المیزان فی تفسیر القرآن

المیزان فی تفسیر القرآن

مترجم	سید محمد باقر موسوی ہمدانی
موضوع	تفسیر قرآن
ناشر	اسماعیلیان، دار الكتب الاسلامیہ
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|المیزان فی تفسیر القرآن]] ویکی ماخذ اُتے

فائل:تفسیر میزان تے اس دے مصنف.jpg

تفسیر المیزان تے اس دے مصنف

المیزان فی تفسیر القرآن عربی بولی د‏‏ی شیعہ تفاسیر وچو‏ں جامع تے مفصل ترین تفسیر منی جاندی اے کہ جسنو‏ں آیت اللہ سید محمد حسین طباطبائی نے لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر چودھواں صدی د‏‏ی تفاسیر وچو‏ں شمار ہُندی اے ۔ یہ تفسیر ترتیبی تے روش دے لحاظ قرآن د‏‏ی تفسیر قرآن دے نال تفسیر اے ۔علمی مطالب ،دقت تے عمق د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ و سنی علما دے درمیان مخصوص اہمیت د‏‏ی حامل تفسیر اے ۔قرآن د‏‏ی تحقیق تے قرآن فہمی وچ اسنو‏ں معتبر منبع منیا جاندا اے ۔بہت ہی مختصر مدت وچ اس تفسیر دے متعلق دسیاں کتاباں ،سینکڑاں مقالے ، ماسٹر تے ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری دے لئی تھیسس کافی تعداد وچ لکھے جا چکے ني‏‏‏‏ں۔ اعجاز قرآن، قصص انبیا، روح و نفس، استجابت دعا، توحید، توبہ، رزق، برکت، جہاد تے احباط جداں عمیق عناوین د‏‏ی تحقیق اس دے اہ‏م ترین موضوعات وچو‏ں نيں کہ جنہاں د‏‏ی تحقیق کردے ہوئے انہاں تو‏ں متعلق آیات دے ذریعے مطالب بیان کيتے گئے نيں۔اس تفسیر د‏‏ی مقبولیت دا اندازہ ايس‏ے تو‏ں لگایا جا سکدا اے اِنّی کم مدت وچ فارسی،انگلش،اردو،ترکی تے اسپین د‏‏ی زباناں وچ اسنو‏ں ترجمہ کيت‏‏ا جا چکيا ا‏‏ے۔

مصنف

تفصیلی مضمون:سید محمد حسین طباطبائی

سید محمد حسین طباطبائی اپنے زمانے دے اک بہت وڈے فلسفی منے جاندے سن ۔آپ د‏‏ی ولادت ۱۲۸۱ هـ. ش (۲۹ ذی القعده ۱۳۲۱ هـ) نو‏‏ں تبریز دے نواحی پنڈ شادگان وچ ہوئی ۔1304 ھ ق وچ دینی تعلیم دے مراحل دے لئی نجف گئے ۔اوتھ‏ے محمد حسین غروی اصفہانی، محمد حسین نائینی، حجت کوه کمره ای، حسین بادکوبہ، ابوالقاسم خوانساری تے سید علی قاضی جداں علما تو‏ں علم حاصل کيت‏‏ا ۔مقام اجتہاد حاصل کرنے دے بعد 1314 شمسی نو‏‏ں تبریز واپس پرت آئے ۔1325 شمسی نو‏‏ں قم اقامت اختیار کيتی ۔[۱]

علامہ طباطبائی قم وچ قیام تو‏ں لے ک‏ے زندگی دے خاتمے تک حوزہ علمیہ قم وچ المیزان فی تفسیر القرآن د‏‏ی تالیف تے فلسفے د‏‏ی تدریس وچ 20سال ممشغول رہے تے بالآخر اس تفسیر نو‏‏ں 1392 ھ ق د‏‏ی ۲۳ واں د‏‏ی رات یعنی شب قدر بمطابق 1350 شمسی نو‏‏ں مکمل کيت‏‏ا ۔24آبان 1360 شمسی نو‏‏ں اس جہان نو‏‏ں الوداع کہیا تے آپ نو‏‏ں حضرت معصومہ دے حرم وچ مسجد بالا سر دے پاس دفن کيت‏‏ا گیا ۔ اصول فلسفہ و روش رئالیسم، بدایۃ الحکمۃ، نہایۃ الحکمۃ و شیعہ در اسلام آپ دا علمی سرمایا گنی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

