غیبت امام زمانہ

اس نام دے نال مشابہت رکھنے والے ہور مقالےآں لئی ملاحظہ کرو، غیبت (ضد ابہام)

شیعہ

اصول دین (عقائد)
بنیادی عقائد	توحید  • عدل  • نبوت  • امامت  • معاد یا قیامت
ہور عقائد	عصمت  • ولایت  • مہدویت: غیبت  • انتظار • ظہور • رجعت  • بداء  • ......
فروع دین (عملی احکم)
عبادی احکم	نماز • روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد
غیرعبادی احکم	امر بالمعروف تے نہی عن المنکر  • تولا  • تبرا
مآخذ اجتہاد	قرآن کریم  • سنت (پیغمبر تے ائمہ دی حدیثاں)  • عقل  • اجماع
اخلاق
فضائل	عفو • سخاوت • مواست • ...
رذائل	كبر  • عُجب  • غرور  • حسد  • ....
مآخذ	نہج البلاغہ  • صحیفۂ سجادیہ  • .....
نمایاں عقائد
امامت  • مہدویت • رجعت • بدا • شفاعت  • توسل  • تقیہ  • عصمت  • مرجعیت، تقلید • ولایت فقیہ • متعہ  • عزاداری  • متعہ  • عدالت صحابہ
شخصیتاں
شیعہ ائمہ	امام علیؑ  • امام حسنؑ  • امام حسینؑ  • امام سجادؑ  • امام باقرؑ  • امام صادقؑ  • امام کاظمؑ  • امام رضاؑ  • امام جوادؑ  • امام ہادیؑ  • امام عسکریؑ  • امام مہدیؑ  •
صحابہ	سلمان فارسی  • مقداد بن اسود  • ابوذر غفاری  • عمار یاسر خواتین: خدیجہؑ • فاطمہؑ • زینبؑ • ام کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام ایمن  • ام سلمہ
شیعہ علما	ادبا • علمائے اصول • شعرا • علمائے رجال • فقہا • فلاسفہ • مفسرین
مقامات
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجدالاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفہ  • حرم امام حسینؑ • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضاؑ حرم حضرت زینب • حرم فاطمہ معصومہ
اسلامی عیداں
عید فطر • عید الاضحی • عید غدیر خم • عید مبعث
شیعہ مناسبتاں
ایام فاطمیہ • محرّم ، تاسوعا، عاشورا تے اربعین
واقعات
واقعۂ مباہلہ • غدیر خم • سقیفۂ بنی ساعدہ • واقعۂ فدک • خانۂ زہرا دا واقعہ • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نہروان • واقعۂ کربلا • اصحاب کساء  • افسانۂ ابن سبا
شیعہ کتب
الکافی • الاستبصار • تہذیب الاحکم • من لایحضرہ الفقیہ
شیعہ مکاتب
امامیہ • اسماعیلیہ • زیدیہ • کیسانیہ
د گ ت

غَیبت امام زمانہ دے معنی اللہ دے اذن و ارادے تو‏ں آخری تے بارہويں امام ہور رسول خدا(ص) دے آخری جانشین امام م ح م د بنِ حسنِ عَسکری ملقب بہ "امام مہدی"، دے اکھاں تو‏ں اوجھل ہونے دے نيں۔ غیبت دی وجوہات ذکر کردے ہوئے ائمۂ شیعہؑ نے مختلف نکات دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین وجہ شیعیان اہل بیتؑ دی آزمائش ا‏‏ے۔

شیعہ تعلیمات دے مطابق امام مہدی(عج) دے لئے دو غیبتاں نيں:

1. غیبت صغری، جو تقریبا 69 سال تک جاری رہی اے ؛
2. غیبت کبری؛ جو اج تک جاری اے [تے اللہ دے اذن تو‏ں آپ(عج) دے یوم ظہور تک جاری رہے گی]۔

