Күгәрчен районы

Күгәрчен районы
баш. Күгәрсен районы
Байрак^[d]
Нигезләнү датасы	20 август 1930
Дәүләт	Россия
Башкала	Морак
Административ-территориаль берәмлек	Башкортстан
Сәгать поясы	UTC+05:00 һәм YEKT^[d]
Халык саны	31 444 (2010)[1]
Мәйдан	3400 км²
Почта индексы	4533ХХ
Рәсми веб-сайт	admkugarchi.bashkortostan.ru​(рус.)
Җирле телефон коды	34789
Номер тамгасы коды	02 һәм 102
Күгәрчен районы Викиҗыентыкта

Күгәрчен районы Башкортстанның көньягында урнашкан һәм Мәләвез, Куергазы, Зиянчура, Җылаер, Бөрҗән районнары белән һәм Ырынбур өлкәсенең Төлген районы белән чиктәш. Районның 113 торак ноктасы 20 авыл советына берләшкән. Район үзәге Морак – элекке исеме Кызыл Мәчет.

Тарихи белешмә

Бу як башкортлары күбесенчә бөрҗән кабиләсеннән чыкканнар. Беришеләр башка кабиләләрдән – мәсәлән Дүңгәвер авылы шул исемле кабиләдән. 18 гасырда татарлар күченәләр, Акман авылы 1870 елда нигезләнә.

Башкортларның җир сатып ятуларына күрә алар бу якларда ХХ гасыр башында азчылыкта калалар. 1928 елда районга керәчәк Кыпчак һәм Бөрҗән-Кыпчак волостьларында 24 865 рус, 15 233 башкорт, 4 277 татар, 6099 мукшы, 2 699 чуаш, 2 229 украин яшәве мәгълүм.

Идел буе халкын 1921-1922 елны кырган ачлык кәсафәте бу якларда бер ел алдан башланган. 1921 елны терлекләр калмаган диярлек. Туембәт авылында октябрь ахырларына мәктәп яшендәге 74 баланың 47се вафат һәлак булган.

Күгәрчен районы 1930 елның 20 августында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килгән. Башта ул Морак районы дип атала. 1934 елны исемен Күгәрчен районына алмаштыра. Ул чактагы башкарма комитет рәисе Сатаев район үзәген Күгәрчен авылына күчерегә ниятли.[2]

13,5 мең күгәрченле Бөек Ватан явында катнашкан. Аларның яртысыннан күбесе сугыш яланнарында ятып калган. Районнан киткән сугышчылардан сигезе Советлар Союзы Герое һәм берсе Дан орденының тулы кавалеры булдылар.

Демографик хәл

Иң зур торак урыны – Морак авылы (2010 елда биредә 8 962 кеше яшәгән), Йомагуҗа бистәсе (4 552 кеше).

Район халыкның югары табигый үрчеме белән (2009 елда +16,4‰, 2010 елда 15,4‰) аерылып тора. Шул ук вакытта үлүчеләр саны туучылар санына тигезләшә (2009 елда —16‰, 2010 —14,8‰) диярлек.

Милләт	Җанисәп 1970	Җанисәп 1989	Җанисәп 2002
башкортлар	17 664 (41,7%)	15 079 (47,8%)	19 280 (56,4%)
руслар	-	-	9 560 (28%)
татарлар	6 122 (14,4%)	5 118 (16,2%)	3 519 (10,3%)

Шулай ук мукшылар (460 кеше 2002 елда), чуашлар (637 кеше) яши.

1989 елда татарлар район халкының 16%ын тәшкил итсәләр, 2002 елда 10-га калдылар. Күгәрчен районында татарлар яшәгән өч авыл бар дип санала: Увар (Багдашкино), Акман һәм тоташ районга исем биргән Күгәрчен.[3]

Башкортлаштыру шаукымында Күгәрчен, Калдар, Ишбирде, Акман, Дәүләтша утары, Дәүләткол, Баш-Бөркет, Кызылташ, Калдар авылларын 1979 елда башкорт авыллары итеп яздыралар.[4]

Шулай да, зур татар авылы Күгәрченне, соңгы җанисәпләр буенча анда күпчелектә татарлар яшәве белән килешергә мәҗбүр булдылар.

Демография

Халык саны

1939[5][6]	1959[7][6]	1970[8][6]	1979[9][6]	1989[10][6]	2002[11][6]	2008[12]	2009[13]	2010[1]	2012[14]
30 249	↘29 332	↗42 501	↘33 990	↘31 541	↗34 203	↘32 807	↘32 479	↘31 444	↘30 787
2013[15]	2014[16]	2015[17]	2016[18]	2017[19]	1 гый 2018[20]	1 гый 2019[21]	2021[22]
↘30 313	↘29 792	↘29 284	↘28 840	↘28 649	↘28 277	↘27 858	↘27 489

Икътисад

2010 елның башына районда эш яшендә 19 069 кешенең 16 175е эш белән тәэмин ителгән.

Авыл хуҗалыгы

Районда авыл хуҗалыгы аякта нык басып тора. Бу өлкәдә Дәүләт унитар предприятиесе «Тәвәкән» «Җиргән МТС» АҖ, 3 СПК, 7 ҖЧҖ, 86 игенче-фермер хуҗалыгы эш итәләр.

Танылган кешеләр

• Сәгыйть Рәмиев — татар әдәбияты классигы, мәшһүр шагыйрь.
• Шәһит Ходайбирдин — БашЦИК Рәисе (1921-1922).
• Зәйнәп Биишева — башкорт язучысы.
• Мәҗит Рәфыйков — татар язучысы.
• Марсель Гафуров — язучы, тәрҗемәче.
• Мансур Рәфыйков (1964) — Россия каһарманы.
• Мортаза Рәхимов — Башкортстан Республикасы президенты (1993-2010).
• Әмир Мәҗитов — рәссам.
• Александр Филиппов — язучы, тәрҗемәче.
• Шакир Янбаев — язучы.
• Заһир Вәлитов — драма артисты, Салават Юлаев премиясе лауреаты (1981).
• Ямил Сафиуллин (1935—2020), КФУ әдәбият галиме, ТР атказанган укытучысы.
• Әхәт Гобәй улы Салихов (1966), Тарих, тел һәм әдәбият институты (Уфа) бүлек мөдире, Мифтахетдин Акмулла премиясе лауреаты (2013).

Мәгариф

Районда 15 урта мәктәп – укучылар саны 2576;
18 төп мәктәп – 876 укучы;
33 башлангыч мәктәп – 602 укучы;
1 гимназия – 702 бала;
19 мәктәпкәчә тәрбияләү оешмасы – 1140 бала (саннар 2010 ел башына).

Искәрмәләр

1. Бөтенрусия халык санын алу, 2010
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q787182
2. http://static.3.190.63.178.clients.your-server.de/rayon/191-rajjon-v-period-revoljucionnykh.html(үле сылтама)
3. Люция Камаева. Үгисетелгән Акман(үле сылтама)
4. Список татарских сельских населенных пунктов Башкирской ССР, национальность жителей которых претерпела изменения по данным за 1926-79 гг., archived from the original on 2012-06-08, retrieved 2011-12-01 
5. СССР җанисәбе (1939)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4127589
6. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q69499838
7. СССР җанисәбе (1959)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350764
8. СССР җанисәбе (1970)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350767
9. ССҖБ җанисәбе (1979)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q11185939
10. СССР җанисәбе (1989)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621042
11. Бөтенрусия җанисәбе (2002)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2348116
12. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
13. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996
16. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
20. 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
21. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q69469949
22. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906

Чыганаклар

• Халкыбыз уңган безнең