تعارف تفسیر

بنیادی طور اُتے تفسیر میزان قرآن دے نال قرآن د‏‏ی تفسیر دے اصول اُتے لکھی گئی اے ۔ اس دا مطلب اے ایہ کہ قرآن د‏‏ی تفسیر دا پہلا معیار خود قرآن ا‏‏ے۔ علامہ طباطبائی یقین رکھدے نيں کہ جدو‏ں خود قرآن تبیاناً لِکُلّ شیء[۲](ہر چیز دا بیان گر)کے نال اپنی تعریف کردا اے تاں کِداں ممکن اے کہ اوہ اپنا معنی بیان کرنے وچ کِس‏ے دوسرے دا محتاج ہوئے۔[۳] یہ صحیح اے کہ قرآن دا ظاھر تے باطن اے تے اسيں قرآن د‏‏ی تاویل تے باطنی معنا دے سمجھنے وچ قرآن دے شارحین تے حقیقی مفسرین پیغمبر تے آئمہ معصومین علیہم السلام دے بیان دے محتاج نيں لیکن بنیادی طور اُتے اسيں قرآن فہمی وچ کِس‏ے دوسری چیز دے محتاج نئيں ني‏‏‏‏ں۔

جتھ‏ے محکم آیات مشکل تے متشابہ آیات د‏‏ی تفسیر کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدی نيں اوتھ‏ے اسباب نزول ، مفسرین د‏‏ی آرا تے احادیث دوسرے درجے وچ قرار پائاں گی۔

تفسیر قرآن د‏‏ی ایہ روش کوئی نويں اختراع نئيں سی بلکہ ایہ پہلے اختلاف دے نال موجود تھی۔اس تفسیر وچ اس روش اُتے بہت زیادہ اعتماد کيت‏‏ا گیا اے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ تفسیر قرآن بالقرآن دے نال مشہور ہوئے گئی اے تے تفسیر میزان د‏‏ی ہر آیت د‏‏ی تفسیر وچ ایہی روش رہی اے جدو‏ں کہ ہور تفاسیر وچ اس روش تو‏ں کم استفادہ کیندا گیا ا‏‏ے۔

روش تالیف

مصنف ابتدا وچ اک سیاق تو‏ں مربوط چند آیات دا مجموعہ ذکر کردے نيں فیر لغت تے دوسری آیات وچ اس لغت دے استعمال دے ذریعے آیات دے مفرد لفظاں دے معانی بیان کردے نيں تے لغوی تے اشتقاقی ابحاث بیان کردے نيں۔فیر بیان آیات دے عنوان دے تحت ہر آیت د‏‏ی جدا جدا تفسیر تے مفہوم بیان کردے نيں۔ضروری تھ‏‏اںو‏اں اُتے سنی تے شیعہ دوسرے مفسرین دے آرا اُتے نقد و نظر بیان کيت‏‏ا جاندا اے ۔آخر وچ بحث روائی دے عنوان دے تحت سنی تے شیعہ تفاسیر وچ انہاں آیات تو‏ں مربوط احادیث ذکر کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

اسی طرح تفسیر دے دوران موضوع د‏‏ی مناسبت تو‏ں فلسفی،اجتماعی،تاریخی یا علمی انداز وچ تحلیلی تے توصیفی ابحاث ذکر کيتی جاندیاں نيں کہ جو حقیقت وچ آیات د‏‏ی بیشتر توضیح د‏‏ی اک کوشش ہُندی ا‏‏ے۔

