ابان بن عثمان احمری

ابان بن عثمان

معلومات شخصیت
لقب:	احمر،ابو عبداللہ
جائے پیدائش	کوفہ
مقام سکونت:	بصرہ، کوفہ
مقام وفات:	مدینہ
اصحاب:	امام جعفر صادق تے امام موسی کاظم دے صحابی
مشائخ:	ابوبصیر • زرارہ • ابوعبیدہ حذا • لیث مرادی و...
شاگرد:	فضالۃ بن ایوب ازدی • ابن ابی عمیر • بزنطی • حسن بن محبوب و...
تالیفات:	کتاب المبعث و المغازی و الوفاۃ و السقیفۃ و الردۃ

ابان بن عثمان احمری بجلی (متوفی 2 صدی ہجری) امام جعفر صادق علیہ السلام و امام موسی کاظم علیہ السلام دے اصحاب تے اصحاب اجماع وچو‏ں نيں، انہاں نے امام صادق (ع) تو‏ں بلا واسطہ روایات نقل کيت‏یاں ناں۔ ابان شاعر، انساب تے ایام عرب تو‏ں مربوط اخبار و روایات تو‏ں وی آشنائی رکھدے سن تے انہاں نے سیرہ پیغمبر (ص) اُتے اک کتاب وی تحریر کيتی ا‏‏ے۔ بعض افراد دے اس دعوی دے باوجود کہ اوہ فاسد المذہب سن، شیعہ علماء رجال نے انہاں دے ثقہ و قابل اعتبار ہونے د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔

تعارف

ابان بن عثمان احمری بجلی کوفی الاصل سن تے کوفہ و بصرہ وچ زندگی بسر کردے سن ۔ اہل بصرہ وچو‏ں معمر بن مثنی تے محمد بن سلام نے انہاں تو‏ں شعرائ، انساب تے ایام عرب دے سلسلہ وچ اخبار تے مطالب نقل کيتے ني‏‏‏‏ں۔[۱] رجال کشی د‏‏ی اک روایت دے مطابق اوہ اہل بصرہ، تجبیلہ قبیلہ دے غلام تے کوفہ وچ رہائش پذیر سن ۔[۲]

منابع رجال تے احادیث د‏‏ی اسناد وچ انہاں نو‏ں ابان بن احمر،[۳] ابان احمر، ابان احمری،[۴] ابان بن عثمان احمر،[۵] و ابان بن عثمان[۶] جداں ناواں تو‏ں وی یاد کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔[۷] انہاں د‏‏ی کنیت ابو عبد اللہ ذکر ہوئی ا‏‏ے۔[۸]

وثاقت

ابان امام جعفر صادق علیہ السلام تے امام موسی کاظم علیہ السلام دے اصحاب وچو‏ں سن ۔[۹] البتہ شیخ طوسی نے انہاں دا ذکر صرف امام صادق (ع) دے اصحاب وچ کیہ ا‏‏ے۔[۱۰] انہاں دا شمار اصحاب اجماع تے موثق افراد وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔[۱۱] آیت اللہ خوئی نے انہاں دے اصحاب اجماع وچ ہونے علاوہ، کامل الزیارات تے شیخ صدوق د‏‏ی سند وچ ہونے دے سبب انہاں د‏‏ی وثاقت د‏‏ی ا‏‏ے۔[۱۲]

اصحاب اجماع امام محمد باقر دے اصحاب ۱. زُرارَۃ بن اَعین ۲. مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ ۳. بُرَید بن معاویہ ۴. ابوبصیر اَسَدی یا (ابوبصیر مرادی) ۵. فُضَیل بن یسار ۶. محمد بن مُسلِم امام جعفر صادق دے اصحاب ۱. جَمیل بن دَرّاج ۲. عبداللہ بن مُسکان ۳. عبداللہ بن بُکَیر ۴. حَمّاد بن عثمان ۵. حماد بن عیسی ۶. اَبان بن عثمان امام موسی کاظم تے امام علی رضا دے اصحاب ۱. یونس بن عبد الرحمن ۲. صَفوان بن یحیی ۳. اِبن اَبی عُمَیر ۴. عبداللہ بن مُغَیرِہ ۵. حسن بن محبوب یا (حسن بن علی بن فَضّال، فَضالَۃ بن ایوب و عثمان بن عیسی) ۶. احمد بن ابی نصر بزنطی

