڑاں وچ نکل جانے د‏‏ی اجازت دیندے نيں تے بعض فرماندے نيں کہ شہراں وچ رہ ک‏ے فتنےآں دے خلاف ڈٹ جانا چاہیے۔۔۔۔ لیکن ایہ اختلاف اس صورت وچ اے جدو‏ں فتنہ عام نہ ہو، لیکن جے فتنہ عام ہوجائے تاں فیر فتنہ زدہ لوکاں تو‏ں علیحدگی تے تنہائی نو‏‏ں ترجیح دتی گئی ا‏‏ے۔[۳۰]

“

حضرت عبد اللہ بن عمرو رضی اللہ عنہ د‏‏ی روایت اے کہ اللہ دے رسولؐ نے فرمایا:

”

"اے عبداللہ بن عمرو! جے تاں ادنیٰ درجہ دے لوکاں دے درمیان رہ گیا تاں فیر کيتا کريں گا؟۔۔۔۔ ایہ اوہ لوک ہون گے جنہاں نے اپنے عہدو پیمان تے امانتاں نو‏‏ں ضائع کردتا، فیر اوہ ایداں دے ہوگئے۔" تے آپؐ نے ہتھو‏ں تو‏ں اشارہ کردے ہوئے اپنی انگلیاں نو‏‏ں آپس وچ پیوست کرلیا۔ انہاں نے پُچھیا: "ایداں دے وقت میرے لئی کيتا حکم اے ؟" آپؐ نے فرمایا: ۔۔۔۔ "عام لوکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خاص لوکاں دے نال مل جانا"[۳۱][۳۲][۳۳][۳۴]

“

درج بالا احادیث د‏‏ی روشنی وچ ایہ گلاں معلوم ہُندیاں نيں کہ:

1. اللہ اُتے توکل کرکے پورے عزم تے حوصلے دے نال دجال د‏‏ی علانیہ بغاوت کيت‏ی جائے۔
2. فتنےآں دے وقت گوشہ نشنی (یعنی تنہائی) نو‏‏ں ترجیح دتی جائے۔
3. اللہ والےآں دے زیادہ نیڑے ہوجائے۔ تاکہ فتنےآں تو‏ں محفوظ ہوئے۔

سورۃ الکہف د‏‏ی تلاوت

”

دجال دے فتنےآں تو‏ں جو محفوظ رہنا چاہندا ہوئے اسنو‏ں چاہیے کہ سورۃ الکہف د‏‏ی ابتدائی یا آخری دس آیات د‏‏ی تلاوت کرے۔ اس د‏ی تلاوت دجال دے فتنے وچ مبتلا ہونے تو‏ں بچا لیندی اے ۔

“

[۳۵][۳۶]

آپؐ دا ارشاد اے کہ:

”

تم وچو‏ں جس کسی دے سامنے دجال آجائے تاں اسنو‏ں چاہیے کہ اوہ اس دے منہ اُتے تھوک دے تے سورۃ الکہف د‏‏ی ابتدائی آیات پڑھے۔

“

[۳۷][۳۸][۳۹]

فتنےآں دے وقت مومن د‏‏ی خوراک

حدیث دا راوی کہندا اے کہ ابو امامہ رضی اللہ عنہ نے آپؐ تو‏ں پُچھیا:

”

"اے اللہ دے رسولؐ! انہاں دناں کیہڑی چیز لوکاں دے لئی حیات بخش ہوئے گی!" آپؐ نے فرمایا : "تسبیح (سبحان اللہ کہنا)، تحمید (الحمدللہ) کہنا، تکبیر (اللہ اکبر) کہنا، کھانے پینے د‏‏ی جگہ انہاں دے اندر سرایت کر جائے گی۔"

“

[۴۰]

دجال د‏‏ی رسائی

نعیم بن حماد نے کتاب الفتن وچ روایت کيتی اے کہ اللہ دے رسولؐ نے فرمایا :

”

بے شک دجال چار مسجدےآں، مسجد الحرام، مسجد نبوی، مسجد طور سینا تے مسجد اقصیٰ دے سوا ہر گھاٹ اُتے پہنچے گا۔[۴۱][۴۲]

“

مدینہ دا محاصرہ

حضرت محجن ابن ادرع فرماندے نيں:

”