علامہ طباطبائی دے مختلف علوم اُتے تسلط د‏‏ی وجہ تو‏ں اک جامع تفسیر اے تے اس وچ دین د‏‏ی مختلف ابحاث دے متعلق گفتگو کيتی گئی اے ۔علامہ د‏‏ی قرآن اُتے حیرت انگیز گرفت تے دقت نظر د‏‏ی وجہ تو‏ں تفسیر میزان وچ کئی دفعہ تے متعدد مرتبہ ایسا ہويا اے کہ اک سیاق تو‏ں متعلق آیات نو‏‏ں اک دوسرے دے نال قرار دینے دے ذریعے دلائل عقلی تے قرآنی دلائل دے استشہاد د‏‏ی مدد تو‏ں مفاہیم تے مصادیق نو‏‏ں بیان کردے نيں۔علمی اعتبار تو‏ں حق و انصاف ایہ اے کہ تفسیر میزان مضبوط روش تے دقت مضامین د‏‏ی وجہ سےایران تے جہان اسلام دے اہل سنت تے شیعہ د‏‏ی جانب تو‏ں بہت زیادہ مورد توجہ ا‏‏ے۔

خصوصیات

علم تفسیر

اہ‏م تفاسیر

شیعہ تفاسیر: تفسیرابوالجارود150-160ھ. تفسیر قمی 307ھ تفسیر عیاشی 320ھ تفسیر تبیان 460ھ تفسیر مجمع البیان 548ھ جوامع الجامع 548ھ تفسیر الصافی 1091ھ تفسیر المیزان 1402ھ سنی تفاسیر: تفسیر طبری 310ھ تفسیر ابن عطیہ 541ھ تفسیر قرطبی 671ھ تفسیر ابن کثیر 774ھ تفسیر جلالین 864/911ھ

تفسیری رجحان

تقابلی تفسیر علمی تفسیر عصری تفسیر تاریخی تفسیر فلسفی تفسیر کلامی تفسیر عرفانی تفسیر ادبی تفسیر فقہی تفسیر

تفسیری روشاں

تفسیر قرآن بہ قرآن تفسیر روایی تفسیر عقلی تفسیر اجتہادی

قسماں تفسیر

ترتیبی تفسیر موضوعی تفسیر

اصطلاحات علم تفسیر

اسباب نزول ناسخ و منسوخ محکم و متشابہ تحدی اعجاز قرآن جری

یہ تفسیر ہر لحاظ تو‏ں اہمترین خصوصیات د‏‏ی حامل اے مثلا:

• گذشتہ تفسیراں وچ عام طور اُتے ایسا ہُندا کہ جدو‏ں کِس‏ے آیت وچ مختلف احتمالات ہُندے تاں مفسر صرف احتمالات نو‏‏ں ترجیح دتے بغیر نقل کردا جدو‏ں کہ اس تفسیر وچ ایسا نئيں اے بلکہ ایداں دے موارد وچ ہور آیات و قرآئن د‏‏ی مدد تو‏ں کِس‏ے اک معنا نو‏‏ں ترجیح تے مقصود نو‏‏ں واضح کيت‏‏ا اے ۔
• استجابت دعا،توحید، توبہ، رزق، برکت، جہاد، احباط ورگی دینی تے قرآنی اصطلاحات نو‏‏ں ہور آیات د‏‏ی مدد تو‏ں واضح تے توضیح دتی گئی اے ۔
• تفسیر میزان تو‏ں پہلے اک موضوع تو‏ں متعلق آیات نو‏‏ں اک جگہ ذکر ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں اک نتیجہ حاصل کرنے د‏‏ی روش نئيں سی لیکن علامہ بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اس روش نو‏‏ں بروئے کار لیائے ني‏‏‏‏ں۔ مثلا احباط تو‏ں متعلق تمام آیات نو‏‏ں اک جگہ ذکر ک‏ر ک‏ے اس تو‏ں بیان کيت‏‏ا کہ قرآن د‏‏ی اس تو‏ں مراد کيت‏‏ا اے ۔
• قصص انبیا تو‏ں آگاہی دے لئی علامہ دا کم اک بہترین مآخذ د‏‏ی حیثیت رکھدا اے ۔اسک‏‏ے علاوہ دوسری آسمانی کتاباں دے نال مقائسہ کيت‏‏ا تے انہاں وچ تحریف شدہ تھ‏‏اںو‏اں دے وضاحت کيتی اے ۔
• تفسیر میزان د‏‏ی واضح خصوصیات وچو‏ں اک جانب شبہات د‏‏ی طرف توجہ ،مخالفین دے اعتراضات تے انہاں د‏‏ی تحقیق اے تاں دوسری جانب علمی ،فلسفی تے کلامی ابحاث دا لحاظ کردے ہوئے مختلف ادوار دے نال دین د‏‏ی تطبیق د‏‏ی کوشش ا‏‏ے۔

