Илеш районы

Илеш районы

Герб Байрак
Ил	Россия
Статус	Район
Республика	Башкортстан
Административ үзәк	Югары Яркәй
Нигезләү датасы	1935
Район башлыгы	Мостафин Илдар Иршат улы
Рәсми телләр	башкорт теле, рус теле
Халык саны  (2010)	34 519 кеше
Мәйдан	1980,53 км²
Сәгать поясы	MSK+2 (UTC+6)
Автомобиль номерлар коды	02, 102
https://ilesh.bashkortostan.ru/

Илеш районы (баш. Илеш районы, рус. Илишевский район) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Район атамасы – элек вулыс үзәге урнашкан Илеш авылыннан. Ләкин 1935 елның 20 гыйнварында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килгән район үзәге итеп Мәскәү – Уфа юлы өстендә урнашкан Югары Яркәй авылын куялар.

География

Илеш муниципаль районы республиканың төньяк-көнбатыш өлешендә урнашкан. Мәйданы 1980,5 км² тәшкил итә. Чакмагыш, Дүртөйле, Кызыл Кама, Бакалы районнары һәм Татарстанның Актаныш районы белән чиктәш. Чикләрнең гомуми озынлыгы – 332,5 км.
Район Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгының төньяк-көнчыгыш өлешендә урнашкан. Район җире буйлап Агыйдел, Сөн, Базы елгалары агып ята.

Туфраклар – урманга хас соры-көлсу, тугайлыклар һәм селтесезләнгән каратуфраклар.

Урманнарда күбесендә каен, имән, юкә агачлары үсә. Урманнар районның 15,4%ын тәшкил итә. Районда нефть ятмалары бар.

Халык

Иң эре торак урыннары: Югары Яркәй (2009 елда 10,3 мең кеше яши), Рсай (0,94 мең), Андреевка (0,92 мең), Кадер (0,85 мең), Түбән Яркәй (0,85 мең).

Милли составы буенча, Татарстанның күршедәге Мөслим, Актаныш районнары шикелле, тоташ диярлек татар районы. чирмешләр халыкның 2,4% тәшкил итә, руслар – 1,9%, арлар – 0,9%. Ләкин Татарстан янәшә булганга Башкортстан җитәкчелеге гомер-гомергә уяулык күрсәткән: Татарстан кулын сузмасын өчен җирле татарлар сан алулар буенча башкорт итеп яздырыла (табл.).

Сан алу буенча милли состав:[1]

Ел	башкортлар	татарлар
1939[2]	54 %	32 %
1970	71 %	21 %
1979	79 %	13 %
1989	63 %	30 %
2002	81 %	11 %
2010	78,8 %	15,3 %

Туган тел буенча халык (2010): татар теле — 85,7%, башкорт теле — 8,2%, рус теле — 2,7%, чирмеш теле — 2,5%.[3]

Халык саны

1939[4][5]	1959[6][5]	1970[7][5]	1979[8][5]	1989[9][5]	2002[10][5]	2008[11]	2009[12]	2010[13]	2012[14]
60 173	↘46 050	↗48 614	↘42 605	↘36 308	↘36 281	↘34 355	↘34 171	↗34 654	↘34 066
2013[15]	2014[16]	2015[17]	2016[18]	2017[19]	1 гый 2019[20]	2021[21]
↘33 649	↘33 160	↘32 799	↘32 396	↘32 244	↘31 708	↘31 219

Административ бүленеш

Аккүз авыл шурасы

Базытамак авыл шурасы

Бишбүкән авыл шурасы

Бишкурай авыл шурасы

Дөмәй авыл шурасы

Игъмәт авыл шурасы

Исәмәт авыл шурасы

Исәнбай авыл шурасы

Иске Күктау авыл шурасы

Итәй авыл шурасы

Ишкар авыл шурасы

Йонны авыл шурасы

Кадер авыл шурасы

Карабаш авыл шурасы

Куҗбахты авыл шурасы

Рсай авыл шурасы

Сүлте авыл шурасы

Үрмәт авыл шурасы

Черекүл авыл шурасы

Ябалак авыл шурасы

Яңа Аю авыл шурасы

Яркәй авыл шурасы

Район җирендә туган танылган кешеләр

Язучы, шагыйрь, журналистлар

• Хәсән Сарьян – татар язучысы,
• Суфиян Поварисов – Башкортстанның халык шагыйре (2011 ел), татар язучысы,
• Әхсән Баян – татар язучысы,
• Әлмира Әдиятуллина-Сарьяз, татар журналисты.
• Мидхәт Әхмәтов — татар шагыйре,
• Роберт Миңнуллин — татар шагыйре,
• Марат Кәбиров — татар язучысы,
• Фаил Фәтхетдинов — «Кызыл Таң» баш мөхәррире (2001 елдан),

