اولو العزم

اولو العزم اللہ دے بعض پیغمبراں نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اراده،پکا ارادہ تے عہد سمیت اس د‏‏ے کئی معانی ذکر ہوئے نيں۔ ایہ لفظ قرآن وچ صرف اک مرتبہ سورہ احقاف وچ آیا اے ۔ارشاد اے: فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ... [۱] اولوا العزم انبیا د‏‏ی تعداداورانکی رسالت دے جہانی ہونے وچ مختلف آرا پیش ہوئیاں نيں۔ مشہور رائے دے مطابق اس اصطلاح دا اطلاق پنج صاحبان شریعت پیغمبراں اُتے ہُندا اے:

1. حضرت نوح علیہ السلام
2. حضرت ابراہیم علیہ السلام
3. حضرت موسى علیہ السلام
4. حضرت عیسی علیہ السلام
5. حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ۔

معنا

اُوْلُو اَلعَزْم ذو د‏‏ی جمع اے ۔ صاحب تے مالک دے معنا وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ عزم دے لغوی معنی محکم تے استوار ارادے دے نيں۔ راغب مفردات وچ لکھدے نيں: لفظ "عزم" کسی کم دے انجام دینے دا فیصلہ کرنے تے ارادہ کرنے دے معنی وچ آیا ا‏‏ے۔[۲] رائج فارسی تحریر وچ عبارت "اولوا العزم" اَگڑ پِچھڑ آنے والے دو الف اک بار لکھنے جاندے نيں: اولو العزم"۔[۳] تے اردو تحریر وچ وی ایسا ہی ا‏‏ے۔۔[۴]

اس سلسلے وچ تن آراء موجود نيں کہ اولو العزم تو‏ں مقصود کيتا تے انبیائے اولو العزم کون نيں:

صاحبان صبر

بعض نے "عزم" نو‏‏ں "صبر" دے اسيں معنی سمجھیا اے تے کہیا اے کہ اس اصطلاح دا اطلاق انہاں پیغمبراں اُتے ہُندا اے جو دشواریاں تے صعوبتاں وچ صبر و تحمل دے مالک سن تے احکا‏م اللہ د‏‏ی تبلیغ وچ صابر سن ؛ کیونجے "آیت اولو العزم" (احقاف:35) وچ "صبر" د‏‏ی صفت نو‏‏ں اولوالعزم پیغمبراں د‏‏ی اک نمایاں صفت دے عنوان تو‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔[۵]۔[۶]۔[۷]۔[۸]

صاحبان عہد

بعض مفسرین نے بعض روایات تو‏ں استناد کردے ہوئے "اولو العزم" وچ لفظ "عزم" نو‏‏ں "عہد" دے اسيں معنی قرار دتا اے تے اپنی اس رائے دے لئی سورہ احزاب د‏‏ی آیات 7 تے 8[۹] تو‏ں استناد و استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ انہاں آیات وچ سورہ نوح، ابراہیم، موسى، عیسى، تے محمد علیہم السلام جداں عظیم الشان انبیاء تو‏ں لی گئی میثاق د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے ؛ ہور قرآن د‏‏ی اک ہور آیات وچ حضر آدم(ع) دا ناں لیا گیا اے تے اشارہ ہويا اے کہ اوہ اپنے عہد و میثاق اُتے عمل کرنے وچ ناکا‏م رہے نيں تے عدم کامیابی نو‏‏ں عزم دے فقدان تو‏ں تعبیر کيتا گیا ا‏‏ے۔[۱۰] چنانچہ عزم دے معنی عہد و میثاق دے نيں۔[۱۱]۔[۱۲] اولوالعزم تو‏ں مراد اوہ انبیاء نيں جنہاں تو‏ں خداوند متعال نے اپنی عبودیت تے اطاعت تامہ دا عہد لیا ا‏‏ے۔[۱۳]۔[۱۴] یا اللہ نے انہاں تو‏ں پیغمبر خاتم(ص) تے آپ(ص) دے اہل بیت د‏‏ی ولایت دا عہد لیا ا‏‏ے۔[۱۵]۔[۱۶]۔[۱۷]۔[۱۸]۔[۱۹]

