|
سید دلدار علی نقوی
آیت اللہ العظمیٰ سید دلدار علی نقوی (غفرانمآب) ہندوستان دے اک شیعہ عالم دین، مجتہد تے متکلم سن، آپ دا مشہور لقب غفرانمآب سی ـہندوستان وچ شیعیت دے پایہ گذاراں وچ آپ دا شمار ہُندا اے ـ آپ دے والد دا ناں محمد معین تے دادا دا ناں عبد الہادی سی ـ آپ دے اجداد وچ جنہاں نے سبزوار توں ہندوستان دی طرف ہجرت کیتی سی انہاں دا ناں نجم الدین سی ـ
سید دلدار علی نقوی (1166_1235 ھ) غفران مآب دے لقب توں مشہور، برصغیر دے معروف شیعہ عالم، مجتہد، فقیہ تے متکلم نيں۔ آپ دا شمار پاک و ہند وچ مذہب اثنا عشریہ نوں مضبوط بنیاداں فراہم کرنے والے علما وچ ہُندا اے اسی لئے آپ نوں ہندوستان وچ مجدّد الشریعہ دا لقب دتا گیا۔ ہندوستان دے علما وچ اخباریاں دے مقابلے وچ آپ پیش پیش سن تے اسی وجہ توں آپ نوں برصغیر وچ اصولی مکتب دا بانی تے مؤسس وی سمجھیا جاندا اے۔ دینی علوم دے حصول وچ آپ نے عراق تے ایران دا وی سفر کیتا۔ آپ نوں برصغیر وچ سب توں پہلے نماز جمعہ قائم کرنے دا اعزاز وی حاصل اے۔ مختلف علوم وچ آپ دی کئی تالیفات وی نيں جنہاں وچ منتہی الافکار، مسکن القلوب، حسام الاسلام، دعائم الاسلام، آثارۃ الاحزان و شہاب ثاقب زیادہ اہم تصنیفات نيں۔ ولادتآپ دی ولادت سنہ 1166ھ وچ ضلع رائے بریلی دے اک نصیرآباد نامی پنڈ وچ ہوئی ـ
سوانح حیاتنسبآیت اللہ سید دلدار علی نقوی ولد محمد معین نقوی سنہ 1166 ھ وچ لکھنؤ توں قریب واقع[۱] قصبہ نصیر آباد وچ پیدا ہوئے۔[۲] آپ دی تاریخ ولادت معین تو نئيں لیکن کتاب ورثۃ الانبیاء[۳] وچ دتی گئی تصویر دے مطابق تاریخ ولادت 17 ربیع الثانی 1166 ھ اے۔[۴]آپ دے والد وی ہندوستان دے معروف علما وچ شمار ہُندے سن ۔[۵] آپ دا نسب 22 واسطےآں توں امام علی النقیؑ توں ملدا اے۔[۶] تاریخ لکھنؤ دے مطابق سید دلدار علی نوں 1235ھ وچ انہاں دی وفات دے بعد امجد علی شاہ نے غفران مآب کہنا تے لکھنا شروع کیتا اس وقت توں اوہ غفران مآب دے نام توں مشہور ہوئے۔[۷] آپ دے اجداد وچوں نجم الدین پہلے شخص نيں جو ایران دے شہر سبزوار توں سلطان محمود غزنوی دے سپہ سالار مسعود غازی دی مدد دے لئی ہندوستان آئے تے لکھنؤ توں 50 کلومیٹر دے فاصلے اُتے جای عیش نامی جگہ نوں اپنا مسکن قرار دتا جو بعد جایس دے نام توں مشہور ہو گئی۔[۸]۔ آپ دے اجداد وچوں سید زکریا نے تباک پور یا پتاک پور نوں اپنے قبضے وچ لیا تے اس دا نام اپنے جد نصیر الدین دے نام توں نصیر آباد رکھ دتا۔[۹] وفاتاودھ دے حاکم غازی الدین حیدر شاہ دی حکومت دے دوران 1235 ھ دے ماہ رجب دی 19 واں شب بمطابق 3 مئی 1820 ء نوں لکھنؤ وچ اس دار فانی توں رخصت ہوئے۔