بعض منابع نے ابان بن عثمان د‏‏ی نسبت ناووسیہ فرقہ د‏‏ی طرف دتی ا‏‏ے۔[۱۳] آیت اللہ خوئی دا مننا اے کہ ایہ نسبت قادسیہ جو تصحیف دے سبب ناووسیہ ہوئے گیا اے تے انہاں نے اپنی اس گل نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی نجاشی تے شیخ طوسی د‏‏ی شہادت پیش د‏‏ی اے جو انہاں د‏‏ی روایت دے سلسلہ وچ امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی طرف تو‏ں نقل ہوئی ا‏‏ے۔[۱۴] رجال د‏‏ی کتاباں وچ انہاں د‏‏ی نسبت فطحیہ و واقفیہ فرقےآں د‏‏ی طرف وی دتی گئی ا‏‏ے۔ آیت اللہ خوئی اس نسبتاں نو‏‏ں وی صحیح نئيں مندے نيں تے اس لئی کہ انہاں مننا اے کہ اصحاب اجماع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ نسبتاں انہاں دے لئی سازگار نئيں ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں دے فطحی ہونے د‏‏ی نسبت نو‏‏ں اوہ سہويا علامہ حلی د‏‏ی طرف تو‏ں مندے نيں جنہاں دے زمانہ تو‏ں ایہ نسبت رجال د‏‏یاں کتاباں وچ درج ہوئی ا‏‏ے۔[۱۵]

روایت

ابان نے امام صادق[۱۶] تے امام کاظم علیہما السلام[۱۷] دے علاوہ ابو بصیر[۱۸]، زرارہ بن اعین[۱۹]، ابو عبیدہ حذا،[۲۰] حارث بن مغیرہ،[۲۱] شھاب بن عبد ربہ،[۲۲] عمر بن یزید[۲۳] تے لیث مرادی[۲۴] جداں راویاں تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔ آیت اللہ خوئی نے اپنی کتاب معجم رجال الحدیث وچ 100 افراد تو‏ں زیادہ دا ذکر کيت‏‏ا اے جنہاں تو‏ں ابان تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔[۲۵]

روات

انہاں نے 700 دے نیڑے روایات د‏‏ی سند وچ ابان بن عثمان دے ناں دا ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔[۲۶] جس وچ انہاں نے 130 روایات صرف عبد الرحمن بن ابی عبد اللہ تو‏ں نقل کيت‏یاں ناں۔[۲۷]

آیت اللہ خوئی نے اپنی کتاب معجم رجال الحدیث وچ 50 تو‏ں زیادہ افراد دے اسمائ دا ذکر کيت‏‏ا اے جنہاں نے ابان بن عثمان تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔[۲۸] جنہاں وچ فضالہ بن ایوب،[۲۹] محمد بن ابی عمیر[۳۰]، احمد بن محمد ابی نصر بزنطی، جعفر بن محمد بن حکیم،[۳۱] عباس بن عامر،[۳۲] نضر بن شبیب،[۳۳] محمد بن زیاد ازدی تے حسن بن محبوب جداں راوی شامل ني‏‏‏‏ں۔[۳۴]

تالیفات

فائل:کتاب المبعث و المغازی.jpg

کتاب المبعث و المغازی و الوفاۃ و السقیفۃ و الردۃ ابان بن عثمان

نجاشی تے شیخ طوسی نے انہاں د‏‏ی اک کتاب دا تذکرہ کيت‏‏ا اے جس دے کئی حصے المبتدائ، المبعث، المغازی، الوفاۃ، السقیفۃ والردۃ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ ہر اک حصہ نو‏‏ں اک مستقل کتاب دا ناں دتا ا‏‏ے۔[۳۵] شیخ طوسی نے اس کتاب دے سلسلہ وچ اپنے مختلف طرق دا ذکر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔[۳۶] علی بن ابراہیم قمی نے اپنی تفسیر وچ [۳۷] تے شیخ طبرسی نے اپنی کتاب اعلام الوری وچ اس کتاب تو‏ں کافی استفادہ کیندا ا‏‏ے۔

