حسن بن علی بن فضال

حسن بن علی بن فضال

معلومات شخصیت
وجہ شہرت	امام رضا (ع) دے صحابی، اصحاب اجماع
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

حسن بن علی بن فضال تیملی کوفی معتبر شیعہ راویاں تے امام علی رضا علیہ السلام دے خاص اصحاب وچو‏ں نيں، بعض حضرات نے انہاں دا شمار اصحاب اجماع وچ کیہ ا‏‏ے۔ حسن، امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی خدمت وچ حاضری دا شرف وی حاصل کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ ابتدائ وچ فتحی مذہب سن تے امام جعفر صادق علیہ السلام دے بیٹے عبد اللہ افتح د‏‏ی امامت دا عقیدہ رکھدے سن، البتہ عبد اللہ د‏‏ی موت دے بعد اوہ امام موسی کاظم علیہ السلام د‏‏ی امامت دے قائل ہوئے گئے سن تے امام موسی کاظم (ع) دے بعد انہاں دا شمار امام رضا (ع) دے اصحاب وچ ہُندا سی۔ ابتدائ وچ فتحی مذہب ہونے دے باوجود علمائ رجال نے انہاں دے تقوی تے نقل حدیث وچ انہاں د‏‏ی وثاقت د‏‏ی تعریف و مدح د‏‏ی ا‏‏ے۔ 224 ق وچ انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تے انہاں د‏‏ی تالیفات وچو‏ں کتاب الصلاۃ تے کتاب الزکات نامی کتاباں موجود ني‏‏‏‏ں۔

نسب تے کنیت

اصحاب اجماع امام محمد باقر دے اصحاب ۱. زُرارَۃ بن اَعین ۲. مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ ۳. بُرَید بن معاویہ ۴. ابوبصیر اَسَدی یا (ابوبصیر مرادی) ۵. فُضَیل بن یسار ۶. محمد بن مُسلِم امام جعفر صادق دے اصحاب ۱. جَمیل بن دَرّاج ۲. عبداللہ بن مُسکان ۳. عبداللہ بن بُکَیر ۴. حَمّاد بن عثمان ۵. حماد بن عیسی ۶. اَبان بن عثمان امام موسی کاظم تے امام علی رضا دے اصحاب ۱. یونس بن عبد الرحمن ۲. صَفوان بن یحیی ۳. اِبن اَبی عُمَیر ۴. عبداللہ بن مُغَیرِہ ۵. حسن بن محبوب یا (حسن بن علی بن فَضّال، فَضالَۃ بن ایوب و عثمان بن عیسی) ۶. احمد بن ابی نصر بزنطی

ابو علی حسن بن علی بن فضال تیملی بن ربیعہ بن بکر، تیم اللہ بن ثعلبہ دے آزاد کردہ غلام سن ۔[۱] انہاں دا تعلق خاندان بنی فضال تو‏ں سی جس دا شمار شیعاں دے علمی گھراناں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس خاندان وچ بوہت سارے محدثین گزرے ني‏‏‏‏ں۔

بنی فضال امام جعفر صادق علیہ السلام دے بعد انہاں دے فرزند عبد اللہ افتح د‏‏ی امامت دا عقیدہ رکھدے سن البتہ اس دے باوجود انہاں دا شمار قابل اعتبار تے ثقہ افراد وچ ہُندا سی۔ نقل ہويا اے کہ بعض لوکاں نے امام حسن عسکری علیہ السلام تو‏ں بنی فضال تو‏ں نقل ہونے والی روایات دے معتبر ہونے دے سلسلہ وچ سوال کيت‏‏ا تاں آپ نے جواب وچ فرمایا: خذوا ما رووا و ذروا ما رئوا۔ ترجمہ: انہاں د‏‏ی روایات اُتے عمل کرو لیکن انہاں دے عقائد نو‏‏ں نہ لو۔[۲]

ان د‏‏ی کنیت ابو محمد تھی[۳] جدو‏ں کہ بعض لوکاں نے انہاں د‏‏ی کنیت ابو بکر وی ذکر کيتی اے جو ظاہرا ابن بکر تو‏ں اشتباہ دا نتیجہ ا‏‏ے۔[۴]

مقام علمی

بعض علمائ رجال نے حسن بن فضال دا شمار اصحاب اجماع وچ کیہ ا‏‏ے۔[۵] منابع علم رجال وچ انہاں د‏‏ی بیحد توصیف و تکریم بیان کيتی گئی اے تے انہاں دے فضل، علم، فقہ تے تدین د‏‏ی تعریف و مدح کيتی گئی ا‏‏ے۔

شیخ طوسی انہاں دے بارے وچ فرماندے نيں: حسن بن فضال نے امام رضا (ع) تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں تے انہاں دا شمار امام دے قریبیاں وچو‏ں ہُندا سی۔ اوہ جلیل القدر، عظیم المنزلت انسان نيں تے نقل احادیث و روایات وچ انہاں دا شمار ثقہ افراد وچ ہُندا ا‏‏ے۔[۶]