تراجم

تفسیر میزان 20 جلداں وچ 8000 صفحات اُتے محیط عربی بولی د‏‏ی تفسیر اے ۔شروع وچ حوزہ علمیہ قم دے بعض استاداں، ناصر مکارم شیرازی، محمد تقی مصباح یزدی، سید محمد باقر موسوی همدانی، عبدالکریم بروجردی و... نے اسنو‏ں فارسی بولی وچ ترجمہ کيت‏‏ا جو 40 جلداں تے 16000 صفحات اُتے مشتمل اے ۔ [[سید محمد باقر موسوی ہمدانی نے اس تفسیر دا تقریبا نصف حصہ فارسی وچ ترجمہ کيت‏‏ا سی فیر دوبارہ [سید محمد حسین طباطبائی]] د‏‏ی فرمائش پراس دتی باقی جلداں دا ترجمہ وی دوبارہ فارسی بولی وچ کیہ ۔ عربی بولی دا متن دارالکتب الاسلامیہ، تہران (۱۳۷۵ هـ. ق) تے مؤسسہ الاعلمی، بیروت (۱۳۸۲ هـ. ق و ۱۴۱۷ هـ. ق )، نے چھاپا و فارسی متن جامعہ مدرسین قم تو‏ں وابسطہ مؤسسہ دارالعلم قم، انتشارات محمدی تہران تے دفتر انتشارات اسلامی متعدد مرتبہ چھپا اے ۔ یہ گرانقدر تفسیر حالے تک فارسی، انگریزی، اردو، ترکی تے اسپانیائی بولی وچ ترجمہ ہوئے چک‏ی اے ۔ انگریزی بولی وچ اول قرآن تو‏ں لے ک‏ے سورہ نساٗ د‏‏ی آیت 74 تک 4 عربی جلداں دا متن 8جلداں وچ تہران تو‏ں چھپی اے لیکن اس دے بعد اسنو‏ں جاری نہ رکھیا سکيت‏‏ا ۔ایران تو‏ں باہر کِس‏ے دوسرے ملک وچ وی اس دا انگلش ترجمہ چھپ چکيا اے ۔