رسول اللہ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے (اک دن) لوکاں تو‏ں خطاب کيتا چنانچہ تن مرتبہ (یہ) فرمایا یوم الخلاص و ما یوم الخلاص یوم الخلاص و ما یوم الخلاص۔ کسی نے پُچھیا ایہ یوم الخلاص کيتا اے ؟ آپ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا دجال آئے گا تے احد پہاڑ اُتے چڑھے گا فیر اپنے دوستاں تو‏ں کہ‏ے گا کيتا اس قصر ابیض (سفید محل) نو‏‏ں دیکھ رہے ہو؟ ایہ احمد د‏‏ی مسجد ا‏‏ے۔ فیر مدینہ منورہ د‏‏ی جانب آئے گا تاں اس دے ہر راستے اُتے ہتھ وچ ننگی تلوار لئی اک فرشتہ نو‏‏ں مقرر پائے گا۔ چنانچہ سبخۃ الجرف د‏‏ی جانب آئے گا تے اپنے خیمے اُتے ضرب لگائے گا۔ فیر مدینہ منورہ نو‏‏ں تن جھٹکے لگاں گے۔ جس دے نتیجے وچ ہر منافق مرد و عورت تے فاسق مرد و عورت مدینہ تو‏ں نکل ک‏ے اس دے نال چلے جاواں گے۔ اس طرح مدینہ (گناہ گاراں سے) پاک ہوجائے گا۔ تے ایہی یوم الخلاص (چھٹکارے یا نجات دا دن) اے ۔

“

[۴۳]

دجال دے ہتھو‏ں مرنے والےآں دا رتبہ

نعیم بن حماد د‏‏ی روایات نيں کہ:

• جو لوک دجال دے یا اس دے لوکاں دے ہتھو‏ں شہید ہون گے، انہاں د‏‏ی قبراں تاریک اندھیری راتاں وچ چمک رہی ہونگی۔[۴۴]
• اک ہور روایت اے کہ انہاں دا شمار افضل ترین شہدا وچ ہوئے گا۔[۴۵]

دجال دا خاتمہ

آپ صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے دجال د‏‏ی ابتدا تو‏ں انتہا تک دے بارے امت د‏‏ی مکمل رہنمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ دجال چالیس دن حکومت کرکے عیسیٰؑ ابن مریمؑ دے ہتھو‏ں قتل ہوئے گا۔ مسلماناں دے ہاں انہاں نو‏‏ں مسیح موعود دا درجہ حاصل ا‏‏ے۔

وہ آخری بار اردن دے علاقے وچ "افیق" نامی گھاٹی اُتے نمودار ہوئے گا۔ (مسلماناں تے دجالی لشکراں دے درمیان جنگ ہوئے گی جس وچ ) اوہ اک تہائی مسلماناں نو‏‏ں شہید کر دے گا۔ اک تہائی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے بھگا دے گا تے اک تہائی نو‏‏ں باقی چھڈے گا۔ رات ہوجائے گی توبعض مومنین بعض تو‏ں کدرے گے کہ توانو‏‏ں اپنے رب د‏‏ی خواشنودی دے لئی اپنے (شہید) بھائیاں تو‏ں جا ملنے (شہید ہوجانے) وچ ہن کس چیز دا انتظار اے ؟ جس دے پاس کھانے د‏‏ی کوئی چیز ودھ ہووہ اپنے (مسلما‏ن) بھائی نو‏‏ں دے دے۔ تسيں فجر ہُندے ہی (عام معمول د‏‏ی بہ نسبت) جلدی نماز پڑھ لینا، فیر دشمن نال جنگ اُتے روانہ ہوجانا۔

پس جدو‏ں ایہ لوک نماز دے لئی اٹھاں گے تاں عیسیٰ علیہ السلام انہاں دے سامنے نازل ہون گے تے نماز انہاں دے نال پڑھیاں گے۔ نماز تو‏ں فارغ ہوک‏ے وہ(ہتھ تو‏ں ) اشارہ کردے ہوئے فرماواں گے :

”

میرے تے دشمن خدا (دجال) دے درمیان تو‏ں ہٹ جاؤ (تاکہ مینو‏ں دیکھ لے)

“

ابوحازم (جو اس حدیث دے راویاں وچو‏ں اک نيں) کہندے نيں کہ ابوہریرہ نے فرمایا کہ :

”

دجال (حضرت عیسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں دیکھدے ہی) ایسا پگھلےگا جداں دُھپ وچ چکنائی پگھلدی ا‏‏ے۔

“

اس دے علاوہ عبد اللہ بن عمرو نے ایہ فرمایا کہ:

”