[۱۰] تے لکھنؤ وچ اپنے تعمیر کردہ امام بارگاہ دار التعزیہ وچ دفن ہوئے جسنوں اج کل امام بارگاہ غفران مآب کہیا جاندا اے۔ مذکورہ تاریخ وفات دے مطابق آپ دی عمر 69 سال ہونی چاہیے لیکن مشہور ایہ اے کہ آپ نے 74 سال دی عمر وچ وفات پائی اوہدی بنا اُتے آپ دی وفات سنہ 1166 ھ وچ ہوئی اے۔[۱۱] تے آپ دے بیٹے سید محمد سلطان العلماء نے نماز جنازہ پڑھائی۔ تعلیماپنے خاندان وچ آپ ہی پہلے شخص نيں جو علم دین دی طرف مائل ہوئے چنانچہ سنڈیلہ ضلع ہردوئی وچ آپ نے ملیا حیدر علی فیر الہ آباد وچ سید غلام حسین تے رائے بریلی وچ ملیا باب اللہ توں علوم عقلیہ تے نقلیہ دی تعلیم حاصل کيتی، اس دے بعد آپ نے فیض آباد تے لکھنؤ دا سفر کیتا ـ تے اوتھے جنہاں عالماں توں وی آپ دی ملاقات ہوئی انہاں توں آپ نے کسب فیض کیتا ـ سفر عراقہندوستان وچ مختلف عالماں توں تعلیم حاصل کرنے دے بعد آپ نے اعلیٰ علمی مدارج دی تحصیل دے لئی عراق دا سفر کیتا تے کربلا وچ جاکے سکونت اختیار کيتی، اوتھے آپ نے آیت اللہ محمد باقر بہبہانی، آیت اللہ سید علی طباطبائی (صاحب کتاب ریاض المسائل) تے آیت اللہ مرزا محمد مہدی شہرستانی دے دروس وچ شرکت کيتی ۔ اس دے بعد آپ نے نجف اشرف دا رخ کیتا ،ـ اوتھے وی آپ نے اک مدت تک قیام کیتا تے آیت اللہ سید مہدی بحرالعلوم وغیرہ دے درس وچ حصہ لیا ۔ اس دے بعد آپ ایران دے شہر مشہد آ گئے ،ـ اوتھے وی آپ نے زیارت دے بعد اک عرصہ تک قیام کیتا تے آیت اللہ سید محمد مہدی بن ہدایۃ اللہ خراسانی دی خدمت وچ حاضر ہُندے رہے ایتھے تک کہ انہاں نے آپ دے لئی اک بہترین اجازہ اجتہاد تحریر کیتا ۔ ہندوستان مراجعت تے مذہبی خدماتسنہ 1200ھ وچ آپ ہندوستان واپس آئے تے اپنے وطن نصیرآباد وچ آکے دین اسلام دی تبلیغ وچ مشغول ہو گئے۔اوتھے آپ نے اک مسجد تے امام بارگاہ وی تعمیر کیتا ۔عراق توں آپ دی واپسی دی خبر جدوں لکھنؤ وچ حکومت اودھ دے اک وزیر حسن رضا خان تک پہونچی تاں انھاں نے آپ نوں لکھنؤ وچ رہنے دی دعوت دتی چنانچہ آپ نے انہاں دی دعوت اُتے لکھنؤ نوں ہمیشہ دے لئی اپنا مسکن قرار دے لیا تے اوتھے دین و مذہب دی خدمت وچ مشغول ہو گئے ۔ نماز جمعہ دا قیام27/ رجب المرجب (روز بعثت پیغمبر اسلام) سنہ 1200ھ نوں لکھنؤ وچ حکومت اودھ دے بادشاہ آصف الدولہ دے حکم توں شیعاں وچ پہلی بار نماز جمعہ منعقد ہوئی جس دی امامت دے لئی بادشاہ نے خود آپ دا تقرر کیتا ۔ آقا بزرگ تہرانی دی نگاہ وچعلامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی نے آپ دے لئی ایہ لفظاں استعمال کیتے نيں :