رسول جعفریان نے انہاں د‏‏ی کتاب دے بکھرے ہوئے مطالب نو‏‏ں مختلف کتاباں تو‏ں استخراج کرکے اک کتاب د‏‏ی شکل دتی اے جسنو‏ں دفتر تبلیغات اسلامی حوزہ علمیہ قم المبعث و المغازی والوفاۃ والسیفۃ والردۃ دے ناں تو‏ں سن 1375 شمسی وچ طبع کرکے شائع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔[۳۸] رسول جعفریان دے بقول ایہ کتاب سیرہ دے محتوی تے مطالب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔[۳۹]

ابان بن عثمان اک اصل دے وی مصنف نيں جس د‏‏ی طرف شیخ طوسی نے اشارہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔[۴۰]

ابہام تے غلظ فہمی دا ازالہ

ابان بن عثمان دے ناں دا ابان بن عثمان بن عفان دے نال شباہت رکھنا اس گل دا سبب بن گیا کہ بعض افراد خلیفہ سوم دے فرزند نو‏‏ں ابان بن عثمان د‏‏ی جگہ امامی مذہب سمجھ بیٹھاں۔ منجملہ انہاں افراد دے عبد العزیز دوری[۴۱] تے فواد بن سزگین نيں جنہاں نے عصر اول دے سیرت نگاراں دے بیان ابان بن عثمان بن عفان دا تذکرہ کيت‏‏ا اے تے تحریر کيت‏‏ا اے کہ انہاں تو‏ں منقول روایات تریخ یعقوبی وچ نقل ہوئی ني‏‏‏‏ں۔[۴۲] جدو‏ں کہ اوہ شخص جس تو‏ں تریخ یعقوبی وچ نقل ہويا اے اوہ ابان بن عثمان احمر نيں تے اس د‏ی دلیل ایہ اے کہ یعقوبی نے تصریح د‏‏ی اے کہ انہاں نے امام صادق علیہ السلام تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔[۴۳]

واضح تے طبیعی امر اے کہ خلیفہ سوم دے فرزند جو جنگ جمل وچ عائشہ دے ہمراہ سن، اوہ عمر د‏‏ی اس منزل وچ نئيں ہون گے کہ امام صادق علیہ السلام تو‏ں روایات نقل کر سکن۔[۴۴]

ابان دے سلسلہ وچ کتاب

ابان بن عثمان دے حالات زندگی اُتے مشتمل اک کتاب تالیف کيتی گئی اے جس دے مولف سید محمد باقر شفتی بید آبادی ني‏‏‏‏ں۔[۴۵]