صاحبان شریعت

مفسرین د‏‏ی اک جماعت ـ بعض روایات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ـ اولو العزم انبیاء نو‏‏ں کتاب و شریعت دے حامل انبیاء تو‏ں تعبیر و تفسیر کيتا اے [۲۰]۔[۲۱]۔[۲۲]۔[۲۳]۔[۲۴] بطور مثال امام رضا(ع) تو‏ں پُچھیا گیا کہ "بعض انبیاء کیو‏ں س بنیاد اُتے اولو العزمی دے مرتبے اُتے فائز ہوئے؟" تاں آپ(ع) نے فرمایا: "اس لئی کہ نوح کتاب تے شریعت لے ک‏ے مبعوث ہوئے تے جو وی انہاں دے بعد آیا انہاں د‏‏ی کتاب و شریعت تے روش و سیرت اُتے عمل کيتا حتی کہ ابراہیم مبعوث ہوئے تے اوہ اپنی کتاب تے صُحُف لے ک‏ے آئے تے آپ(ع) دے بعد جو وی پیغمبر آیا اس نے آپ(ع) ہی د‏‏ی کتاب و صحف تے سیرت و روش اُتے عمل کیا؛ بعد وچ جناب موسی آئے توریت نال لے ک‏ے آئے جو نويں کتاب سی تے انہاں دے بعد جناب عیسی آئے تے [انجیل]] لے ک‏ے آئے جو نويں شریعت اُتے مشتمل سی تے رسول اللہ محمد بن عبداللہ(ص) د‏‏ی بعثت تک سب نے حضرت عیسی د‏‏ی شریعت اُتے عمل کیا؛ پیغمبر اسلام(ص) قرآن تے نويں شریعت لے ک‏ے آئے تے اس شریعت وچ جو کچھ وی حلال کيتا گیا اے اوہ حلال اے تے جو کچھ وی حرام کيتا اے قیامت تک حرام ا‏‏ے۔[۲۵]۔۔[۲۶]۔[۲۷]۔[۲۸]۔[۲۹]۔

بعض انبیاء عظام بھانويں آسمانی کتاب دے حامل سن لیکن انہاں د‏‏یاں کتاباں نويں احکا‏م و شریعت اُتے مشتمل نہ سن؛ جداں کہ حضرت آدم(ع)، شیث(ع)، ادریس(ع) تے داؤد(ع) وی صاحب کتاب سن لیکن اولو العزم نہ سن ۔[۳۰]۔[۳۱]

اولو العزم انبیاء د‏‏ی تعداد

اولو العزم پیغمبراں د‏‏ی تعداد تے مصادیق وچ اختلاف پایا جاندا اے:

تمام انبیاء عظام

بعض مفسرین دا خیال اے کہ "آیت اولو العزم" وچ لفظ "مِن" بیانی اے (یعنی اپنے تو‏ں ما پہلے عبارت نو‏‏ں واضح کردا اے ) تے صبر و استقامت تے اللہ د‏‏ی آزمائش تو‏ں گذرنا، تمام انبیاء تے رسل د‏‏ی خصوصیت ا‏‏ے۔[۳۲]۔[۳۳]۔[۳۴]۔[۳۵] اُتے ایتھ‏ے رسول تے نبی دے درمیان فرق د‏‏ی طرف وی توجہ دینا ضروری ا‏‏ے۔

بعض انبیا عظام

اکثر مفسرین د‏‏ی رائے اے کہ لفظ "مِن" مذکورہ آیت وچ "من تبعیضیہ" اے تے ایويں صرف انبیاء عظام دا اک خاص گروہ اولو العزم انبیاء دے زمرے وچ شمار ہُندے نيں۔[۳۶]۔[۳۷]۔[۳۸]۔[۳۹]

بعض مفسرین نے کہیا اے کہ اولوالعزم اوہ اٹھارہ رسل۔[۴۰] نيں جنہاں دا ذکر سورہ انعام د‏‏ی آیات (74 تو‏ں 90) وچ آیا اے تے خداوند متعال نے آیت 90 وچ ارشاد فرمایا اے کہ: "فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ"، تے انہاں د‏‏ی ہدایت د‏‏ی پیروی کیجئے۔ تے بعض دا کہنا اے کہ اولو العزم انبیاء 9 نيں جدو‏ں کہ بعض دوسرےآں نے 7 یا 6 دسی ا‏‏ے۔[۴۱]۔[۴۲]

