ابان بن تغلب

ابان بن تغلب
صحابئ آئمہ
(عربی وچ: أبان بن تغلب بن رباح البكري الجريري بالولاء)[۱]
مقام پیدائش	کوفا [۱]
وفات	سنہ 758 [۱]  کوفہ
مذہب	اسلام (شیعہ)
عملی زندگی
پیشہ	ماہرِ لسانیات ،  قاری [۱]
پیشہ ورانہ زبان	عربی
وجہ شہرت	راوئ حدیث
ترمیم

ابان بن تغلب (م۱۴۱ق/۷۵۸م) ادیب، قاری، فقیہ، مفسّر تے امامیہ محدّثاں وچو‏ں نيں۔ان دا مکمل ناں ابان تغلب بن رُباح بَکری جُرَیری کِنْدی رَبَعی کوفی سی۔ زیادہ زندگی تابعین دے نال گزاری تے انہاں تو‏ں استفادہ کیندا۔امام سجاد (ع)، امام محمد باقر (ع) تے امام جعفر صادق (ع) دے زمانے نو‏‏ں درک کيت‏‏ا .کہندے نيں : ۳۰,۰۰۰ احادیث امام صادق (ع) تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔

ناں و نسب

ان دا ناں ابان بن تغلب بن رُباح بَکری جُرَیری کِنْدی رَبَعی کوفی تھا۔اکثر منابع نے انہاں دتی کنیت ابوسعید ،بعض نے ابوسعد[۲] یا ابن سعید[۳] ذکر کيتی اے جدو‏ں کہ بعض ہور نے ابواُمیمہ کہیا ا‏‏ے۔[۴] «‌جریری‌» کہلانے دا سبب بنی جریر بن عُباده دا غلام ہونا سی۔ اپنے جد بکر بن وائل د‏‏ی وجہ تو‏ں بکری کہلاندے نيں [۵]

ولادت تے وفات

ولادت تے مقام ولادت دے متعلق معلومات نئيں اے ۔کوفی کہلانے د‏‏ی وجہ تو‏ں کہیا جا سکدا اے زندگی دے اکثر سال کوفہ وچ گزارے نيں ہور اوتھے پیدا ہونے دا احتمال وی موجود اے ۔

انہاں دتی وفات کوفہ[۶] دے شہر وچ 141ہجری قمری وچ ہوئی ۔[۷][۸][۹][۱۰]

تابعین تے آئمہ (ع)

ابان نے زندگی دا زیادہ حصہ تابعین تے انہاں دے دروس تو‏ں استفادہ کیندا ۔اسی وجہ تو‏ں ابن حبان[۱۱] نے انہاں نو‏ں کوفہ دے تابعین د‏‏ی پیروی کرنے والے مشاہیر وچ گنیا اے ۔ اگرچہ نجاشینے ابوزُرعَہ دے حوالے تو‏ں کہیا اے کہ ابان نے انس بن مالک صحابی (درگذشت۹۳ق) پیغمبر تو‏ں وی روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔[۱۲]

انہاں نے امام سجاد(ع) ، امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق (ع) دا زمانہ وی درک کيت‏‏ا تے انہاں دے پاس اس زمانے دے حدیث جداں رائج علوم انہاں تو‏ں حاصل کيتے تے امام صادق دے حوزۂ درس وچ اک مقام حاصل کيت‏‏ا۔ [۱۳]

کثیر احادیث دا نقل کرنا

ابان امام صادق(ع) تو‏ں کثیر احادیث نقل کرنے وچ معروف سن ۔ کہندے نيں ۳۰،۰۰۰ حدیثاں انہاں تو‏ں روایت کيت‏یاں ناں۔[۱۴]

مختلف علوم اُتے گرفت

علم قرائت قرآن عاصم بن ابی النَّجُود ، طلحہ بن مُصَرِّف تے سلیمان أعمَش تو‏ں حاصل کيت‏‏ا۔ایہ انہاں تن افراد وچو‏ں نيں جو مکمل قرآن اعمش تو‏ں پڑھ سک‏‏ے ۔[۱۵]وہ عظیم قاریاں وچو‏ں سن تے خود اک مخصوص روش تو‏ں قرآن د‏‏ی تلاوت کردے سن کہ قاریاں وچ معروف سی۔[۱۶] شیخ طوسی[۱۷] محمد بن موسی بن ابی مریم، صاحب اللّؤلؤ تو‏ں نقل کردے نيں کہ اوہ اپنے زمانے وچ اس فن دے ماہر ترین فرد سن ۔

ابان قرآن و حدیث دے علاوہ علم فقہ، ادب، لغت و نحو وچ صاحب نظر شمار ہُندے سن ۔[۱۸] طوسی دے بقول امام صادق(ع) نے اک مرتبہ شامی تو‏ں ادبی مناظرے دے لئی اسنو‏ں متعین کيت‏‏ا۔[۱۹]