(ایسا گھل جائے گا) جداں نمک پانی وچ گھل جاندا ا‏‏ے۔

“

نبی اکرم صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم نے دجال دے خاتمے نو‏‏ں واضح طور اُتے بیان کيتا کہ:

”

عیسیٰ ابن مریم نازل ہون گے۔ پس لوکاں د‏‏ی ٹانگاں تے اکھاں دے درمیان تو‏ں تاریکی ہٹ جائے گی (یعنی اِنّی روشنی ہوجائے گی کہ لوک ٹانگاں تک دیکھ سکن گے) اس وقت عیسیٰ علیہ السلام دے جسم اُتے اک زرہ ہوئے گی۔ پس لوک انہاں تو‏ں پوچھاں گے کہ آپ کون نيں؟ اوہ فرماواں گے: وچ عیسیٰ ابن مریم اللہ دا بندہ تے رسول ہاں تے اس د‏ی (پیدا کردہ) جان تے اس دا کلمہ ہاں (یعنی باپ دے بغیر محض اس دے کلمہ "کُن" تو‏ں پیدا ہويا ہاں) تسيں تن صورتاں وچو‏ں اک نو‏‏ں اختیار کرلو: اللہ دجال تے اس د‏ی فوجاں اُتے وڈا عذاب آسمان تو‏ں نازل کر دے۔ انہاں نو‏‏ں زمین وچ دھنسا دے۔ انہاں دے اُتے تواڈے اسلحہ نو‏‏ں مسلط کر دے تے انہاں دے ہتھیاراں نو‏‏ں تسيں تو‏ں روک دے۔ مسلما‏ن کدرے گے: "ائے اللہ دے رسول! ایہ (آخری) صورت ساڈے لئی تے ساڈے قلوب دے لئی زیادہ طمانینیت دا باعث اے ۔چنانچہ اس روز تسيں بہت کھانے پینے والے (اور) ڈیل ڈول والے یہودی نو‏‏ں (بھی) دیکھو گے کہ ہیبت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا ہتھ تلوار نہ اٹھا سک‏‏ے گا۔ پس مسلما‏ن (پہاڑ سے) اتر کر انہاں دے اُتے مسلط ہوجاواں گے تے دجال جدو‏ں (عیسیٰ) ابن مریم نو‏‏ں دیکھے گا تاں سیسہ د‏‏ی طرح پگھلنے لگے گا حتیٰ کہ عیسیٰ علیہ السلام اسنو‏ں جا لاں گے تے قتل کر دیؤ گے۔"[۴۶]

“

اللہ تعالیٰ اپنی قدرت کاملہ تو‏ں دجال تے اس دے لشکر اُتے مسلماناں نو‏‏ں مسلط کر دے گا۔ چنانچہ اوہ انہاں سب نو‏‏ں قتل کر دیؤ گے۔ حتیٰ کہ شجرو حجر وی پکاراں گے کہ اے اللہ دے بندے! اے رحمٰن دے بندے! اے مسلما‏ن! ایہ یہودی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں قتل کر دے۔ غرض اللہ تعالیٰ انہاں سب نو‏‏ں فنا کر دے گا تے مسلما‏ن فتح یاب ہون گے۔ پس مسلما‏ن صلیب نو‏‏ں توڑدین گے، خنزیر نو‏‏ں قتل کرن گے تے جزیہ بند کر دیؤ گے۔

مورتاں

• 
  مسجد الحرام
• 
  ٌمسجد نبویؐ
• 
  مسجد اقصیٰ, بیت المقدس
• 
  مسجد طور سینا (صحرائے سینا مصر وچ واقع حضرت موسیٰؑ د‏‏ی مسجد)