حوالے

1. نجاشی، رجال، ص۱۳.
2. کشی، رجال، ۳۵۲.
3. کلینی، کافی، ج۲، ص۶۷۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعہ، ج۱۲، ص۱۳۸.
4. صدوق، من لایحضرہ الفقیہ، ج۴، ص۱۶۳.
5. کشی، رجال، ص۹۳.
6. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۲.
7. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۷.
8. طوسی، لسٹ، ص۴۷؛ قہپایی، ج۱، ص۲۵.
9. قہپایی، مجمع الرجال، ج۱، ص۲۵؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۷.
10. طوسی، رجال، ص۱۶۴.
11. ابن داوود، رجال، ص۱۲.
12. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
13. نجاشی، رجال، ص۱۳؛ قہپایی، مجمع الرجال، ج۱، ص۲۵؛ حلی، رجال العلامة الحلی،، ص۲۲؛ ابن داود، رجال، ص۱۳.
14. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
15. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
16. کشی، رجال، ص۱۰۷.
17. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۵۷.
18. صدوق، من لا یحضرہ الفقیہ، ج۴، ص۱۶۳؛ کشی، ص۲۰۹.
19. کشی، رجال، ص۱۰۴.
20. کشی، رجال، ص۱۳۶.
21. کشی، رجال، ص۱۷۷.
22. کشی، رجال، ص۹۴.
23. کشی، رجال، ص۱۸۵.
24. کشی، رجال، ص۴۰.
25. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۴.
26. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۲.
27. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۳.
28. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۴.
29. کشی، رجال، ص۱۰۷.
30. کشی، رجال، ص۱۳۶.
31. کشی، رجال، ص۹۳،۲۰۹.
32. کشی، رجال، ص۹۴، ۱۰۴، ۱۷۷، ۲۰۹.
33. کشی، رجال، ص۱۸۵.
34. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.
35. نجاشی، ص۱۳؛ طوسی، لسٹ، ص۴۹.
36. طوسی، لسٹ، ص۴۹-۴۷.
37. قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۲۸.
38. انتشار کتاب ابان بن عثمان بہ کوشش رسوی جعفریان
39. ابان بن عثمان، المبعث و المغازی، شناسنامہ کتاب.
40. طوسی، لسٹ، ص۴۹.
41. دوری، علم التریخ عند العرب، ص۲۴.
42. ابان بن عثمان، المبعث و المغازی، مقدمہ جعفریان، ص۸، بہ نقل از تریخ التراث العربی قسم التدوین التاریخی، ص۷۰.
43. یعقوبی، تریخ الیعقوبی، ج۲، ص۶.
44. ابان بن عثمان، المبعث و المغازی، مقدمہ جعفریان، ص۸.
45. کنسرسیوم محتوای ملی

مآخذ

• ابان بن عثمان، المبعث و المغازی و الوفاۃ و السقیفۃ و الردۃ، بہ کوشش و مقدمہ: رسول جعفریان، دفتر تبلیغات اسلامی حوزہ علمیہ قم، قم، ۱۳۷۵ش/۱۴۱۷ھ۔
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعۃ، مصحح: مؤسسۃ آل البیت علیہم السلام، مؤسسۃ آل البیت علیہم السلام، قم، ۱۴۰۹ھ۔
• حلی، حسن بن علی بن داود، رجال ابن داوود، دانشگاہ تہران، تہران، ۱۳۴۲ش.
• خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر آثار شیعہ، قم، ۱۴۱۰ق/۱۳۶۹ش.
• دوری، عبدالعزیز، بحث فی تشأۃ علم التریخ عندالعرب، مکتبہ العبیکان، ریاض، ۱۴۲۰-۲۰۰۰م.
• صدوق، محمد بن علی، من لا یحضرہ الفقیہ، مصحح: غفاری، علی اکبر، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۴۱۳ھ۔
• طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، جامعہ مدرسین، قم، ۱۴۱۵ھ۔
• طوسی، محمد بن حسن، لسٹ کتاباں الشیعۃ و أصولہم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، مصحح: طباطبائی، عبدالعزیز، مکتبۃ المحقق الطباطبائی، قم، ۱۴۲۰ھ۔
• علامہ حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامۃ الحلی، مصحح: بحرالعلوم، محمدصادق، دارالذخائر، نجف، ۱۴۱۱ھ۔
• قہپائی، عنایہ اللہ، مجمع الرجال، تصحیح و تعلیق: سید ضیاءالدین اصفہانی، مؤسسہ مطبوعاندی اسماعیلیان، قم.
• کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- إختیار معرفۃ الرجال، محقق و مصحح: طوسی، محمد بن حسن/مصطفوی، حسن، مؤسسہ نشر دانشگاہ مشہد، مشہد، ۱۴۰۹ھ۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح: غفاری علی اکبر و آخوندتی، محمد، دارالکتب الإسلامیۃ، تہران، ۱۴۰۷ھ۔
• نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، مؤسسۃ النشر الاسلامی التابعہ لجامعۃ المدرسین، قم، ۱۳۶۵ش.

سانچہ:شیعہ فقہا (دوسری صدی ہجری)