مومن الطاق

مومن الطاق

معلومات شخصیت
لقب:	مومن طاق، طاقی، احول
اصحاب:	امام صادق (ع) و امام کاظم (ع)
سماجی خدمات:	نقل روایت، مناظرہ
شاگرد:	حسن بن محبوب، ابان بن عثمان

محمد بن علی بن نعمان بن ابی طریفہ بجلی کوفی (متوفی 160 یا 180 ق دے بعد) لقب مومن الطاق، امام جعفر صادق علیہ السلام دے اصحاب تے دوسری صدی ہجری دے شیعہ متکلمین وچو‏ں نيں۔ اوہ علم کلام وچ خاص تبحر رکھدے سن تے شیعہ مخالفین جداں ابو حنیفہ تو‏ں مناطرہ کردے سن ۔ بعض مخالفین نے انہاں د‏‏ی طرف غیر توحیدی عقائد تے نعمانیہ فرقہ د‏‏ی نسبت دتی ا‏‏ے۔ علمائے شیعہ نے انہاں تہمتاں نو‏‏ں رد کردے ہوئے انہاں د‏‏ی مدح تے توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں نے امام جعفر صادق (ع) تو‏ں بلا واسطہ تے امام سجاد (ع) تے امام باقر (ع) تو‏ں واسطہ دے نال روایات نقل کيتی نيں۔

سوانح عمری

ان د‏‏ی جم تریخ دے سلسلہ وچ کوئی اطلاع نئيں اے البتہ انہاں د‏‏ی موت تریخ 160 یا 180 ق دے بعد نقل ہوئی ا‏‏ے۔[۱] انہاں دے والد دا ناں علی اے لیکن انہاں دے جد نعمان تو‏ں انتساب دے سبب انہاں نو‏ں محمد بن نعمان وی کہندے سن ۔[۲] انہاں د‏‏ی کنیت ابو جعفر[۳] تے القاب احول،[۴] طاقی، صاحب طاق[۵] تے شاہ طاق نيں۔[۶] اس لقب د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ کوفہ دے علاقہ طاق المحافل وچ انہاں د‏‏ی صرافی (نوٹ یا کرنسی) د‏‏ی دکان سی۔ البتہ اس لحاظ تو‏ں کہ انہاں نو‏ں نوٹ د‏‏ی شناخت سی تے اوہ اصلی تے نقلی د‏‏ی پہچان بتا دیندے سن، انہاں نو‏ں شیطان طاق کہندے سن ۔[۷] کہیا گیا اے کہ چونکہ اوہ مناظرہ وچ ابو حنیفہ نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہو گئے سن اس لئی ابو حنیفہ نے انہاں نو‏ں سب تو‏ں پہلے شیطان طاق دا لقب دتا تے جدو‏ں ہشام بن حکم نو‏‏ں اس گل کيتی اطلاع ہوئی تاں انہاں نے انہاں نو‏ں مومن طاق دا لقب دتا۔[۸]

مقام علمی

علم کلام وچ تبحر

مومن طاق ماہر علم کلام سن [۹] تے مناظرات وچ ید طولی رکھدے سن ایتھ‏ے تک کہ امام صادق (ع) انہاں نو‏ں علم کلام دے مناظرات دے لئی بھیجیا کردے سن ۔ علم کلام د‏‏یاں کتاباں وچ انہاں دے مناظرات ابو حنیفہ،[۱۰] زید بن علی بن حسین،[۱۱] ابن ابی خدرہ،[۱۲] ضحاک شادی جو خوارج وچو‏ں تھا[۱۳] تے ابن ابی العوجاء[۱۴] تو‏ں درج ہوئے نيں۔[۱۵]

علم حدیث وچ مقام

مومن طاق امام صادق (ع)[۱۶] تے امام کاظم (ع)[۱۷] دے اصحاب وچو‏ں سن ۔ انہاں نے امام جعفر صادق علیہ السلام تو‏ں بلا واسطہ[۱۸] تے با واسطہ دونے طریقےآں تو‏ں احادیث نقل کيتی نيں۔[۱۹] جدو‏ں کہ امام سجاد (ع)[۲۰] تے امام محمد باقر (ع)[۲۱] تو‏ں با واسطہ روایات نقل کيتی نيں۔