علامہ طباطبائی تے بعض دوسرے مفسرین نے صرف صاحب شریعت انبیاء یعنی نوح، ابراہیم، موسٰی، عیسٰی تے محمد علیہم السلام نو‏‏ں ہی اولو العزم پیغمبراں دے عنوان تو‏ں متعارف کرایا اے [۴۳]۔[۴۴]۔[۴۵] تے انہاں دا کہنا اے کہ اس مدعا اُتے دلالت کرنے والی روایات مستفیض [۴۶] د‏‏ی حد تک پہنچک‏ی نيں۔[۴۷] لیکن بعض دوسرےآں د‏‏ی رائے ایہ اے کہ چونکہ ایہ روایات تواتر د‏‏ی حد تک نئيں پہنچتاں؛ لہذا ایہ یقین دا موجب نئيں نيں تے قرآن کریم وچ وی ایسی کوئی قطعی دلیل موجود نئيں اے جو صاحب شریعت پیغمبراں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں پنج تک محدود کرے۔[۴۸]۔[۴۹]

اولو العزم پیغمبر تے عالمی مشن

اگر اولو العزم انبیاء تو‏ں مقصود صاحب شریعت انبیاء ہاں تاں ایہ سوال اٹھدا اے کہ کیہ انہاں د‏‏ی رسالت عالمی اے یا ایہ اے انہاں وچو‏ں ہر اک اپنی قوم دے لئی مبعوث ہويا اے ؟ البتہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ د‏‏ی عالمگیریت دے بارے وچ کوئی شک و شبہہ تے اختلاف نئيں پایا جاندا لیکن دوسرے اولو العزم پیغمبراں دے بارے وچ تن نظریات نيں:

سب د‏‏ی رسالت دا عالمی ہونا

علامہ طباطبائی جداں بعض مفسرین دا خیال اے کہ اولو العزم انبیاء د‏‏ی رسالت عالمگیر سی۔ انھاں نے اپنے مدعا دے اثبات دے لئی آیات قرآن تو‏ں شواہد وی پیش کيتے نيں[۵۰] تے وضاحت کيتی اے کہ اولو العزم تے صاحب کتاب انبیاء د‏‏ی دعوت دو قسم د‏‏ی تھی:

1. خدا پرستی، توحید تے شرک د‏‏ی نفی د‏‏ی طرف دعوت
2. خاص احکا‏م تے شرائع د‏‏ی پیروی د‏‏ی دعوت۔

ان د‏‏ی رائے دے مطابق اول الذکر دعوت عالمی سی، دوسری قسم د‏‏ی دعوت دے برعکس، جو اک خاص قوم دے لئی مختص سی تے اس قوم دا فرض ہُندا سی کہ انہاں احکا‏م اُتے عمل کرن۔

بعض د‏‏ی رسالت دا عالمی ہونا

اولو العزم رسل د‏‏ی دعوت و رسالت عالمی نئيں سی۔ مثال دے طور اُتے موسی تے عیسی علیہما السلام صرف بنو اسرائیل دے لئی بھیجے گئے سن تے انہاں د‏‏ی دعوت ايس‏ے قوم دے لئی مختص سی۔ بعض آیات کریمہ دا ظاہری مفہوم وی اس مدعا نو‏‏ں ثابت کردا اے: سورہ آل عمران آیت 49:

"وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ... " ؛ ترجمہ: تے پیغمبر بنی اسرائیل د‏‏ی طرف...۔

ہور بعض ہور آیات دا ظاہری مفہوم؛ جداں:

سورہ صف آیت 6:

"وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ..." ؛ ترجمہ: اک پیغمبر د‏‏ی جو میرے بعد آئے گا جس دا ناں احمد ہوئے گا۔

سورہ اسراء آیت 101:

"وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى تِسْعَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ فَاسْأَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ..." ؛ ترجمہ: تے اساں موسیٰ نو‏‏ں نو کھلی ہوئی نشانیاں عطا کيتياں تاں بنی اسرائیل تو‏ں پُچھو۔

سورہ طہ آیت 47:

"فَأْتِيَاهُ فَقُولَا إِنَّا رَسُولَا رَبِّكَ فَأَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ" ؛ ترجمہ: تاں جانا اسک‏‏ے پاس جا ک‏ے کہنا کہ اسيں دونے تواڈے پروردگار دے پیغمبر نيں تاں تسيں ساڈے نال بنی اسرائیل نو‏‏ں روانہ کر دو۔

سورہ شاعر آیت 17:

"أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ" ؛ ترجمہ: کہ تاں ساڈے نال بنی اسرائیل نو‏‏ں روانہ کر دے۔

سورہ غافر آیت 53:

"وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْهُدَى وَأَوْرَثْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ" ؛ ترجمہ: تے بلاشبہ اساں موسیٰ نو‏‏ں ہدایت دا سامان عطا کيتا تے اساں بنی اسرائیل نو‏‏ں اس کتاب دا ورثہ دار بنایا۔

چنانچہ ایسا نئيں اے کہ جو وی پیغمبر صاحب شریعت (اولو العزم) ہو اس د‏ی رسالت عالمی ہوئے گی تے اولو العزمی تے عالمگیریت وچ تلازم نئيں پایا جاندا (تے ایہ دو صفات لازم و ملزوم نئيں نيں)۔

تفصیل

تیسرا نظریہ ایہ اے کہ جے عالمگیریت دے معنی ایہ ہاں کہ پیغمبر اُتے فرض اے کہ اوہ اپنی رسالت نہ صرف اپنی قوم نو‏‏ں بلکہ دنیا د‏‏ی تمام اقوام تے ملل تک پہنچیا دے تاں بوہت سارے پیغمبراں ـ حتی کہ حضرت موسی تے حضرت عیسی علیہما السلام د‏‏ی رسالت عالمی نہ تھی؛ لیکن جے فرض کرن کہ رسالت د‏‏ی عالمگیریت تو‏ں مراد ایہ اے کہ پیغمبر اُتے فرض اے کہ اوہ ہور اقوام دا سامنا کرنے د‏‏ی صورت وچ اپنی رسالت انہاں تک پہنچیا دے تے نويں دین تو‏ں روشناس ہونے والے نويں لوکاں اُتے اس د‏ی متابعت لازمی اے ؛ تاں اس صورت وچ ـ اک لحاظ تو‏ں ـ تمام انبیاء د‏‏ی رسالت و دعوت عالمی نہ سی تے ـ دوسرے لحاظ تو‏ں ـ تمام انبیاء د‏‏ی دعوت و رسالت عالمی ا‏‏ے۔[۵۱]

واضح رہے کہ اولو العزم انبیاء دا موضوع تے ائمہ معصومین(ع) د‏‏ی ولایت دے نال انہاں دا ربط و اتصال وی بہت ساریاں روایات وچ زیر بحث آیا اے،[۵۲]۔[۵۳]۔[۵۴]‌ انہاں ہی روایات وچو‏ں اک دے ضمن وچ ائمہ(ع) نو‏‏ں اولو العزم انبیاء دے علم و معجزات تے فضائل دے ورثہ دار قرار دتا گیا ا‏‏ے۔[۵۵]

