|
Uncastiello
Uncastiello (Uncastillo en castellano) ye un municipio aragonés d'a provincia de Zaragoza situato en a comarca de Cinco Villas. A suya población ye de 814 habitants (2008) en una superficie de 230,60 km² y una densidat de población de 3,68 hab/km². Fa parte d'o partiu chudicial d'Exeya d'os Caballers, y eclesiasticament, de l'arcipestrau d'a val d'Onsella (ye a suya capital), perteneixent a la diocesi de Chaca dende 1785 (dica ixa calendata perteneixeba dreitament a l'archidiocesi de Pamplona).[1] Chunto con as localidaz de Sos d'o Rei Catolico, Exeya d'os Caballers, Sadaba y Taust, ye una d'as villas que dan o suyo nombre a la comarca de Cinco Villas. En 1966, declaroron Uncastiello Conchunto Historico-Artistico, por a importancia d'os suyos molimentos romanicos, d'os mas importants d'Aragón. CheografíaA localidat d'Uncastiello se troba situata a 601 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar, a una distancia de 115 km d'a ciudat de Zaragoza, a capital d'a suya provincia y d'Aragón. O termin municipal d'Uncastiello muga a lo norte con os termins de Sos d'o Rei Catolico, Petiella d'Aragón, Isuerre y Lobera d'Onsella; a l'este con Luesia y Biota; a lo sud con os de Biota, Layana y Sadaba; y a l'ueste con Sadaba, Castiliscar y Sos d'o Rei Catolico. Totas istas localidaz fan parte d'a comarca de Cinco Villas, fueras de Petiella d'Aragón, que ye un enclau de Navarra en territorio aragonés, chunto con a suya dependencia d'os Bastans.
En o casco viello d'Uncastiello, a os piez de Penya Ayllón, en do ye o castiello d'Uncastiello, confluye o río Riguel, que proviene d'o norte, d'a sierra de Santo Domingo, con o suyo afluent, o río Cadena (creixito con o barranco d'as Anas) que provién tamién d'a mesma sierra, a mán d'o termin municipal de Petiella d'Aragón. Dimpués, o Riguel sigue o suyo camín ta o sud, ta Layana y Sadaba, para dimpués encarar ta las Bardenas d'Aragón y o río Arba, ya a mán d'Exeya d'os Caballers. Sindembargo, una parte d'o termin municipal d'Uncastiello, en o sector d'o castiello de Sibirana, a o canto de Luesia y de Petiella d'Aragón, desemboca dreitament en o río Arba (en a suya branca clamata Arba de Luesia), por meyo d'o barranco de Sibirana. Atra parte d'o termin d'Uncastiello, en o sector d'os Ramblars, en a muga con o lugar de Malpica d'Arba (termin municipal de Biota) ye tamién tributaria de l'Arba. O termin municipal d'Uncastiello ye montanyoso, mas que mas a parte norte, en a suya muga con Petiella d'Aragón, en a sierra de Santo Domingo, en do bi son os monts Selva (1.159 m) y Cruz (1.132); u en a suya muga con Luesia, con l'Alto de Banyón (1.130 m). Tamién bi ye o monte de Fayanars (1.128 m), en a muga d'Uncastiello con Lobera d'Onsella y Luesia. Luengas y parlasA luenga actual d'Uncastiello ye o castellano d'Aragón, con substrato aragonés. O lexico d'intrés etnografico d'Uncastiello se conoix relativament bien por figurar esta localidat en l'ALEANR, con a sigla Z 101.[2] Historia,_Pilastras_d%27o_acueducto_rom%C3%A1n.jpg) Encara que no se conoix a existencia d'o lugar dica a reconquiesta d'o territorio a principios d'o sieglo X por os navarros, ye fácil que en o lugar bi hese población dende muit antigo, por os repuis trobatos en os chacimientos arqueolochicos d'o suyo termin municipal. Destaca a presencia de chacimientos d'epoca de l'Imperio Romano. Antiparte, dimpués d'a suya conquiesta y d'adhibir-se a o primitivo reino d'Aragón, Uncastiello se convertió en a principal localidat habitata d'a redolada, mesmo dimpués d'a conquiesta de Sadaba u Exeya d'os Caballers, tenendo mesmo una d'as mas antigas Universidatz d'Aragón, que financió o bispe Pedro del Frago Garcés, que yera naixito d'o lugar. PrehistoriaConoixemos pocos datos sobre a prehistoria d'Uncastiello, pero sí sabemos que o suyo territorio fació parte d'o territorio que ocuporon os suessetans antis d'a plegata d'os romanos. Os suessetans yeran un pueblo celta, enfrentato con os Iaccetans y os bascons, y los romanos los redotoron en o 179 aC, con a destrucción d'a suya capital, Corbio,[3] por os romanos de Terencio Barón.