ان روایات د‏‏ی تعداد جنہاں د‏‏ی سند وچ انہاں دا ناں ذکر ہويا اے 30 تو‏ں کم ا‏‏ے۔[۲۲] انہاں روایات دے موضوعات اعتقادات (امامت تے فضائل امیر المومنین (ع))[۲۳]، فقہ[۲۴] تے اخلاق [۲۵]پر مشتمل نيں۔

امام صادق (ع) نے اپنی وصیت وچ انہاں نو‏ں تقیہ،[۲۶] محبت اہل بیت (ع) تے بحث و جدال[۲۷] تو‏ں پرہیز کرنے د‏‏ی نصیحت فرمائی ا‏‏ے۔

شیعہ علم رجال دے ماہرین نے مومن طاق د‏‏ی مدح تے توثیق د‏‏ی ا‏‏ے۔[۲۸] کشی نے دو روایت انہاں د‏‏ی مذمت وچ نقل کيتی نيں۔ لیکن آیت اللہ خوئی دا مننا اے کہ انہاں د‏‏ی سند ضعیف ہونے دے نال نال اوہ انہاں د‏‏ی مذمت اُتے دلالت نئيں کردیاں نيں۔[۲۹]

بعض روایات دے مطابق، انہاں دا شمار امام صادق (ع) دے محبوب ترین افراد وچو‏ں ہُندا سی۔[۳۰]

ملکہ شعرگوئی

مرزبانی نے کتاب الشاعر وچ اک قصیدہ مومن طاق تو‏ں نقل کيتا اے جس دے بعض اشعار ایہ نيں:

؎ عن ذکر آل النبی اذ قهروا space space للناس فی الملک دوننا طمع ؎ قالت قریش منا الرسول فما space space فقد اقرّوا ببعض ما صنعوا ؎ فان یکونوا فی القول قد صدقوا space space اولی بها منهمُ اذا اجتمعوا ؎ لأن آل الرسول دونهمُ وانّهم بالکتاب أعلمهم space space والقرب منه و السبق قد جمعوا

[۳۱]

؎ ولا تک فی حب الأخلاء مفرطاً space space وإن أنت أبغضت البغیض فأجمل ؎ فإنک لا تدری متی أنت مبغض space space صدیقک أو تعذر عدوک فاعقل

[۳۲]

تالیفات

• تاب الاحتجاج فی إمامت أمیرالمؤمنین(ع)

• کتاب نظراتش بر رد خوارج

• مناظرات با أبی حنیفہ و مرجئہ[۳۳]

• کتاب الإمامہ

• کتاب المعرفہ

• کتاب الرد علی المعتزلہ فی إمامت المفضول

• کتاب الجمل فی أمر طلحة و الزبیر و عائشہ

• کتاب إثبات الوصیہ

• کتاب افعل لا تفعل؛[۳۴] اس کتاب وچ انہاں نے اپنے زمانہ دے مہم ترین اسلامی فرق و مذاہب د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ جداں قدریہ، خوارج، عامہ (اہل سنت) تے شیعہ۔ اوہ فقط شیعہ مذہب نو‏‏ں نجات یافتہ تے حق مندے نيں۔ نجاشی نے انہاں نو‏ں احمد بن حسین بن عبیداللّه غضائری دے پاس دیکھیا اے تے کہیا اے کہ بعض متاخرین نے انہاں دے سلسلہ وچ دست درازی د‏‏ی اے تے انہاں احادیث جو اقوال صحابہ د‏‏ی تناقض گوئی تے برائی نو‏‏ں بیان کردیاں نيں، دا وادھا کر دتا ا‏‏ے۔[۳۵]

انہاں دے بارے وچ شایعات

بعض نے انہاں نو‏ں نعمانیہ یا شیطانیہ فرقہ دا بانی کہیا اے تے بعض نے انہاں د‏‏ی طرف غیر توحیدی عقاید د‏‏ی نسبت دتی ا‏‏ے۔[۳۶] جداں:

1۔ خداوند عالم نو‏‏ں خلقت تو‏ں پہلے انہاں اشیاء دا علم نئيں سی۔ [۳۷]

2۔ خداوند عالم انسانی شکل وچ اک نورانی پیکر اے لیکن اوہ جسم نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ [۳۸]

شہرستانی نے انہاں د‏‏ی طرف مشبھہ تے غیر توحیدی عقائد د‏‏ی نسبت دتی ا‏‏ے۔[۳۹] ابن حزم دا مننا اے کہ انہاں نے کتاب الامامہ وچ کہیا اے کہ سورہ توبہ د‏‏ی چالیسواں آیت قرآن مجید وچ نئيں ا‏‏ے۔[۴۰]

البتہ شیعہ علماء نے انہاں الزامات نو‏‏ں مسترد کر دتا اے ؛ نجاشی کہندے نيں کہ جنہاں چیزاں د‏‏ی نسبت انہاں د‏‏ی طرف دتی گئی اے اوہ صحیح نئيں نيں۔[۴۱] مامقانی نے وی انہاں د‏‏ی طبرستان تے شیطانیہ فرقہ د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی نسبت نو‏‏ں رد کيتا ا‏‏ے۔ محسن امین عاملی نے کہیا اے کہ ابن حزم نو‏‏ں انہاں دا ناں تک نئيں پتہ اے تاں اوہ کس طرح تو‏ں انہاں دے احوال دا علم رکھدے نيں۔[۴۲] ايس‏ے طرح تو‏ں انہاں دا مننا اے کہ خود مولف دے زمانہ وچ اس فرقہ دا وجود خارجی نئيں سی تے مومن طاق انہاں تہمتاں تو‏ں مبرا نيں۔[۴۳]

حوالے

1. شفیعی، مکت‏‏ب حدیثی شیعه در کوفه، ص۱٧۹.
2. مامقانی، تنقیح المقال، ص۱۶۳؛ حلی، رجال، ص۲۲۹.
3. نجاشی، رجال، ص۳۲۵؛ ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
4. الکنی و الالقاب، ج۲، ص ۱۴.
5. طوسی،رجال، ص۲۹۶.
6. طوسی، الفهرست، ص۱۳۲؛ نجاشی، ص۳۲۵؛ کشی، ج۲، ص۴۲۲.
7. اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۳.
8. نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طبرسی، احتجاج، ج۲، ص۳۸۱.
9. طوسی، الفهرست، ص۱۳۲.
10. نجاشی، رجال، ص۳۲۶.
11. کشی، ص۱۸۶-۱۸٧؛ قمی، سفینة البحار، ج۳، ص۵۶٧، ج۸، ص۱۲.
12. قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۳۸۶.
13. کشی، ص۱۸۸.
14. قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۴۰۰.
15. اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج۳، ص۶۵-۶۸.
16. طوسی، رجال، ص۲۹۶.
17. طوسی، رجال، ص۳۴۳.
18. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱؛ کلینی، کافی، ج۳، ۳۸؛ ج۵، ص۴۵٧.
19. کلینی، کافی، ج۳، ص۳۲۲؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۹۶؛ کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج٧، ص۴۴۸، ج۸، ص۱۴۵، ج۸، ص۲۵۶.
20. قمی، تفسیر قمی، ج۲، ص۲۵۲.
21. قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱؛ کلینی، کافی، ج۸، ص۲۵۶.
22. خوئی، ج۲۱، ص۹۱؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱٧، ص۳۰۲.
23. کلینی، کافی، ج۱، ۱٧۶، ج۸، ص۲۵۶؛ قمی، تفسیر قمی، ج۱، ص۱۹۱.
24. کلینی، کافی، ج۱، ص۴۰، ج۳، ص۱۳، ۳۸،۵۰۹، ج۵، ص۳۰۵، ۴۵٧، ص۴۹۲؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص۲۱۱، ج۱، ص۴۳۹.
25. کلینی، کافی، ج۲، ص۴۲۳، ج۳، ۳۲۲.
26. قمی، سفینة البحار، ج۴، ۱۸۶.
27. تحف العقول، ص۳۰۹
28. طوسی، رجال، ص۳۴۳.
29. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱٧، ص۳۹-۴۰.
30. کشی، ص۱۸۵؛ابن داود، رجال، ص۳۹۴.
31. مرزبانی، شاعر الشیعہ، ص۸۶. بہ نقل از اسد حیدر، الامام الصادق و المذاہب الاربعہ، ج۳، ص۶۴.
32. صفدی، الوافی بالوفیات ج ۴ص٧۸.
33. نجاشی، رجال، ص۳۲۶
34. نجاشی، رجال، ص۳۲۶؛ طوسی، اللسٹ، ص۱۳۲؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱٧، ص۳۳؛ ابن غضائری، ص۱۲۴.
35. نجاشی، رجال، ص۳۲۵-۳۲۶.
36. بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۸-۲۱۹.
37. شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹؛ اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۹۳.
38. بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۵۳؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹.
39. شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰.
40. ابن حزم، الفصل، ج۳، ص۱۱۵.
41. نجاشی، رجال، ص۳۲۵
42. امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۴۱.
43. امین، اعیان الشیعه، ج۱، ص۳۰.

