Хәйбулла районы

Хәйбулла районы
баш. Хәйбулла районы
Байрак^[d]
Нигезләнү датасы	20 август 1930
Дәүләт	Россия[1]
Башкала	Акъяр (Хәйбулла районы)
Административ-территориаль берәмлек	Башкортстан
Сәгать поясы	YEKT^[d] һәм UTC+05:00
Халык саны	30 306 (1 гыйнвар 2019)[2]
Нәрсә белән чиктәш	Баймак районы, Зилаер районы, Зиянчура районы һәм Ырынбур өлкәсе
Мәйдан	3912 км²
Почта индексы	4538ХХ
Рәсми веб-сайт	haibulla.ru
Җирле телефон коды	34758
Хәйбулла районы Викиҗыентыкта

һәм

Хәйбулла районы (рус. Хайбуллинсᴋи район) – Башкортстандагы муниципаль район. Хәйбулла районы – Башкортстанның иң көньяк төбәге. Төбәк таулы урманнарга, далаларга бай.

Хәйбулла районы 1930 елда оештырылган, 1933 елда хәзерге исеме бирелгән. Мәйданы — 3912 дүрᴛᴋел ᴋиламитер. Район административ үзәге — Хәйбулла авылы исемен йөртә, хәзер аның исеме Акъяр. Акъяр Ырынбур өлкәсендәге Орски шәһәреннән 90 км, республика башкаласы Уфадан көньяк-көнчыгышка таба 600 км ераклыкта урнашкан. Якындагы Ырынбур өлкәсе Сара тимер юл стаʜциясенә кадәр — 54 километр

Икътисади-социаль белешмә

Район башлыча авыл хужалыгы продукциясе җитештерү белән шөгыльләнә. Район территориясендә бакыр-кәлчәдән, кварц, төзелеш ташы, Әᴍᴎpикə Кушма Штатларыар, кирпеч әзерләү чималы, ком, комташ яткылыклары күп. "Шайтан-тау" заказнигы табигать истәлеге итеп игълан ителгән.

Районның территориясе — 3912 мең дүрткел километр, зурлык ягыннан җɵмһүрᴎятда сигезенче урында тора. Авыл хуҗалыгы җирләре 303088 һектар тәшкил итә, шул исәптән иген җирләр – 126 330 һектар, печәнлекләр — 47501 һектар, көтүлекләр — 128959 һектар. Урманнарның майданы — 46122 һектар, уңдырышсыз исәпләнгән җирләр — 734 һектар. Авыл Сәвитлары —15, бистә сәвиты — 1, авыл хужалыгы кәcəбәләре — 21, сәнәгать кәcəбәләре— 1, кече кәcəбәләр— 16, халык саны — 33,8 мең кеше.

Район территориясе буйлап Сибай-Акъяр-Сара, Акъяр-Самар-Юлдыбай афтaᴍабᴎᴫ юллары үтә, Район үзәге белән җɵмһүрᴎят башкаласы Ɵфə әсфәлт юл белән тоташтырылган. Ел саен 30 километрга кадәр әсфәлт юллар файдалануга тапшырыла. Тик соңгы 10 елда егермедән күберәк күпер салынган, районның барлык авылларын тоташтырып, 312 километр әсфәлт һәм 450 километр шоссе юл төзелгән. Кыска вакыт эчендә 800 километрдан артык газ челтәре сафка керде, 10 меңгә якын йортка газ бирелде. Районда җɵмһүрᴎятда иң эреләрдән саналган Таналык, Макан һәм Акъяр сусаклагычлары барлыкка килде, 9 урта һәм кече су чыганаклары хасил булды.

Демография

Район халкының милли cастaфы

Милләт	Җанисәп 1970	Җанисәп 1989	Җанисәп 2002
башкортлар	17 590 / 52,5%	19 888 / 66%	25 840 / 78,1%
руслар			5 949 / 18%
татарлар	1 692 / 5,1%	1 332 / 4,4%	473 / 1,43%
украиннар			357 / 1,1%

Районда күпчелекне башкортлар алып тора. Руслар күбесенчә Столыпин реформасы чорында һәм 1954 елдан соң чирәм җир күтәрергә килүчеләр. Руслар белән бер заманда украиннар килеп төпләнә. Бер чуаш авылы бар. Вәҗәм исемле кечкенә татар авылы бар. Районда бердәнбер Сәвитлар берлеге каһарманы Каюм Әхмәтшин дә шушы авылныкы. Ике авылны (Мәмбәт белән Сәгыйть) казахлар нигезли.[3]

Хәйбулла районында саф татар авыллары булмаса да, Макан, Акъяр, Уфимка авылларында, Бүребай, Подольск поселокларында татарлар күп яши.

Халык саны

1939[4][5]	1959[6][5]	1970[7][5]	1979[8][5]	1989[9][5]	2002[10][5]	2008[11]	2009[12]	2010[13]	2012[14]
23 856	↗28 814	↗33 368	↘30 581	↘30 127	↗33 072	↘32 512	↘32 427	↗33 398	↘32 975
2013[15]	2014[16]	2015[17]	2016[18]	2017[19]	1 гый 2018[20]	1 гый 2019[2]	2021[21]
↘32 637	↘32 176	↘31 735	↘31 419	↘31 112	↘30 791	↘30 306	↗30 705

Танылган шәхесләр

• Фәрзәнә Акбулатова (1960), язучы, журналист. Шәехзадә Бабич премиясе лауреаты (1996).
• Кадим Аралбай (1941), Салават Юлаев премиясе лауреаты (1996), Башкортстанның халык язучысы (2011).
• Салават Әбделмәнов (1937, Байгускар—2002), БАССР атказанган укытучысы (1985).
• Зәйнулла Багышаев (1946), 3нче һәм 4нче чакырылыш РФ Дәүләт Думасы депутаты, педагогика фәннәре докторы (2004), профессор (2004).
• Җәмил Баймурзин (Ябай Малай, 1992), башкорт һәм татар эстрадасы җырчысы.
• Игорь Бикбулатов (1941), химия фәннәре докторы (1985), профессор (1986). БР атказанган фән эшлеклесе (1991).
• Бибинур Нураева (1909, Акъяр―1991), журналист.
• Хөрмәтулла Үтәшев (1959), драма актеры, С. Юлаев премиясе лауреаты (2002), РФ халык артисты (2008).

Искәрмәләр

1. GEOnet Names Server — 2018.
   https://wikidata.org/wiki/Track:P2326https://wikidata.org/wiki/Track:Q1194038
2. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q69469949
3. http://tatargazeta.tripod.com/068.html
4. СССР җанисәбе (1939)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4127589
5. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q69499838
6. СССР җанисәбе (1959)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350764
7. СССР җанисәбе (1970)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350767
8. ССҖБ җанисәбе (1979)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q11185939
9. СССР җанисәбе (1989)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621042
10. Бөтенрусия җанисәбе (2002)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2348116
11. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
12. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667
13. Бөтенрусия халык санын алу, 2010
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q787182
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996
16. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
20. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
21. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906

Чыганаклар

• Иләс-Турат ауылы сайты (башк.)