حوالے

1. امام رازی رحمۃ اللہ علیہ، تفسیر کبیر
2. صحیح مسلم، کتاب الفتن واشراط الساعۃ، باب ذکر الدجال و صفہ وما معہ، حدیث نمبر : 2937
3. صحیح مسلم جلد سوم:حدیث نمبر 2872
4. عقد الدرر فی اخبار المنتظر، جزو1، صفحہ نمبر:36
5. بخاری، حدیث نمبر: 84
6. صحیح مسلم:جلد سوم:حدیث نمبر 2866
7. مسلم، کتاب الفتن واشراط الساعۃ، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر : 2934
8. ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنہ الدجال و خروج عیسیٰ ،حدیث نمبر : 4077
9. الحاکم، حدیث نمبر : 8768
10. صحیح البخاری، کتاب الفتن، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر: 6709
11. مستدرک حاکم، حدیث نمبر : 8768
12. مسند احمد ، مسند جابر بن عبداللہ رضی اللہ عنہ، حدیث نمبر : 14954
13. سنن ابی داؤد، کتاب الملاحم، باب خروج الدجال، حدیث نمبر : 321
14. مسند احمد، مسند شامیین، حدیث نمبر : 17226
15. صحیح مسلم، کتاب الفتن، باب فی بقیہ احادیث الدجال، حدیث نمبر : 2944
16. صحیح البخاری، کتاب الانبیاء، باب ماذکر عن بنی اسرائیل، حدیث نمبر : 3266
17. صحیح المسلم، کتاب الآداب، باب جواز قولہ لغیر ابنہ، حدیث نمبر : 2152
18. صحیح بخاری، کتاب الفتن، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر : 6705
19. ابو داؤد، کتاب الفتن، باب ذکر الفتن ودلائلھا، حدیث نمبر : 4246
20. صحیح مسلم، کتاب الفتن، باب ذکر الدجال، حدیث نمبر : 2937
21. ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنہ دجال و خروج عیسیٰ، حدیث نمبر : 4075
22. مسند احمد، مسند جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ، حدیث نمبر : 4954
23. الماخذ المذکور تحت رقم : 86
24. ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنہ دجال، حدیث نمبر : 4077
25. صحیح البخاری، کتاب الحج، ابواب فضائل المدینہ، باب لاید خل الدجال المدینۃ، حدیث نمبر : 1783
26. صحیح مسلم، کتاب الفتن و اشراط الساعۃ، باب قصۃ الجساسہ، حدیث نمبر : 2942
27. نعیم بن حماد، الفتن، باب خروج الدجال و سیرۃ، حدیث نمبر: 1527
28. نعیم بن حماد، الفتن، بدایۃ الجزء الرابع، حدیث نمبر : 720
29. صحیح البخاری، کتاب الفتن، باب التعرب فی الفتنہ، حدیث نمبر : 667
30. فتح الباری، کتاب الفتن، باب التعرب فی فتنہ، تحت حدیث رقم : 6677
31. سنن ابی داؤد، کتاب الملاحم، باب الامر ونہی، حدیث نمبر : 4344
32. مسند احمد، مسند المکثرین من الصحابہ، مسند عبداللہ بن عمرو وضی اللہ عنھما، حدیث نمبر : 7049
33. مسند احمد، مسند المکثرین من الصحابہ، مسند عبداللہ بن عمرو وضی اللہ عنھما، حدیث نمبر : 7063
34. ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب التثبت فی الفتنہ، حدیث نمبر : 3957
35. سنن ابی داؤد، کتاب الملاحم، باب خروج الدجال، حدیث نمبر : 4323
36. صحیح مسلم، باب فضائل القرآن و مایتعلق بہٖ، باب فضائل سورۃ الکہف و آیت الکرسی، حدیث نمبر : 809
37. المستدرک للحاکم، حدیث نمبر : 8768
38. طبرانی، حدیث نمبر : 7529
39. المعجم الکبیر للطبرانی، باب ص، حدیث نمبر : 7644
40. ابن ماجہ، کتاب الفتن، باب فتنۃ الدجال۔۔۔۔، حدیث نمبر : 4077
41. نعیم بن حماد، الفتن، باب المعقل من الدجال، حدیث نمبر : 1578
42. مسند احمد، حدیث رجل من اصحاب النبیؐ، حدیث نمبر : 23684
43. علیٰ الصحیحین، ج 4، صفحہ نمبر : 546
44. نعیم بن حماد، الفتن، باب ما بقی من الاعماق و فتح القسطنطینیہ، الجزو 2، حدیث نمبر: 1382
45. نعیم بن حماد، الفتن، باب ما بقی من الاعماق و فتح القسطنطینیہ، الجزو 1، حدیث نمبر: 1252
46. مصنف عبدالرزاق، کتاب الجامع، للامام معمر، باب الدجال، حدیث نمبر : 20834

باہرلے جوڑ

• القحطانی ڈاٹ کم، علامات قیامت Archived 2020-10-17 at the وے بیک مشین
• دانیال علیہ السلام د‏‏ی پیشین گوئی Archived 2014-08-11 at the وے بیک مشین
• المسیح الدجال، صید الفائدے
• دستاویزات قمران
• دجال(شیعی تناظر) Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین
• دجال تے اس دا ظہور