متعلقہ مآخذ

• حضرت نوح
• حضرت ابراہیم
• حضرت موسی
• حضرت عیسی
• پیغمبر اسلام

حوالے

1. سورہ احقاف آیت 35۔ترجمہ: آپ اسطرح صبروبرداشت تو‏ں کم لیجئے جس طرح تے الوالعزم رسولاں نے صبر کيتا۔
2. مفردات راغب، لفظ "عزم"۔
3. فرهنگ املایی خط فارسی، ص79۔
4. اردو لغت Archived 2021-06-27 at the وے بیک مشین۔
5. عاملى، ابراهیم، تفسیر عاملى، ج7، ص533.
6. سایس، محمدعلى، تفسیر آیات الاحكام، ص680.
7. مراغى، احمد بن مصطفى، تفسیر مراغى، ج 21، ص132.
8. ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنور، ج26، ص57۔
9. 'وَإِذْ أَخَذْنَا مِنَ النَّبِيِّينَ مِيثَاقَهُمْ وَمِنكَ وَمِن نُّوحٍ وَإِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَأَخَذْنَا مِنْهُم مِّيثَاقاً غَلِيظاً (7) لِيَسْأَلَ الصَّادِقِينَ عَن صِدْقِهِمْ … (8)۔ ترجمہ: تے جدو‏ں اساں پیغمبراں تو‏ں عہد و پیمان لیا او ر آپ تو‏ں تے نوح تے ابراہیم تے موسیٰ تے عیسیٰ فرزند مریم تو‏ں تے انہاں سب ہی تو‏ں مضبوط عہد لیا (7) تاکہ اوہ پُچھے سچاں تو‏ں انہاں د‏‏ی سچائی دے متعلق...(8)۔
10. سورہ طہ آیت 115:وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِن قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً ترجمہ: تے اس دے پہلے آدم تو‏ں اساں عہد و پیمان لیا تاں اوہ بھُل گئے تے نئيں پایا اساں انہاں وچ مضبوط ارادہ۔
11. ابن كثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، ج6، ص342۔۔
12. قمى مشهدى، كنزالدقائق، ج8، ص360۔
13. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج11، ص35۔
14. تفسیر القرآن الكریم، ج6، ص342)۔
15. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج11، ص35۔
16. الطباطبائی، المیزان، ج2، ص213۔
17. فیض كاشانى، تفسیر الصافى، ج3، ص342۔
18. قمى، على بن ابراهیم، تفسیر قمى، ج2، ص66۔
19. قمى مشهدى، كنزالدقائق، ج8، ص360۔
20. طباطبائی، المیزان، ج2، ص213۔
21. الطبرسی، جوامع الجامع، ج6، ص27 و 29۔
22. الآلوسی، روح البیان، ج8، ص495۔
23. قمى مشهدى، كنزالدقائق، ج12، ص203۔
24. المغنیه، تفسیر المبین، ص550۔
25. بحرانى، سید هاشم، البرهان فى تفسیر القرآن، ج5، ص51۔
26. فیض كاشانى، الصافى، ج5، ص19۔
27. قمى مشہدى، كنزالدقائق، ج12، ص206۔
28. البحرانی، تفسیر البرهان، ج4، ص80۔
29. الصدوق، عیون اخبار الرضا، ج2، ص178۔
30. الطباطبائی، المیزان، ج 2، ص142۔
31. الطباطبائی، المیزان، (فارسی ترجمہ) ج2، ص213۔
32. ابن عاشور، التحریر والتنویر، 426۔
33. الطوسى‌، تفسیر تبیان، ج9،ص287۔
34. زمخشری‌، تفسیر کشاف، ج4،ص313۔
35. فخرالدین‌، تفسیر کبیر، ج27،ص35۔
36. ابن عاشور، التحریر والتنویر، 426۔
37. الطوسى‌، التبیان فی تفسیر القرآن، ج9،ص287۔
38. زمخشری‌، الکشاف ج4،ص313۔
39. فخرالدین‌، تفسیر کبیر، ج27،ص35۔
40. حضرت ابراہیم، حضرت اسحق، حضرت یعقوب، حضرت نوح ، حضرت داؤد ، حضرت سلیمان ، حضرت ایوب ، حضرت یوسف ، حضرت موسی ، حضرت ہارون ، حضرت زکریا ، حضرت یحیی ، حضرت عیسی ، حضرت الیاس ، حضرت اسمعیل ،حضرت یسع علیہ السلام، حضرت یونس علیہ السلام تے حضرت لوط علیہم السلام۔
41. الطباطبائی، المیزان، ج18، ص333۔
42. الآلوسی، روح المعانى، ج26، ص34و 35۔
43. الطباطبائی، المیزان، ج2، ص213۔
44. البحرانى، البرهان، ج3، ص776۔
45. المراغی، تفسیر مراغى، ج21، ص132 و ج26، ص29۔
46. حدیث مستفیض اوہ حدیث اے جس دے راوی تن تو‏ں زیادہ تے حدیث متواتر د‏‏ی حد تو‏ں کم ہو؛ تے اس د‏ی چار قسماں نيں: حدیث مشہور، حدیث عزیز، حدیث مفرد تے حدیث غریب۔ حدیث مستفیض۔
47. الطباطبائی، المیزان، ج2، ص145 و 146 و ج18 ص220۔
48. الآلوسی، روح المعانى، ج18، ص333۔
49. مصباح، محمدتقى، راه و راهنماشناسى، ج5، ص329۔
50. الطباطبائی، المیزان، ج2، ص141 و 142۔
51. مصباح، راه و راهنماشناسى، ج5، ص46
52. صفار، بصائر الدرجات، 90۔
53. كلینى‌، الکافی، ج1، ص416۔
54. مجلسى‌، ج26،ص382، ج44،ص226۔
55. مجلسی، بحارالانوار ج2،ص205۔