غیبت صغری دے دوران آپ(عج) اپنے چار نائبین دے ذریعے شیعیان اہل بیت نال رابطے وچ سن لیکن غیبت کبری دے زمانے وچ آپ(عج) دا عوام تو‏ں کوئی رابطہ نئيں اے تے شیعہ دینی معاملات وچ فقہاء تو‏ں رجوع کردے نيں۔

شیعہ دانشوراں نے مسئلۂ غیبت دی تشریح دے لئے متعدد کتب لکھی نيں جنہاں وچ مشہور ترین کتاب کتاب الغیبہ نعمانی ہور شیخ طوسی دی کتاب الغیبہ ا‏‏ے۔

موضوع دی تشریح

شیعہ عقائد دے مطابق، خداوند متعال زمین نو‏‏ں کدی وی جانشین رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بغیر نئيں چھڈدا تے زمین کدی وی حجت تے امام معصوم تو‏ں محروم نئيں رہندی۔ سنہ 260ہجری قمری وچ گیارہویں امام دی شہادت دے بعد، عہدہ امامت بارہويں امام م ح م د بن حسن عسکری(عج) نو‏‏ں سونپ دتا گیا جو سنہ 255 ہجری قمری وچ متولد ہوئے سن ۔ آپ(عج) اللہ دے اذن تے مصلحت تو‏ں سنہ 329ہجری قمری وچ نظراں تو‏ں [مکمل طور اُتے] اوجھل ہوئے؛ تے حال حاضر وچ زندہ نيں تے آخر کار ظہور کرن گے تے زمین نو‏‏ں ظلم و ستم تو‏ں پاک تے قسط و عدل تو‏ں بہرہ ور کرن گے۔

لغوی معنی

عربی اصطلاح "غَيْبَۃ"، مادہ "غ ـ ی ـ ب" تو‏ں ثلاثی مجرد دا مصدر اے تے لفظ "حضور" دے برعکس، نظراں تو‏ں مخفی ہوجانے تے استتار دے معنی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔[۱]۔[۲]

غیبت صغری

غیبت صغری (= چھوٹی غیبت) تو‏ں مراد اس مدت نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس دے دوران [[امام مہدی(عج) اگرچہ غائب سن لیکن اپنے نائبین دے ذریعے عوام تو‏ں مرتبط سن تے اپنے پیروکاراں دی معنوی حمایت تے راہنمائی وچ مصروف رہ‏‏ے۔ ایہ دور سنہ 260ہجری قمری وچ آپ(عج) دے والد ماجد امام عسکریؑ دی شہادت تو‏ں شروع ہويا تے سنہ 329ہجری قمری وچ اختتام پذیر ہويا۔

غیبت کبری

غیبت کبری اوہ دور اے جو سنہ 329ہجری قمری وچ چوتھے نائب دی وفات تو‏ں شروع ہويا تے اج تک جاری ا‏‏ے۔ غیبت صغری تے غیبت کبری دے درمیان وقت دے لحاظ تو‏ں کوئی فاصلہ نہ سی تے انہاں وچ واحد فرق ایہ اے کہ اس دور وچ غیبت صغری دی مانند، امام(عج) دا شیعیان آل رسول(ص) دے درمیان دا کوئی متعین نمائندہ نئيں اے تے لوگاں نو‏‏ں دینی امور وچ راہنمائی دے حصول دے لئے شیعہ علماء دی جانب رجوع کرنا پیندا ا‏‏ے۔ غیبت نو‏‏ں دو ادوار وچ تقسیم کرنے دا فلسفہ ایہ واضح کرنا اے کہ اک خاص زمانے دے بعد امام زمانہ(عج) دے کے نال رابطہ کرنا ممکن نہ سی ۔