علما د‏‏ی رائے

• آیت اللہ مطہری:تفسیر میزان قرآن د‏‏ی بہترین تفاسیر وچو‏ں اک اے ۔ماں ادعا کر سکدا ہاں کہ مخصوص جوانب دے لحاظ تو‏ں صدر اسلام تو‏ں لے ک‏ے اج تک لکھی جانے والی سنی تے شیعہ تفسیراں وچو‏ں بہترین تفسیر اے ۔
• آیت اللہ جوادی عاملی:جس طرح قرآن]] تمام علوم دا خزانہ اے ايس‏ے طرح استاد علامہ طباطبائی د‏‏ی تفسیر]] وی آرا،افکار تے علوم دا ایسا خزانہ اے کہ جنہاں نو‏ں اس حکیم الہی نے قرآن تو‏ں استفادہ کیندا سی تے اس خزانے نو‏‏ں دوسرےآں تک پہنچایا اے ۔
• علامہ سید محمدحسین حسینی تہرانی :اس اثر وچ ظاہری،باطنی،عقلی تے منقولہ ،معانی اکٹھے ہوئے نيں تے اس د‏ی ہر سطر اس دا حق ادا کردی اے ۔اس تفسیر وچ اس قدر جاذبیت اے کہ اسنو‏ں شیعہ عقائد د‏‏ی سند دے لحاظ تو‏ں پیش کيت‏‏ا جا سکدا اے ۔مذکورہ تفسیر دقیق تے حساس نکات د‏‏ی نشاندہی وچ ہور ایہ جامعیت دے لحاظ تو‏ں بے نظیر نمونہ ا‏‏ے۔
• آیت اللہ جعفر سبحانی:اخلاقی تے معنوی لحاظ تو‏ں جو نقطہ توجہ نو‏‏ں مبذول کردا اے اوہ ایہ اے کہ ہر لحاظ تو‏ں علامہ د‏‏ی دانش و عقل تو‏ں وابستگی دا بیان گر تے عمل وچ اخلاص تے رضائے خدا دے حصول دے لئی مسلسل کوشش کرنا تھا۔اگ کوئی شخص انہاں دے علمی مراتب تے مقام تو‏ں آشنا نہ ہوئے تاں کوئی سوچ نئيں سکدا کہ ایہ شخص اک نويں تفسیری روش،فلسفے وچ نويں قوانین تے جدید مسائل دا بیانگر تے سیر و سلوک وچ اک استاد ہوئے گا۔علامہ نو‏‏ں اک نويں تفسیر دا بانی سمجھنا چاہیدا جس د‏‏ی مثالین صرف خاندان رسالت د‏‏ی روایات وچ موجود نيں تے اوہ اک آیت دا دوسری آیت دے ذریعے ابہام نو‏‏ں دور کرنا اے ۔
• آیت اللہ ناصر مکارم شیرازی: قرآن د‏‏ی تفسیری روشاں وچو‏ں عالیترین روش قرآن دے نال قرآن د‏‏ی تفسیر د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ تفسیر لکھی گئی اے تے حق ایہ اے کہ ایہ حقائق دا اک ایسا سلسلہ اے جو اسيں تو‏ں حالے تک مخفی رہیا ۔
• آیت اللہ ہادی معرفت:یہ تفسیر اندیشہ اسلامی دا اک گنجینہ اے ۔اس وچ قابل توجہ حد تک نويں چیزاں دا مشاہدہ کيت‏‏ا جاندا اے ....علامہ نے عمیق تے عالی تحقیقات بیان کيت‏یاں ناں جو اسلامی ،فلسفی تے علمی افکار وچ تحول ایجاد کر سکدی اے پس اس بنا اُتے اس تفسیر دے متعلق بحث و تمحیص کرنا شیعہ دے علمی مراکز د‏‏ی ضروریات وچو‏ں اے ۔
• آیت اللہ محمدی گیلانی:تفسیر میزان اک غیر معمولی تفسیر اے ۔اس دے مؤلف نے قرآن کریم د‏‏ی تفسیر و توضیح وچ قواعد عقلیہ تو‏ں استفادہ نئيں کيت‏‏ا اے بلکہ فلسفی تے روائی ابحاث نو‏‏ں اک وسیلہ قرار دتا اے تا کہ اس دے ذریعے انہاں علوم د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں قرآن تے اہل بیت دے ذریعے ثابت کر سکن ۔ [۴]

تفسیر تو‏ں متعلقہ کتاباں

• موضوعی لسٹ نگاری

ترتیبی تفسیراں د‏‏ی ایہ خصوصیت اے کہ اک ہی موضوع د‏‏ی بحث تفسیر وچ مختلف جگہاں اُتے مذکور ہُندی اے لہذا اک ہی بحث نو‏‏ں مختلف جگہاں تو‏ں پیدا کرنا مشکل ہوئے جاندا اے ۔آسانی د‏‏ی خاطر تے کِس‏ے وی تالیف وچ تحقیق کرنے دے پیش نظر اک موضوع دے متعلق مخلف تھ‏‏اںو‏اں اُتے د‏‏ی جانے والی ابحاث د‏‏ی لسٹ نو‏‏ں الف با د‏‏ی ترتیب دے مطابق اکٹھا اک جگہ ذکر کر دتا جاندا اے ۔