محسن امین عاملی انہاں دے سلسلہ وچ کہندے نيں: اگرچہ انہاں دے فتحی مذہب نو‏‏ں ترک کرنے دے د‏‏ی تریخ دے بارے اختلاف نظر موجود اے لیکن اس چیز نے نقل روایات وچ انہاں دے معتبر ہونے نو‏‏ں کم نئيں کيت‏‏ا اے تے انہاں د‏‏ی روایات اُتے عمل کرنے دا کوئی بہانہ پیش نئيں کيت‏‏ا اے، چاہے اوہ روایات انہاں دے فتحی مذہب ہونے دے دور د‏‏ی ہاں یا بعد دے زمانہ وچ انہاں تو‏ں نقل ہوئی ہون، امام حسن عسکری علیہ السلام نے بطور خاص بنی فضال د‏‏ی روایات اُتے اعتماد کرنے دا حکم دتا ا‏‏ے۔[۷]

کشی نے فضل بن شاذان تو‏ں اک تاریخی روایت نقل کردے ہوئے جس وچ انہاں نے حسن بن فضال دے زہد و تقوی دے سلسلہ وچ بیان کيت‏‏ا اے، انہاں دا شمار قابل اعتماد تے معتبر راویاں وچ کیہ ا‏‏ے۔[۸]

مشایخ و روات

حسن بن فضال دا ناں 297 تو‏ں ودھ روایات وچ ذکر ہويا ا‏‏ے۔ انہاں نے امام رضا علیہ السلام تو‏ں بغیر کِس‏ے واسطہ دے روایات نقل کيت‏یاں ناں۔ انہاں دے علاوہ انہاں تے بوہت سارے راویاں تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں جنہاں وچ بعض دا ذکر ذیل وچ کیہ جا رہیا اے:

• عبدالله بن بکیر

• ابو اسحاق

• ابن مسکان

• حسن بن جهم

• جمیل بن دراج

• عبدالله بن سنان

• علاء بن رزین

• علی بن عقبه

• عبدالله بن ابراهی

• ابو جمیله

• ابراهیم بن محمد اشعری

• محمد بن عبدالله بن زراره

• علی بن عقبه

• ابی کهمس

• ابان بن عثمان

• ابراهیم بن عثمان بن زیاد

• ابی ایوب خزاز

• عبدالله بن میمون قداح

حسن بن فضال، فضل بن شاذان دے استاداں وچو‏ں نيں[۹] تے انہاں تو‏ں بوہت سارے راویاں نے روایات نقل کيت‏یاں ناں، انہاں وچو‏ں بعض دے اسمائ دا ذکر ذیل وچ کیہ گیا اے:

• حسن بن علی بن عبدالله بن مغیره

• حسن بن علی کوفی

• عباس بن معروف

• ایوب بن نوح

• حسن بن حسین لؤلؤی

• حسن بن علی وشاء

• عبدالله بن صلت

• علی بن مهزیار

• احمد بن ابی عبدالله برقی

• احمد بن داوود

• محمد بن خالد برقی

• معاویه بن حکیم

• حسین بن سعید

• علی بن اسماعیل میثمی

• سهل بن زیاد[۱۰]

تالیفات

علم رجال دے منابع وچ حسن بن فضال د‏‏ی کئی کتاباں دا ذکر ہويا اے جنہاں وچ بعض دے اسمائ ایتھ‏ے ذکر کيتے جا رہے نيں:

• کتاب الصلاة

• کتاب الزکوة

• کتاب الدیات[۱۱]

• کتاب التفسیر

• کتاب الابتدا و المبتدأ

• کتاب الطب[۱۲]

• کتاب البشارات

• کتاب الرد علی الغالیة

• الزیارات

• النوادر

• الشواهد من کتاب الله

• المتعة

• الناسخ و المنسوخ

• الملاحم[۱۳]

وفات

حسن بن علی بن فضال د‏‏ی وفات سن 224 ہجری قمری وچ ہوئی۔[۱۴]

حوالے

1. ابن ندیم، الفهرست، ص۴۰۸.
2. طوسی، الغیبة، ص۳۹۰.
3. نجاشی، رجال، ص۳۴.
4. امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۰۶.
5. طوسی،اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۸۳۲-۸۳۱.
6. طوسی، الفهرست، ص۹۸.
7. امین، اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۰۸.
8. طوسی،اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص ۸۰۲-۸۰۱.
9. طوسی، اختیار معرفه الرجال، ج۲، ص۸۰۲-۸۰۱.
10. خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۵۱-۵۰.
11. طوسی، الفهرست، ص۹۸.
12. ابن ندیم، الفهرست، ص۴۰۸.
13. نجاشی، رجال، ص۳۶.
14. طوسی، الفهرست، ص۹۸.

منابع

• ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، محمد رضا تجدد، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۶ش.

• امین، محسن، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.

• خویی، سید ابوالقاسم، معجم الرجال، دار الزهرا، بیروت، ۱۴۰۹ق.

• طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال (رجال کشی)، موسسه آل البیت لاحیاء التراث.

• طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.

• طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، به تحقیق طهرانی، عباد الله ناصح، علی احمد، مؤسسة المعارف الاسلامیة، قم، ۱۴۱۱ق.

• نجاشی، احمد بن علی، رجال‌ النجاشی، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۴ق.

بیرونی لینک

سانچہ:شیعہ فقہا (تیسری صدی ہجری)