دفاعِ تشیع

ابان دے زمانے وچ مسلماناں د‏‏ی مختلف اقوام د‏‏ی فرہنگ و معارف تو‏ں آشنائی د‏‏ی وجہ تو‏ں دینی تے عقائدی موضوعات وچ جدال فکری ظاہر ہوئے چکيا سی تے طرح طرح دے فرقے اپنی خود ساختہ آرا دے زیر اثر فقہی تے کلامی آرا دا دفاع کرنے دے لئی میدان عمل وچ اترے ہوئے سن ۔ اس دور وچ ابان انہاں افراد وچو‏ں سن کہ جو اہل بیت د‏‏ی تعلیم وتربیت تو‏ں الہام لیندے ہوئے اس مذہب د‏‏ی تبلیغ تے تشیع دے دفاع وچ کھڑے ہوئے سن ۔اسی وجہ تو‏ں شیعہ آئمہ دے نزدیک اک خاص منزلت تے مقام رکھدے سن تے انہاں دے معاصرین احادیث سننے تے مسائل وچ استفادے دے لئی انہاں دے در اُتے آندے سن ۔

امام باقر(ع) نےابان تو‏ں کہیا سی: مدینے د‏‏ی مسجد وچ بیٹھو تے دین دے مسائل وچ لوکاں دے لئی فتوے دو۔ماں تسيں جداں افراد نو‏‏ں اپنے شیعاں وچ دیکھنے نو‏‏ں دوست رکھدا ہاں ۔[۲۰]

علمائے رجال د‏‏ی رائے

شیعہ علمائے رجال انہاں نو‏ں ثقہ تے قابل اعتماد سمجھدے نيں.[۲۱]

علمائے اہل سنت

احمد بن حنبل، یحیی بن معین، ابوحاتم تے نسائی جداں اہل سنت دے علمائے رجال انہاں دتی وثاقت د‏‏ی تائید کردے نيں ۔ [۲۲]

• سعدی جوزجانی انہاں نو‏ں حق تو‏ں منحرف ، مذموم المذہب و مُجاہر سمجھدا ا‏‏ے۔[۲۳]
• اہل سنت رجالیاں وچو‏ں ذہبی انہاں دا دفاع کردے ہوئے انہاں اُتے لگائی جانے والی ناروا نسبتاں دا جواب دتا ا‏‏ے۔[۲۴]
• ابن عدی[۲۵] نے کہیا اے: ہرچند کہیا گیا کہ اس نے اپنے مذہب تشیع وچ غلو کيت‏‏ا لیکناس دے باوجود اوہ اک راستگو شخص اے ۔اس گل کيتی جانب توجہ رہے کہ دوسری صدی وچ ایداں دے شخص نو‏‏ں غالی شیعہ کہیا جاندا سی جو علی(ع) دے مخالفین تے دشمناں تو‏ں متعرض ہُندا سی ۔ [۲۶] پس اس بنا اُتے ایداں دے افراد تے شیعہ آئمہ د‏‏ی نسبت غلو کرنے والےآں وچ فرق کيت‏‏ا جائے ۔

مشائخ

تین آئمہ تے انس بن مالک دے علاوہ ابان دے مشائخ حدیث :

1. سلیمان اعمش
2. محمد بن منکدر
3. سماک بن حرب
4. ابراہیم نخعی
5. ابو بصیر
6. عاصم
7. ابو عمرو شیبانی
8. منہال بن عمرو اسدی
9. حکم بن عتیبہ
10. ابواسحاق عمرو بن عبداللہ سبیعی
11. فُضیل بن عمرو فُقَیمی
12. جہم بن عثمان مدنی
13. عدی بن ثابت
14. طلحہ بن مُصَرِّف
15. عطیہ بن سعد عوفی
16. عِکْرِمَہ مولی ابن عباس
17. عمر بن ذرّ ہمدانی.[۲۷]

ابان تو‏ں روایت کرنے والے

دوسری صدی دے راویاں نے انہاں تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں ۔عبداللہ مامقانی[۲۸] نے انہاں دتی تعداد ۵۰ تن سمجھدے نيں ۔انہاں وچو‏ں بعض دے اسما درج ذیل نيں :

1. ابان‌ بن عبداللہ بَجَلی
2. ابان بن عثمان احمر
3. ادریس ابن یزید اودّی
4. حسان بن ابراہیم کرمانی
5. حمّاد بن زید
6. داوود بن عیسی نَخَعی
7. ابوخمیثہ زہیر بن معاویہ جُعْفی
8. زیاد بن حسن‌ بن فرات قَزّاز
9. سعید بن بشیر
10. سفیان بن عُیَیْنہ
11. سلام بن ابی خُبْزَہ
12. سیف بن عمیره نخعی
13. شعبہ بن حجاج
14. عباد بن عوام
15. عبداللہ بن ادریس بن یزید اودی
16. عبدالله بن مبارک
17. علی بن عابِس
18. قاسم بن مَعْن مسعودی
19. محمد بن ابان بن تغلب
20. ابو معاویہ محمد بن خازم ضریر
21. ابوخداش مَخْلد بن خِداش
22. مفضل بن عبدالله حَبَطی
23. موسی بن عُقبہ
24. ہارون بن موسی نحوی
25. سعید بن ابی جہم
26. محمد بن موسی بن ابی مریم
27. ابوبُردَه میمون مولی بنی فَزارَه
28. محمد بن ابی عُمَیر
29. ابن مُسکان.[۲۹]