Артистлар, режиссерлар, җырчылар, музыкантлар

• Резеда Ахиярова — композитор.
• Әхтәм Зарипов — телевидение режиссеры,
• Идрис Кәлимуллин — актер һәм җырчы.
• Рәсим Сәлахов — Татар академия театры артисты.
• Зөһрә Шәрәфетдинова (1974), «Нур» театры актрисасы, Башкортстанның атказанган артисты (2009).
• Айдар Юнысов (1987), музыкант, автор-башкаручы, БР атказанган артисты (2023).
• Алмаз Юнысов (1987), музыкант, автор-башкаручы, БР атказанган артисты (2023).

Фән әһелләре

• Назиф Бәхтизин – Башкорт авыл хуҗалыгы институты ректоры (1964-73),
• Ривнер Ганиев — Россия фәннәр академиясе академигы,
• Роберт Бикмөхәммәтов, татар әдәбият галиме,
• Әзһәр Мөхәммәдиев – археолог,
• Ким Миңнуллин ― галим,

Сугыш каһарманнары

• Муса Гәрәев – очучы, ике тапкыр Советлар берлеге Каһарманы,
• Әнвәр Абдуллин — Советлар берлеге герое (1945)

Төрлесе

• Фәвил Гыйльданов (1947), спортчы, авыр атлетика буенча СССР спорт мастеры,
• Рамил Нуртдинов (1957), педагогика фәннәре кандидаты (1991), БР атказанган мәдәният хезмәткәре,
• Рәлиф Сафин – ААҖ Лукойл элекке вице-президенты, Илеш районының шәрәфле кешесе.

Икътисад

Соңгы ике җитәкче хакимлек иткән заманда район шактый ярлыга әйләнде. Берсенә хәтта мәхкәмә эше ачылган[22] 2011 елда район үз бюджетын 25%ка гына тәэмин итә. Юкса районда Башкорстанда җитештерелгән 11 млн тонна нефтьнең 2 миллионы табыла.
Илеш – авыл хуҗалыгы каты үскән район. Авыл хуҗалыгы өчен җир мәйданы – 141,7 мең гектар (район җиренең 72%ы), шул исәптән сөренте җирләр – 107 мең гектар, печәнлекләр – 4,8 мең гектар, көтүлекләр 29,7 мең гектар тәшкил итә.
Ашлык, бәрәңге һәм яшелчәләр үстерелә. Терлекчелек өлкәсендә ит-сөт, дуңгызчылык, каз үстерү тармаклары уңышлы эшли. Районның авыл хуҗалыгында 22 эре хуҗалык, 1 уку-укыту хуҗалыгы, 50 (72 иде) игенче-фермерлык хуҗалыгы, 14436 шәхси хуҗалык бар. Бу саннар 2011 елның башына карый.[23]

Эш куллары

Район иктисадында эш яшендәге кешеләрнең 78,2% катнаша, ягъни 11951 кеше.
Дәүләт һәм муниципаль милкендәге оешмаларда һәм предприятиеләрдә 4190 кеше эшли,
җәмәгать ширкәтләрендә һәм оешмаларында – 35 кеше;
катнаш милек саналган оешма һәм предпприятиеләрдә – 750 кеше;

нефть-газ табу ширкәтләренең филиалларында – 1000 артык;

шәхси тармакта – 6976 (ш.и. фермер хуҗалыкларында – 170).
Райондагы авыр икътисади-сәяси вазгыяткә күрә ике меңнән артык кеше вахта ысулы белән Себергә, Ерак Көнчыгышка, нефть табыла торган башка Россия төбәкләренә йөреп эшләргә мәҗбүр. Тагын 500 якын кеше төзелеш әртилләренә җыелып Мәскәү, Уфа шәһәрләрендәге төзелешләргә йөреп эшли.