شیعہ اعتقادات دے مطابق، امام معصوم ہر چند کہ غائب نيں لیکن دنیا تے اوہدی مخلوقات آپ(عج) دے وجود تو‏ں مسلسل فیضیاب ہُندی نيں؛ تے درحقیقت دنیا اپنے وجود تے بقاء دے لئے خداوند متعال دی طرف تو‏ں منصوب امام دی ضرورتمند اے تے امام نہ صرف ولایت تشریعی دے مالک نيں بلکہ تکوینی لحاظ تو‏ں وی اس عالم اُتے ولایت رکھدے نيں۔[۳] چنانچہ بعض شیعہ اہ‏م مصادر حدیث وچ "انَّ الْأَئِمَّةَ هُمْ أَرْكَانُ الْأَرْضِ"(ائمہ زمین دے ستون نيں) دے عنوان تو‏ں مستقل ابواب کھول دیئے نيں۔[۴]

نیابت عصر غیبت وچ

شیعہ اعتقادی تعلیمات دے مطابق، امام دا تعین خداوند متعال اُتے واجب ا‏‏ے۔ اس وجوب نو‏‏ں دو قاعداں ـ یعنی قاعدہ حسن و قبح عقلی تے قاعدہ لطف ـ تو‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ امام ـ جو عوام دے دینی تے دنیاوی امور دی راہنمائی تے سرپرستی دا ذمہ دار اے ـ نو‏‏ں اللہ دے تعین تو‏ں متعین ہونا چاہئے۔ غیبت دے زمانے وچ ـ جدو‏ں متعین تے منصوب امامؑ معاشرے وچ حاضر نئيں ہُندا ـ اس دے فرائض جامع الشرائط فقہاء ادا کردے نيں تے اوہدی نیابت کردے نيں۔ انسانی معاشرے دی سرپرستی تے امامت شیعہ نگاہ وچ ، اک الہی عہد تے فرمان اے چنانچہ حکومت نو‏‏ں خدا، رسول(ص) تے انہاں دی طرف تو‏ں منصوب و متعین امامؑ تو‏ں ماخوذ ہونا چاہئے: (دیکھو: ولایت فقیہ)

غیبت دا فلسفہ تے اسباب

شیعہ محققین دی رائے دے مطابق، غیبت دے تمام اسرار و اسباب ساڈے لئے آشکار نئيں نيں لیکن روایات وچ تن موضوعات اُتے زور دتا گیا اے:

"1۔ مؤمنین دی آزمائش":

اسلام دے دینی متون دے مطابق اللہ دی ثابت تے ناقابل تبدیلی سنت ایہ اے کہ بندیاں نو‏‏ں آزمایا جائے تے انہاں وچو‏ں صالحین تے پاکیزہ انساناں نو‏‏ں منتخب کیتا جائے۔ انسانی زندگی ہر وقت آزمائشاں دا مقام اے تاکہ بندگان خدا ایمان تے صبر و تسلیم دی روشنی وچ خداوند متعال دے اوامر دی پیروی دے لئی تربیت پان تے کمال تک پہنچن تے انہاں دیاں چھپیاں ہوئیاں صلاحیتاں نو‏‏ں جلا ملے۔ حضرت مہدی(عج) دی غیبت دے ذریعے لوگاں نو‏‏ں آزمایا جاندا اے: جو لوگ ایمان محکم نئيں رکھدے انہاں دا باطن ظاہر و آشکار ہوجاندا اے تے شک و تردد دا شکار ہوجاندے نيں تے جنہاں لوگاں دے قلب دے اتہاہ وچ ایمان نے جڑاں پکڑیاں نيں اوہ آپ(عج) دے ظہور دا انتظار تے سختیاں تے صعوبتاں دے سامنے وچ استقامت کردے نيں تے ایويں زیاد پختگی پاندے نيں تے انہاں دی صلاحیتاں نو‏‏ں استحکم ملدا اے تے ثواب الہی دے اعلیٰ مراتب و مدارج اُتے فائز ہوجاندے نيں۔ جداں کہ امام کاظمؑ تو‏ں منقولہ حدیث وچ واضح کیتا گیا اے کہ "خداوند متعال غیبت دے ذریعے اپنے بندیاں نو‏‏ں آزماندا اے "۔[۵]۔[۶] روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ غیبت دے زمانے دیاں آزمائشاں اللہ دی دشوار ترین آزمائشات نيں[۷] تے ایہ سختی تے دشورای دو وجوہات دی بنا اُتے اے:

اول: چونکہ غیبت طولانی ہوئے گی لہذا بوہت سارے لوگ شک و تردد دا شکار ہوجاندے نيں۔ بعض لوگ حتی امام(عج) دی ولادت تے طول عمر تک وچ شک کردیندے نيں تے آزمودہث مخلص تے گہری معرفت دے حامل افراد دے سوا کوئی وی آن جناب(عج) دی امامت دے عقیدے تے ایمان وچ استوار نئيں رہندا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ نے اک مفصل حدیث دے ضمن وچ فرمایا اے: "مہدی اپنے شیعیان تے پیروکاراں دیاں نظراں تو‏ں اوجھل ہوجاندے نيں تے انہاں لوگاں دے سوا ـ جنہاں دے دلاں نو‏‏ں خداوند متعال نے ایمان دے قابل قرار دتا اے، کوئی وی انہاں دی امامت اُتے اعتقاد، وچ ثابت قدم تے استوار نئيں رہندا۔[۸]

دوئم: غیبت دے زمانے وچ سختیاں، دباؤ تے ناخوشگوار واقعات جو لوگاں نو‏‏ں دیگرگوں کردیندے نيں، ایتھ‏ے تک کہ دین وچ ایمان تے استقامت دا تحفظ بہت مشکل ہوجاندا اے تے لوگاں دا ایمان شدید خطرات تو‏ں دوچار ہوجاندا ا‏‏ے۔[۹]۔[۱۰]

"2۔ امام(عج) دی جان دا تحفظ":

بعض روایات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ خداوند متعال نے غیبت دے ذریعے امام زمانہ(عج) نو‏‏ں قتل دے خطر تو‏ں محفوظ رکھدا اے ؛ کیونکہ جے آپ(عج) ابتداء ہی تو‏ں عوام دے درمیان ظاہر ہُندے تو آپ(عج) نو‏‏ں قتل کیتا جاندا۔ تے اسی طرح جے آپ(عج) مناسب موقع تو‏ں قبل ظہور کرن تو آپ(عج) دی جان نو‏‏ں خطرات لاحق ہونگے تے آنجناب(عج) اللہ دی سونپی ہوئی ذمہ داریاں نبھانے تے اپنے اعلیٰ اصلاحی اہداف دے حصول وچ کامیاب نئيں ہوسکن گے۔[۱۱]۔[۱۲]

"3۔ زمانے دے طاغوتاں دے چنگل تو‏ں نجات:

احادیث و روایات دے مطابق، بارہويں امام(عج) کسی وی ظالم حکومت نو‏‏ں ـ حتی کہ تقیے دی رو تو‏ں تسلیم نئيں کرن گے۔ آپ(عج) نو‏‏ں کسی وی حاکم تے سلطان دے مقابلے وچ تقیہ کرنے دا حکم نئيں دتا گیا تے کسی وی ظالم حکومت و سلطنت دے زیر اثر نئيں آن گے تے دین خدا دے احکم نو‏‏ں من و عن تے بغیر کسی پردہ پوشی تے خوف یا تحفظات دے بغیر، نافذ کرن گے۔ روایت کيتی صریح عبارت دے مطابق "اوہ غائب نيں تے اپنے ظہور تک آپ(عج) دے دوش اُتے کوئی وی عہد و پیمان تے کسی وی حاکم تے حکومت دی بیعت نئيں ا‏‏ے۔[۱۳]۔[۱۴]