[4] Dominio romanoEn un primer momento, os romanos cedioron o territorio suessetán a os suyos aliaus, os bascons, pero dimpués l'almenistroron dreitament. En istos primers intes d'o dominio romano, ye posible a presencia en a redolada d'Uncastiello de militars d'a Lechión romana, en razón d'a situación cheoestratechica d'a localidat. A parte sud d'o termin municipal d'Uncastiello, en a muga con Sadaba y Layana, estió profundament romanizata, y estió o centro d'o dominio d'a rica familia agraria d'os Atilios, que construyoron bels molimentos en a rechión, entre os que destaca o Mausoleu d'os Atilios, en a muga Uncastiello-Sadaba, cerca de Layana. Tamién amanato a Layana, pero en o termin d'Uncastiello, se troba o conchunto arqueolochico d'os Banyals, compuesto por una antiga ciudat prerromana (bels autors afirman que ye l'antiga Corbio), unas tiermas, una villa romana y una ermita d'o sieglo XVIII construita dreitament sobre as enrunas romanas: l'ermita de Nuestra Sinyora d'os Banyals. Cerca d'o conchunto se troba una serie de pilars de l'acueducto que portaba l'augua ta os Banyals dende o río Arba, en a Fuent d'o Diaple, en Malpica d'Arba, en trabesando lo Pui Foradau. Edat Meya.jpg) Fácil que a redolada d'Uncastiello fese parte d'os dominios d'a familia d'os Banu Qasi, una familia arabe d'orichen muladí, descencient d'un comes Casius convertito ta o Islam. A principios d'o sieglo X, o reino de Navarra conquerió a linia d'a sierra de Santo Domingo, y bi construyó bellas fortalezas, entre as que bi yeran as de Biel, Luesia, Uncastiello, Sibirana, Petiella, Royta u Nabardún, ta protección d'os camíns ta l'interior d'o reino d'Aragón, en a val d'Onsella y a val d'o río Aragón. Sancho Remíriz, rei de Navarra y d'Aragón, ordenó a construcción d'un castiello en Penya Ayllón, baixo o que naixió un poblato, que yera en mesma Penya Ayllón, en o sector sud d'a Penya, y no pas en a plana de chos o castiello en que ye hue a villa. O castiello refuerza as esfensas naturals d'a penya, fendo obras ta millorar as suyas posibilidaz d'esfensa. Allora ya bi ha referencias escritas de variants latinizatas d'o toponimo actual pa clamar a lo castiello y o poblato: Unius Castri, Uncastellum u d'atros. Agustín Ubieto Arteta charra d'os nomes de: Unicastello, Un castello, Uno castello, Uno Kastello, Unu Castello, Kastella, Uno castro, Unicastro, Uncastello y Uncastillo, estando a suya primer cita a cuaternada en 921, en o Cartulario de Sant Chuan d'a Penya, en a suya propia edición de 1962, en Valencia.[5] O castiello heba una gran importancia militar mientres a Reconquiesta, como plaza fuerte debant d'as fortalezas musulmanas de Sadaba, Biota y Exeya y a torre de Malpica d'Arba, importancia que perdió con a reconquiesta d'istas localidaz a principios d'o sieglo XII. Pero mientres os reinatos de Sancho Garcés III de Navarra y Remiro I d'Aragón se establioron as bases d'o creiximiento posterior d'a villa. Sindembargo, mantenió o suyo potencial economico, manifestau en as suyas seis ilesias romanicas d'o sieglo XII, que contrimuestran a suya importancia y tamién o numero d'habitadors d'a villa en ixas envueltas. Seguntes Marisa Melero Moneo,[6] en Uncastiello bi habió un important taller d'escultura activo a meyatos d'o sieglo XII, formato por escultors provinents d'a Gascunya. Os mesmos escultors treballoron en as ilesias de Santa María a Reyal de Sangüesa y Sant Martín d'Unch, totas d'a diocesi de Pamplona.[6] Istas construccions estioron vinclatas con a posesión d'a villa d'Uncastiello por o bizconde de Biarn Gastón IV y a suya esposa Talesa, tenents d'Uncastiello. Concretament, con a ilesia de Santa Blasa y o hespital de La Comanda; con a ilesia de Santa Fe de Morlans (ista, fundata por Céntol V); y con a Seu de Santa María d'Aulorón y a Seu de Nuestra Sinyora de Lescar, reconstruitas por Gastón IV de Biarn.[6] En 1136, dimpués d'a muerte de Gastón IV, Talesa refirmó a García Remíriz de Navarra debant Remiro II o Monche, y este s'apoderó d'Uncastiello. O 25 d'agosto de 1363 o conte Alifonso IV de Ribagorza churó homenache a o rei Carlos II de Navarra en presencia d'o rei Pero IV d'Aragón, en a capiella d'o castiello d'Uncastiello que ixe mesmo día heba consagrato Chuan Fonts, capellán reyal.[7] Renaixencia,_Casa_d%27a_Billa.jpg) En o sieglo XVI, en o periodo historico d'a Renaixencia, Uncastiello i habió atro periodo d'explendor, manifestato en a costrucción de nuevos edificios d'estilo renaixentista, como l'edificio d'a Casa d'a Villa, con a suya esplendorosa portalada. En 1543 se fundó o Estudio d'Artes d'Uncastiello, que en a suya epoca compitió con o d'a ciudat d'Uesca. EconomíaA economía d'Uncastiello ye principalment basata en l'agricultura y a ganadería (especialment de uellas). Sindembargo, modernament apareixió una industria chicota, basata en a transformación d'os productos agrarios. Tamién ye un important centro turistico en a comarca, por o suyo arte romanico. AdministraciónReparto de concellers
Alcaldes
DemografíaDatos demograficos d'Uncastiello dende 1842 dica 2007:[14] 
Molimentos  .jpg)
ToponimiaEn o suyo termin bi ha microtoponimos en aragonés como La Torraza. Fiestas
Veyer tamiénNotas
Referencias
Vinclos externos
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.jpg)
.svg){kind=small}
Portal di Ensiklopedia Dunia