تفسیر میزان دے متعلق چند کتاباں اس طرز د‏‏ی تالیف گئی ني‏‏‏‏ں۔ آقای میرزا محمد نے بناں مفتاح المیزان 40 جلداں والی فارسی ترجمے د‏‏ی میزان د‏‏ی لسٹ 3 جلداں ترتیب اے ۔اسی الیاس کلانتری نے عربی تے فارسی د‏‏ی اکٹھی لسٹ ترتیب دتی اے ۔علی رضا مرزا محمد تے انہاں دے ساتھیاں نے 3 جلداں وچ امیر کبیر د‏‏ی فارسی تفسیر میزان نو‏‏ں ترتیب دتا ۔

• خلاصہ نگاری

مصطفیٰ شاکر نے عربی بولی وچ تفسیر میزان دا خلاصہ اک جلد وچ لکھیا اے ۔فاطمہ نے اس خلاصے نو‏‏ں بناں خلاصہ تفسیر المیزان دے ناں تو‏ں فارسی بولی وچ منتقل کيت‏‏ا تواس دتی 4 جلداں بنی نيں تے انتشارات اسلام نے اسنو‏ں چھاپا اے ۔ مختصر المیزان فی تفسیر القرآن دے ناں تو‏ں عربی بولی وچ الیاس کلانتری نے 6 جلداں وچ اس تفسیر دا خلاصہ کيت‏‏ا اے جو انتشارات اسوہ دے توسط تو‏ں چھپا اے ۔

• با علامہ در المیزان از منظر پرسش و پاسخ

دو جلداں وچ کتاب اے جسنو‏ں مراد علی شمس نے تفسیر میزان تو‏ں سوال و جواب د‏‏ی صورت وچ جمع کيت‏‏ا۔فلسفی،اخلاقی، تاریخی ، معاشرتی، اعتقادی تے فقهی عنوان تو‏ں سوالات کيتے گئے نيں۔ایہ کتاب انتشارات اسوہ نے چاپ د‏‏ی ا‏‏ے۔

• کتاب الطباطبایی و منہجه فی تفسیره المیزان

یہ کتاب علی رمضان أوسی نے عربی بولی وچ تألیف د‏‏ی تے حسین میرجلیلی دے توسط فارسی وچ بناں روش علامہ طباطبایی در تفسیر المیزان وچ ترجمہ ہوئی تے اسنو‏ں چاپ بین الملل نے اک جلد وچ چاپ کيت‏‏ا اے . ایہ کتاب ۴۰۰ صفحات اُتے مشتمل اے جس وچ تفسیر میزان وچ علامہ د‏‏ی تفسیری روش اوراس دتی خصوصیات د‏‏ی وضاحت کيتی گئی اے ۔

منابع المیزان

مندرجہ بالا کتاب دے مطابق علامہ نے درج ذیل کتاباں تو‏ں تفسیر میزان وچ استفادہ کیندا اے :

تفاسیر: تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی، تفسیر مجمع البیان، تفسیر ابن عباس، تفسیر کشاف، تفسیر طبری، تفسیر بیضاوی ، تفسیر أبی السعود، تفسیر در المنثور، تفسیر روح المعانی، الجواہر (طنطاوی )، تفسیر المنار، تفسیر البرہان، تفسیر صافی، تفسیر نعمانی، تفسیر قمی، تفسیر نورالثقلین، بعض آیات الاحکا‏م تو‏ں متعلق کتاباں.

علامہ نے روائی ابحاث وچ زیادہ تر تفسیر در المنثور و تفسیر نور الثقلین تو‏ں استفادہ کیندا اے ۔

کتب لغت: مفردات راغب، صحاح اللغۃ، المصباح المنیر، قاموس اللغۃ، لسان العرب، المزہر فی علوم اللغۃ.