صاحب جواہر دی نگاہ وچعلامہ سید محسن امین عاملی لکھدے نيں کہ آیت اللہ شیخ محمد حسن نجفی (صاحب کتاب جواھرالکلام) جدوں وی آپ نوں خط لکھدے سن تاں انہاں لفظاں وچ آپ نوں مخاطب کردے سن : ”العلامۃ الفائق و کتاب اللہ الناطق، خاتم المجتھدین، شمس الاناں، مصباح الظلام، من بھر العقول بدقائق افکارہ و انار شبھات العقول بکواکب انظارہ، حجۃ اللہ علی العالمین و آیتہ العظمیٰ فی الاولین و الآخرین“.[۱۳] تالیفات
مذکورہ بالا تمام کتاباں اوہ نيں جو شائع ہوئیاں ـ اس دے علاوہ آپ دی متعدد کتاباں شائع نہ ہوسکن بلکہ مسودے دی شکل وچ باقی رہیاں ـ مسودے دی شکل وچ باقی رہ جانے والی کتاباں وچوں اہم کتاباں ایہ نيں :
اولادآپ دے پنج بیٹے سن جنہاں وچوں اک بیٹے سید مہدی جوانی وچ ہی انتقال کر گئے سن ـ باقی چار بیٹےآں دے ناں ایہ نيں :
یہ پانچاں بیٹے اپنے وقت دے بہترین عالم شمار ہُندے سن ہور عالماں دا ایہ سلسلہ آپ دی ذریت وچ اج تک قائم اے ،ـ اس سلسلہ دی اک عظیم الشان ہستی سید العلماء علامہ سید علی نقی نقوی نيں جنھاں علامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی نے لکھنؤ دے شیعہ عالماں وچ اپنے وقت دا سب توں وڈا عالم قرار دتا اے ـ [۱۵] تلامذہآپ دے شاگرداں دی فہرست طویل اے ـ ایتھے اُتے آپ دے چند مشہور شاگرداں دے اسماء درج کیتے جا رہے نيں :
وفات19/ رجب المرجب سنہ 1235ھ نوں لکھنؤ وچ آپ دی وفات ہوئی تے جو حسینیہ آپ نے بنایا سی اسی وچ آپ نوں دفن کیتا گیا ـ ایہ حسینیہ آپ دے بعد آپ ہی دے ناں توں موسوم ہويا یعنی حسینیہ غفرانمآب ـ
اولادآپ دے پنج فرزنداں دے اسما درج ذیل نيں:
علمی زندگیآپ نے ابتدائی تعلیم اپنے والد دے پاس حاصل کيتی۔ ہور علم دے حصول دے لئی رائے بریلی وچ مولوی باب اللہ تے الہ آباد وچ سید غلام حسین دکنی دے پاس گئے۔ لکھنو وچ حیدر علی بن ملیا حمداللہ توں علوم منقول تے معقول حاصل کيتے۔[۲۳] تے خود انہاں دا کہنا اے کہ ہندوستان وچ رائج دروس نظامی تے عقلی علوم نوں اکثر مذہبی لحاظ توں حنفی تے عقیدتی لحاظ توں ماتریدی مکتب فکر دے علماء توں حاصل کیتا۔ علوم عقلیہ توں دلچسپی دا ایہ عالَم سی کہ جتھے وی علم منطق دے کسی مشہور عالم دی خبر ملدی اسدے پاس چلے جاندے تے اس توں بحث و مباحثہ کردے۔ اسی سبب توں مختلف مقامات دا سفر کیتا۔[۲۴] ہندوستان توں فارغ التحصیل ہونے دے بعد ہور علم دے حصول دے لئی عراق و ایران دا رخ کیتا۔ عراق وچ آپ نے وقت دے مشہور اساتذہ و فقہاء آیت اللہ وحید بہبہانی، صاحب ریاض، سید بحر العلوم تے سید محمد مہدی شہرستانی توں کسب فیض کیتا۔[۲۵] اخباریت توں اصولی مکتب تکمحمد امین استر آبادی دی کتاب الفوائد المدنیہ دے بر صغیر وچ آنے تے ایتھے اصولی کتب دی عدم دستیابی دی وجہ توں پاک و ہند دی شیعیت وچ اخباریت رائج سی تے آپ وی ابتدائی طور اُتے اخباری سن ۔ لیکن ایران و عراق دی طرف سفر کرنے تے نجف وچ شیخ جعفر کاشف الغطا تے آیت اللہ سید محسن بغدادی توں ملاقات تے بحث و مباحثے دے بعد کربلا جاکر دونے مکاتب دا تقابلی جائزہ لینے دا عزم کیتا تے ایويں اس مطالعے توں امین استر آبادی دے بعض نظریات دا غلط ہونا ثابت ہويا تے ایويں مکتب اصولی دی حقانیت نوں جان گئے تے لکھنؤ واپسی اُتے سب توں پہلے اساس الاصول دے نام توں فوائد مدنیہ دا استدلالی جواب لکھیا کہ کافی عرصے تک اخباریاں وچوں کوئی اس دا جواب نہ لکھ سکا۔ تے نال ہی ایہ کتاب ہندوستان دے مدارس وچ پڑھائی جانے لگی۔ اس طرح توں لکھنؤ تے اس دے گرد و نواح وچ اخباریت دا خاتمہ ہويا تے اصولی مکتب رائج ہويا۔ مرزا محمد اکبر آبادی (ہندی) اخباری (1233 ھ) نے آپ دی کتاب اساس الاصول دے رد وچ معاول العقول لقطع اساس الاصول دے نام توں بہت ہی سخت لہجے وچ حاشیہ لکھیا تے اسنوں لکھنؤ بھیجیا۔ اس کتاب نوں قلع الاساس دے نام توں وی جانا جاندا اے۔ آپ دے شاگرداں نے مطارق الحق و الیقین لکسر معاول الشیاطین دے نام توں اس دا جواب لکھیا۔[۲۶] ہندوستان دا اصولی مجتہدنجف، کربلا تے سامرا دے اساتذہ توں اجتہاد دی اجازت حاصل کرنے دے بعد 1194 ھ وچ مشہد پہنچے تے مشہد وچ میرزا مہدی اصفہانی توں کسب فیض کیتا تے انہاں توں وی اجتہاد دی اجازہ کسب کیتا۔[۲۷] سید دلدار علی سنہ 1200 ھ وچ ہندوستان واپس لوٹے[۲۸] تے نصیر آباد وچ درس و تدریس دا سلسلہ شروع کیتا۔ اصول فقہ دا درس وی شروع کیتا۔ صاحب اعیان الشیعہ محسن امین عاملی لکھدے نيں کہ جدوں اودھ حکومت دے وزیر نوں ایہ خبر ملی تو آپ نوں نصیر آباد توں لکھنو بلیایا۔[۲۹] آپ ہندوستان وچ مجتہد توں مشہور ہوئے تے امامیہ اصولی مذہب دی ترویج کيتی۔[۳۰] آپ ہندوستان وچ حوزہ علمیہ دے موسس تے پہلے شیعہ مجتہد دے عنوان توں جانے جاندے نيں۔[۳۱] اساتذہبرصغیر پاک و ہند آپ دے شاگرداں دے بیان کيتے گئے احوال توں معلوم ہُندا اے کہ آپ نے ہندوستان دے فاضل علما توں علوم عقلیہ نوں حاصل کیتا۔ جنہاں وچ سید غلام حسین حسینی دکنی الہ آبادی، مولوی باب اللہ تے مولوی حیدر علی سندیلوی وغیرہ دے نام قابل ذکر نيں۔