کتابیات مہدوی

مہدویت دے بارے وچ متعدد کتب "الغیبہ، القائم، المہدیؑ، اخبار المہدیؑ وغیرہ" جداں عناوین دے تحت لکھی گئی نيں۔ انہاں موضوعات اُتے مام مہدی(عج) دی ولادت تو‏ں قبل ـ شیعہ علماء نے پہلی صدی ہجری تو‏ں تے سنی علماء نے دوسری صدی ہجری تو‏ں ـ مستقل کتب تے ابواب دے سانچے وچ بحث کيتی ا‏‏ے۔ اس قسم دی کتب دی تالیف نو‏‏ں تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ فروغ ملا۔ ایہ کتب بعد دے اعصار و قرون وچ تالیف ہونے والی کتب دی بنیاد قرار پائیاں تے اج تک ہزاراں کتب مختلف حوزات علمیہ وچ عقلی تے نقلی نقطۂ نظر تو‏ں امام مہدی(عج) دے بارے وچ لکھیاں گئیاں ہيں۔

اوہ کتب جو آپ(عج) دی ولادت تو‏ں قبل لکھیاں گئياں:

1. الغیبۃ، علی بن عمر اعرج کوفی عصر امام موسی کاظمؑ؛[۱۵]
2. الغیبۃ، ابراہیم بن صالح انماطی امام موسی کاظمؑ
3. الغیبۃ، علی بن حسن طایی طاطری امام موسی کاظمؑ
4. الغیبۃ، حسن بن علی بن حمزہ سالم امام موسی کاظمؑ؛[۱۶]
5. الغیبۃ، عباس بن ہشام ناشری (متوفی سنہ 220ہجری) عصر امام جوادؑ۔[۱۷]
6. الغیبۃ، ابو اسحق ابراہیم نہاوندی، نہاوندی امام جواد، امام ہادی و امام عسکری علیہم السلام دے ہمعصر سن ؛
7. الغیبۃ، علی بن حسن بن فضال (متوفی سنہ 224ہجری قمری)، اوہ امام جواد، امام ہادی و امام عسکری علیہم السلام دے ہمعصر سن ؛[۱۸]
8. الغیبۃ، از فضل بن شاذان نیشابوری (متوفی سنہ 260ہجری قمری)؛ نیشابوری وی امام جواد، امام ہادی و امام عسکری علیہم السلام دے ہمعصر سن ۔[۱۹]

کتب اہل سنت:

1. احوال صاحب الزمان، سعد الدین حمودی؛
2. اخبار المہدی، حماد بن یعقوب رواجنی،
3. اربعون حدیثا فی المہدی، ابو ‌العلاء ہمدانی؛
4. اربعین حديث فی المہدی، حافظ ابی‌نعیم اصفہانی؛
5. البیان فی اخبار صاحب الزمان، حافظ گنجی شافعی؛
6. البرہان فی علامات مہدی آخر الزمان، متقی ہندی؛
7. عِقَدُ الدُرَر فی اخبار المہدی المُنتَظَر، یوسف مقدسی شافعی۔

تیسری تے چوتھ‏ی صدی دی اہ‏م ترین کتب: وہ اہ‏م ترین کتب جو تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ لکھی گئی نيں تے امام عصر(عج) دے لئے مختص نيں، کچھ ایويں نيں:

1. الغیبۃ؛ ابو عبداللہ، محمد بن ابراہیم بن جعفر کاتب نعمانی، المعروف بہ ابن ابی زینب۔ ابن ابی زینب چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل دے بزرگ شیعہ راویاں وچو‏ں نيں؛
2. کمال الدین و تمام النعمہ، "محمد بن علی محمد بن علی بن حسین بن بابویہ قمی" المعروف بہ شیخ صدوق (متوفی سنہ 381ہجری قمری)؛
3. الفصول العشرہ فی الغیبہ؛ ابو عبداللہ محمد بن محمد بن نعمان معروف بہ شیخ مفید؛
4. کتاب الغیبہ للحجہ؛ شیخ طوسی، ایہ کتاب سنہ 447ہجری قمری وچ لکھی گئی اے تے غیبت امام زمانہ(عج) دے سلسلے وچ اہ‏م ترین، کامل ترین شیعہ مآخذ وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔[۲۰]