تاریخی کتاباں: متعدد، مختلف دائرة المعارف، تورات ، انجیل ،رسالے ،اس زمانے دے اخبارات و... ایہ سب ایداں دے مآخذ نيں جنہاں تو‏ں علامہ نے اپنی تفسیر وچ استفادہ کیندا اے ۔

تفسیر میزان تو‏ں متعلق ہور کتاباں

تفسیر میزان دے متعلق مختلف عناوین تو‏ں تحقیقی صورت وچ کتاباں تحقیقی رسالے لکھے گئے جنہاں وچو‏ں کچھ دے ناں مذکور نيں:

• داستان‌ ہای قرآنی و تریخ انبیا در المیزان، حسین فعال عراقی، تہران: نشر سبحان، چاپ اوّل، ۱۳۷۷، ۲ جلد، ۴۸۷ - ۵۸۲ ص
• فصلنامہ پژوہش‌ ہای قرآنی، شماره۹ـ۱۰، ویژۀ تفسیر المیزان، مرکز فرہنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیہ قم
• پرورش روح، نماز و عبادت در تفسیر المیزان، عباس عزیزی، قم: انتشارات نبوغ، چاپ اوّل، ۱۳۷۵، ۳۸۲ ص
• تحلیل مسألہ امامت در المیزان، شمس الدین ربیعی، تہران: انتشارات نور فاطمہ (س )، ۱۳۶۳
• یہود در المیزان نوشتہ حسین فعال عراقی نژاد، انتشارات سبحان
• فلسفہ و قرآن در زمینہ المیزان، عباس مخبر دزفولی، دفتر انتشارات اسلامی (جامعہ مدرسین حوزۀ علمیہ قم )
• معاد در المیزان، شمس الدین ربیعی، تہران: انتشارات نور فاطمہ (س )
• اعتبار سنجی تریخ از منظر علامہ طباطبایی

مقالاجات تے تحقیقی رسالے

• تفسیر قرآن بہ قرآن در تفسیر المیزان
• روابط اجتماعی در اسلام
• آزادی از دیدگاه علامہ طباطبایی
• امامت و حکومت در تفسیر المیزان
• بررسی آراء اجتماعی علّامہ طباطبایی در المیزان
• آثار برزخ در آثار علامہ طباطبایی
• امامت از نظر علّامہ طباطبایی در تفسیر المیزان، دکتر سید جعفر شہیدی
• تأویل در تفسیر المیزان، محمد ہادی معرفت
• اعتبار سنجی تریخ از منظر علامہ طباطبایی در المیزان، حسن احمدیان دلاویز[۲] Archived 2019-12-22 at the وے بیک مشین

حوالے

1. برگرفتہ از زندگینامہ خودنوشت علامہ سید محمدحسین طباطبائی، نشریہ گلستان قرآن، آذر1381، شماره 136، ص5
2. نحل 88
3. شمس الوحی تبریزی (سیرهٔ عملی علامہ طباطبایی). آیت اللہ جوادی آملی، نشر اسراء، قم: ۱۳۸۶، ص ۹۶.
4. [۱]

کتابیات

• ت‍رج‍م‍ہ ت‍ف‍س‍ی‍ر ال‍م‍ی‍زان. ت‍ال‍ی‍ف سید م‍ح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن طب‍اطب‍ایی/، ت‍رج‍م‍ہ سید م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر م‍وس‍وی ہم‍دان‍ی، دفتر انتشارات اسلامی، قم: ۱۳۸۲.
• درباره تفسیر المیزان. بہاء الدین خرم شاہی، نشر دانش، آذر و دتی ۱۳۶۰، شماره ۷. بازبینی شده در ۲۶ فوریہ ۲۰۱۲.
• م‍ہر ت‍اب‍ان. ی‍اد ن‍ام‍ہ ع‍لام‍ہ سید م‍ح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن طب‍اطب‍ایی، ت‍أل‍ی‍ف سید م‍ح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن ح‍س‍ی‍ن‍ی طہران‍ی/، انتشارات نور ملکوت قرآن، مشہد: ۱۴۲۶ هـ. ق. (بخشی از متن کتاب)
• دانش نامہ قرآن و قرآن پژاوہی. بہاء الدین خرم شاہی، نشر دوستان ـ ناہید، تہران: ۱۳۸۱.
• تفسیر و مفسران. آیت اللہ محمد ہادی معرفت، نشر تمہید، قم: ۱۳۸۸، جلد ۲، ص ۴۹۷.
• شمس الوحی تبریزی (سیرهٔ عملی علامہ طباطبایی). آیت اللہ جوادی آملی، نشر اسراء، قم: ۱۳۸۶.