[۳۲] ایران و عراق نجف وچ آپ نے وقت دے مشہور تے جید فقہا تے علماء جداں وحید بہبہانی، سید بحر العلوم، سید صاحب ریاض، میرزا مہدی شہرستانی و حوزہ علمیہ دے ہور اساتذہ توں کسب فیض کیتا۔ مشہد وچ سید مہدی بن ہدایت اللہ اصفہانی دے شاگرد رہے۔[۳۳] شاگردآپ دے شاگرداں وچ بہت سارے علماء شامل نيں جنہاں وچ سید احمد علی محمد آبادی، سید محمد بن محمد حامد کنتوری معروف سید محمد قلی، امیر سبحان علی خان، سید حمایت حسین نیشابوری کنتوری، مرزا زین العابدین، سید یاد علی مؤلف تفسیر قرآن (فارسی)، میر مرتضیٰ محمد کشمیری مؤلف اسرار الصلات و اوزان شرعیہ [۳۴] وغیرہ قابل ذکر نيں۔ دوسرےآں دی نظر وچ آپ دا علمی مقامبہت سارے بزرگ شیعہ علما دے آثار وچ سید دلدار علی نقوی دی تعریفاں ملدی نيں جنہاں وچوں بعض نوں ذکر کردے نيں:
روایت تے اجتہاد دی اجازتآپ نے سید بحر العلوم توں دو مرتبہ اجتہاد تے روایت کرنے دی اجازت حاصل کيتی اے۔[۳۸] تے اسی طرح اپنے استاد ميرزا مہدى بن ابو القاسم شہرستانى (1130 ـ 1216 ھ) توں وی اجازت حاصل کيتی اے۔ [۳۹] اعیان الشیعہ وچ لکھیا گیا اے کہ آپ نے اپنی بعض تالیفات نجف اپنے اساتذہ دی خدمت وچ بھیج دتا تو تمام اساتذہ نے انہاں نوں اجازت دی لیکن آیت اللہ وحید بہبہانی اس وقت وفات پاچدے سن ۔[۴۰] دینی خدماتسید دلدار علی نے درس و تدریس و تبلیغ دے علاوہ ہور دینی و سماجی خدمات وی انجام داں جنہاں وچوں بعض مندرجہ ذیل نيں:
نماز جمعہ دا قیامکہیا جاندا اے کہ لکھنو دے شیعاں نے آپ توں نماز جمعہ قائم کرنے دی درخواست کيتی تے اصرار کرنے اُتے آپ نے قبول کیتا۔ جدوں کہ اس توں پہلے آپ امام زمانہ دی غیبت وچ نماز جمعہ دے اثبات نوں ائمہ طاہرین دی تعلیمات دی روشنی وچ تحریری صورت وچ لکھ چدے سن ۔ اس کار خیر دے موجب نواب شجاع الدولہ دے فرزند نواب آصف الدولہ، نواب مرزا حسن رضا خان، ملیا محمد علی فیض آبادی تے علی اکبر صوفی بنے۔ انہی دناں محمد علی کشمیری نے نماز جماعت دی فضیلت اُتے اک کتاب لکھی جس دی وجہ توں نواب آصف الدولہ نے نماز جماعت قائم کرنے اُتے زور دتا تو 1200 ھ دے ماہ رجب دی تیرھواں نوں وزیر اعظم حسن رضا خان دے محل وچ پہلی نماز جماعت پڑھی گئی تے رجب دی 27واں تاریخ نوں لکھنؤ وچ مذہب شیعہ دی پہلی نماز جمعہ آیت اللہ سید دلدار علی نقوی دی اقتدا وچ پڑھی گئی۔[۴۴] آثار تے تالیفاتسید دلدار علی نقوی نے مختلف علوم وچ قلم فرسائی دی اے تے تصنیفات وچ زیور طبع توں آراستہ یا طبع نشدہ کئی کتاباں شامل نيں۔[۴۵] متعلقہ صفحات
حوالے
مآخذ
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
.jpg){kind=link}