حوالے

1. ابن منظور، لسان العرب‏، ج‏1، ص454 و 656۔
2. مصطفوی، التحقیق في کلمات القرآن الکریم‏، ج7، ص353۔
3. کلینی، الکافی، ج1، ص196 و 197۔
4. کلینی، الکافی، ج1، ص196 و 197۔
5. کلینی، الکافی، ج1، ص337۔
6. طوسی، الغیبہ، ص204۔
7. طوسى، اوہی ماخذ، ص203-207۔
8. صافی، منتخب الأثر، فصل1، باب8، ص101۔
9. کلینى، الکافی، ج1، ص337۔
10. طوسى، الغیبة، ص202۔
11. کلینى، الکافی، ج1، ص337۔
12. طوسى، الغیبة، ص202۔
13. صدوق، کمال الدین، باب 44، ص 480۔
14. کتاب سیره پیشوایان به نقل سایت نور هدایت۔
15. نجاشی، احمد بن علی نجاشی، رجال، ص194۔
16. تستری، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال، ج3 ص193۔ ج6 ص452۔
17. نجاشی، احمد بن علی نجاشی، رجال، ص193۔
18. نجاشی، احمد بن علی نجاشی، رجال، ص181۔
19. طوسی، محمد بن حسن شیخ طوسی، ص420۔
20. مهم‌ترین آثار مکتوب درباره امام عصر(عج) پیش از غیبت Archived 2014-08-24 at the وے بیک مشین۔

مآخذ

• ابن منظور، جمال الدین ابو الفضل‏، لسان العرب‏، بیروت‏، دار صادر، چ سوم‏،1414هجری قمری‏۔
• صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الأثر في الإمام الثانی عشر، مؤسسة الوفاء، بیروت ۔ لبنان، 1403هجری قمری/ 1983عیسوی۔
• الصدوق، محمد بن على بن الحسين بن بابويه القمى، كمال الدين وتمام النعمة، تصحیح: على اكبر الغفاري، مؤسسة النشر الاسلامي (التابعة) لجامعة المدرسين بقم المشرفة (ايران) 1405هجری قمری/ 1363هجری شمسی۔
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوري باعلام الهدي، تحقيق علي اكبر غفاري بيروت، دارالمعرفه، 1399هجری قمری۔
• الطوسي، الشيخ محمد بن حسن، الغیبة، تحقيق: الشيخ عباد الله الطهراني، الشيخ علي أحمد ناصح،الناشر: مؤسسة المعارف الإسلامية - قم المقدسة، سنة الطبع: شعبان 1411هجری قمری۔
• طوسی، محمد بن حسن، رجال۔
• طوسی، محمد بن حسن، الفهرست۔
• نجاشی، احمد بن علی، رجال۔
• تستری، شیخ محمد تقی، قاموس الرجال۔
• عميد، حسن، فرهنگ فارسى عميد، ، دوره سه جلدى، تهران، انتشارات اميركبير، 1365هجری شمسی۔
• کلینی، محمد بن یعقوب،اصول کافی ، تحقیق علی اکبر غفاری ،تهران ،دارالکنب الاسلامیه، 1388هجری قمری۔
• مصطفوی، حسن‏، التحقیق في کلمات القرآن الکریم‏، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، تهران‏، 1368اهجری شمسی۔
• النعماني، الشيخ ابي عبدالله محمد بن إبراهيم بن جعفر، الغيبة، تحقيق: فارس حسون كريم، دار الجوادين الطبعة: الاولى 2011عیسوی۔