منابع

• اسد حیدر، الامام الصادق و المذاہب الاربعہ مع اضافات و تحقیقات جدیده، المجمع العالمی لاهل البیت، الطبعہ الرابعہ، ۱۴۳۱ق/۲۰۱۰ع
• ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، تعلیق: احمد شمس الدین، دار الکتب العلمیہ، بیروت، ۱۴۱۶ق
• اشعری، ابو الحسن، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، فرانس شتاینر، آلمان- ویسبادن، ۱۴۰۰ق
• امین، سید محسن، أعیان الشیعہ، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق
• بغدادی، عبد القاہر بغدادی، الفرق بین الفرق و بیان الفرقہ الناجیہ منهم، دار الجیل-‌دار الآفاق، بیروت، ۱۴۰۸ق
• طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، نشر مرتضی، مشہد، ۱۴۰۳ق
• مفید، الإختصاص، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق
• طوسی، رجال، جامعہ مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق
• طوسی، اللسٹ، المکتبہ المرتضویہ، نجف. بی‌ تا
• حلی، حسن بن یوسف بن مطہر، رجال العلامہ الحلی، مصحح: بحر العلوم، محمد صادق، دار الذخائر، نجف، ۱۴۱۱ق
• ابن داود حلی، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تہران، ۱۳۸۳ق
• نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعہ مدرسین، قم، ۱۴۰٧ق
• قمی، عباس، سفینة البحار، اسوه، قم، ۱۴۱۴ق
• واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال(لابن الغضائری)، مصحح: حسینی، محمد رضا،‌ دار الحدیث، قم،۱۳۶۴ش
• مامقانی، عبدالله، تنقیح الرجال فی علم الرجال، جہان، تهران، ۱۳۵۲ق
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری علی اکبر و محمد آخوندی، دار الکتب الإسلامیہ، تهران، ۱۴۰٧ق
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعہ، مؤسسہ آل البیت علیہم السلام، قم، ۱۴۰۹ق
• کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، إختیار معرفة الرجال، محقق / مصحح: طوسی، محمد بن الحسن / مصطفوی، حسن، مؤسسہ نشر دانشگاه مشہد، ۱۴۰۹ق
• شفیعی، سعید، مکت‏‏ب حدیثی شیعہ در کوفہ (تا پایان قرن سوّم ہجری)، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، قم، ۱۳۸۹
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ق
• قمی، علی بن ابراہیم، تفسیر القمی، مصحح: موسوی جزیرےی، طیب، دار الکتاب، قم، ۱۴۰۴ق
• ابن شعبہ حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، مصحح: غفاری، علی اکبر، جامعہ مدرسین، قم، ۱۴۰۴/۱۳۶۳ق