Транспорт

Рәсми саннарга карасаң, район территориясендә җирле юллар челтәре яхшы үскән, диеп була. Юлларның тулаем озынлыгы – 482,4 км, аларның 93,5% — каты өслекле.
Иң якын тимер юл станциясе – Бүздәк, ул район үзәгеннән 90 км ераклыкта урнашкан. Агыйделдә Груздевка пристане эшли.

Мәгариф

Районның мәгариф учреждениеләре үсешкән, белем бирү пространствосында үз урыны булган системаны тәшкил итә. Районда 1 гимназия, 22 урта, 11 төп гомум белем бирү мәктәпләре, 2 мәктәп-бакча, 35 балалар бакчасы, сигезенче төрдәге интернат-мәктәп, 4 өстәмә белем бирү учреждениесе эшли. Гомум белем бирү мәктәпләрендә 4252 укучы укый, 1250 нәни балалар бакчасына йөри. Муниципаль бюджетның 61,1 проценты белем бирү ихтыяҗларына юнәлтелә. 2010 елда балалар учреждениеләрен ремонтлау һәм реконструкцияләүгә республика бюджетыннан – 3,2 млн., районнан 3,1 млн. сум акча бүленде һәм яңа уку елы яхшы әзерлек белән башлап җибәрелде.

2010 елда урта мәктәпләрне тәмамлаган 275 укучының 169ның (61 проц.) – югары, 100 укучының көллият һәм һөнәри училищеларга укырга керүе алып барылган максатлы эшнең нәтиҗәсе хакында ачык сөйли. Ләкин күп очракта бала өчен уку йортын ата-ана сайлавын инкяр итеп булмый әле. Шуңа күрә дә бер төрле һөнәр кешеләре күпләп укып чыга һәм хезмәт базарында үзенә белеме буенча эш таба алмый, яисә, тапса да, югары яки махсус уку йортында теләр-теләмәс алган белеменең сай булуы сәбәпле, эшләп китә алмый.[24]

Матбугат

1935 елдан башлап татар телендә чыгучы «Маяк» гәҗите – республикадагы иң бай тарихлы, данлы матбугат басмаларының берсе. Җиде дистә ел эчендә төрле чорлар кичереп, һәрвакыт укучыларның яраткан басмасы булып калды ул. Район белән бер үк елда оештырылган газета иң тәүдә «Җиңү таңы» дигән исем астында чыга башлый. Аннан соң заман үзгәргән саен исемнәрен алмаштырып, «Сталинчы», «Коммунизм байрагы», «Уңыш өчен» дип атала ул. 1965 елдан Илеш районы газетасы ««Маяк» исемен йөртә.

««Маяк» редакциясе каршында 2003 елның 1 июленнә мәҗбүри рәвештә рус телендәге, 2005 елның 1 июленнән – башкорт телендәге газеталар чыгарыла башлый.

Истәлекле урыннар

Уяндык авылы янында елда киң масштаблы Сабан туе бәйрәме уза.

Искәрмәләр

• Комплексная программа социально – экономического развития муниципального района Илишевский район Республики Башкортостан на 2011-2015 годы (үле сылтама)

1. Население Башкортостана: XIX—XXI века: статистический сборник/ Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан.- Уфа:Китап, 2008.- 448 с.:ил.
2. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39_ra.php?reg=2100
3. [http://std.gmcrosstata.ru/webapi/jsf/login.xhtml?invalidSession=true&reason=Session+not+established. 2010 ел җанисәп алу базасы]
4. СССР җанисәбе (1939)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4127589
5. Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q69499838
6. СССР җанисәбе (1959)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350764
7. СССР җанисәбе (1970)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q4350767
8. ССҖБ җанисәбе (1979)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q11185939
9. СССР җанисәбе (1989)
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621042
10. Бөтенрусия җанисәбе (2002)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2348116
11. 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
12. Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683667
13. Бөтенрусия халык санын алу, 2010
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q787182
14. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683726
15. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов — Росстат, 2013. — 528 бит
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680https://wikidata.org/wiki/Track:Q126683996
16. Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126707963
17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684268
18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года — 2018.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684493
19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года — Москва: Росстат, 2017.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q649https://wikidata.org/wiki/Track:Q41348632https://wikidata.org/wiki/Track:Q2624680
20. Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q69469949
21. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года)
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q126684906
22. Илеш карагы (рус.)
23. Илеш районын үстерү (рус.)(үле сылтама)
24. Кыюрак хәрәкәт итәргә(үле сылтама)