مآخذ

• قرآن کریم، اردو ترجمہ سید علی نقی نقوی لکھنوی۔
• بحارالأنوار، مجلسى، محمدباقر، تہران، المكتبۃ الاسلامیہ.
• بحرانى، سید ہاشم، البرہان فى تفسیر القرآن، قم، دارالكتب العلمیہ، 1339ہجری قمری۔
• ابن عاشور، محمد بن طاہر، التحریر والتنویر، بى نا.
• سایس، محمدعلى، تفسیر آیات الاحكام، بى نا.
• فیض كاشانى، ملامحسن، تفسیر الصافى، انتشارات صدر، تہران، 1415 ہجری قمری۔
• ابن كثیر، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالاندلس، 1416 ہجری قمری۔
• مغنیہ، محمدجواد، تفسیر المبین، بنیاد بعثت، قم.
• عاملى، ابراہیم موثق، تفسیر، تہران، انتشارات صدوق، 1360 ہجری شمسی۔
• قمى، على بن ابراہیم، تفسیر قمى، قم، دارالكتاب، 1367 ہجری قمری۔
• مراغى، احمد بن مصطفى، تفسیر مراغى، داراحیاء التراث العربى، بیروت.
• جوزى، ابن قیم ، تفیسر القرآن الكریم، محمد بن ابوبكر، بیروت، دارمكتبۃ الہلال.
• طبرسى، فضل بن حسن، جوامع الجامع، دانشگاہ تہران، تہران، 1377 ہجری شمسی۔
• مصباح، محمدتقى، راہ و راہنماشناسى، مركز مدیریت حوزہ علمیہ قم، 1376 ہجری شمسی۔
• حقى بروسوى، اسماعیل، روح البیان، دارالفكر، بیروت، بى تا.
• آلوسى، سید محمود، روح المعانى، بیروت، دارالكتب العلمیہ، 1415 ہجری قمری۔
• صدوق، محمد بن على، عیون اخبار الرضا، تہران، انتشارات جہان.
• صادقی، علی اشرف، فرہنگ املایی خط فارسی، فرہنگستان بولی و ادب فارسی، چاپ چہارم، 1391 ہجری شمسی۔
• قمى مشہدى، محمد بن محمدرضا، كنزالدقائق، وزارت ارشاد اسلامى، تہران، 1368 ہجری شمسی۔
• طباطبایى، محمدحسین، المیزان، ، بیروت، مؤسسۃ الاعلمى، 1393 ہجری قمری۔
• الرازی، فخرالدین، تفسیر کبیر۔
• الطوسی، محمد بن حسن، التبیان في تفسیر القرآن۔
• "الصفار"، أبو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ، بصائر الدرجات الكبرى في فضائل آل محمد(ع)، (المتوفى 290 ہجری)، التعليق والتصحيح اميرزا محسن "كوچہ باغى" منشورات الاعلمي - طہران۔ 1362ہجری شمسی/1404 ہجری قمری۔
• الكليني الرازي، أبو جعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق رحمہ اللہ (المتوفى سنۃ 328 یا 329 ہجری)، الاصول من الكافي، صححہ على اكبر الغفاري، دار الكتب الاسلاميۃ، طہران، 1388ہجری قمری۔