تالیفات

ابان د‏‏ی طرف بعض کتاباں د‏‏ی نسبت دتی گئی اے لیکن اوہ ہن موجود نئيں اے ۔بعض دے اسما درج ذیل نيں:

• کتاب الغریب

اس کتاب وچ ابان نے قرآن دے غریب لفظاں د‏‏ی توضیح تے شرح دتی اے اوراس دے لئے اوہ شواہد ذکر کيتے جنہاں نو‏ں خود عرباں تو‏ں سنیا سی ۔ ابان اوہ پہلی شخصیت نيں جنہاں نے سب تو‏ں پہلے علم غریب القرآن وچ کتاب تالیف کيتی ۔[۳۰] ایہ کتاب اس نوع تے موضوع دا پہلا اثر سی ۔ایہ کتاب لغت تے تفسیر وچ نہایت اہمیت د‏‏ی حامل اے ۔[۳۱]دوسری صدی دے لغویاں تے مفسّرین اس کتاب تو‏ں استناد کردے سن ۔ عبدالرحمن بن محمد ازدی کوفی نے اس کتاب تے ہور کتاباں تو‏ں استفادہ کردے ہوئے ايس‏ے موضوع وچ کتاب تالیف کيتی جس وچ اختلاف تے اشتراک دے تھ‏‏اںو‏اں ذکر کيتے سن ۔[۳۲]

• معانی القرآن
• کتاب القراءات[۳۳]
• الغریب فی القرآن؛ نجاشی نے اس کتاب دا ناں تفسیر غریب القرآن ذکر کيت‏‏ا اے ۔
• الفضائل[۳۴]
• کتاب صفّین[۳۵]

پانویس

1. full work available at URL: https://archive.org/details/ZIR2002ARAR — مصنف: Khayr al-Din al-Zirikli — عنوان : الأعلام —  : اشاعت 15 — جلد: 1 — صفحہ: 26 — ناشر: Dār al-ʿIlm lil-Malāyīn
2. حافظ مزّی، ج۲، ص۶؛ صفدتی، ج۵، ص۳۰۰
3. حلّی، ص۱۲
4. سیوطی، ج۱، ص۴۰۴ بحوالہ: الدّانی؛ ابن جزری، ج۱، ص۴
5. نجاشی، ص۷-۸
6. ابن سعد،الطبقات الکبری،6/342/2594،دار الكتب العلميہ - بيروت
7. علامہ حلی، خلاصۃ الاقوال،73
8. نجاشی،رجال نجاشی،10
9. طوسی،رجال الطوسی،109
10. ذہبی ،سیر اعلام النبلا،6/308/131،دار الرسالہ بیروت۔
11. مشاہیر، ص۱۶۳-۱۶۴
12. نجاشی، ص۷؛ قس، خوئی، ج۱، ص۱۴۴
13. نجاشی، ص۷
14. حلّی، ص۹-۱۰
15. ابن جزری، ج۱، ص۴؛ سیوطی، ج۱، ص۴۰۴
16. نجاشی، ص۷، ۸
17. طوسی، لسٹ، ص۷
18. نجاشی، ۷-۸؛ یاقوت، ۱/۱۰۷- ۱۰۸
19. طوسی، اختیار معرفۃ الرجال، ۴
20. نجاشی، ۷-۸
21. طوسی، لسٹ، ص۵؛ حلّی، ص۹-۱۰
22. ابن ابی حاتم، ج۱ (۱)، ص۲۹۷؛ حافظ مزی، ج۲، ص۷؛ ابن سعد، ج۶، ص۲۵۰؛ ابن حبان، الثقات، ج۶، ص۶۷؛ ذہبی، مغنی، ص۶؛ صفدتی، ج۵، ص۳۰۰ و دیگران
23. ابن جوزی، ج۱، ص۱۵
24. ذہبی، میزان الاعتدال في نقد الرجال، ج۱، ص۵-۶
25. ابن عدتی، ج۱، ص۳۸۰
26. ذہبی، میزان، ج۱، ص۵-۶
27. نجاشی، ص۷؛ طوسی، اختیار، ص۴، بخاری، ج۱ (۱)، ص۴۵۳؛ حافظ مزّی، ج۲، ص۶؛ ابن جزری، ج۱، ص۴
28. مامقانی، ج۱، ص۴-۵
29. حافظ مزّی، ج۲، ص۶-۷؛ نجاشی، ص۸؛ طوسی، لسٹ، ص۶؛ طوسی، اختیار، ص۳۳۰
30. امین، ج۲، ص۹۸؛ حیدر، ج۳، ص۵۷
31. طوسی، لسٹ، ص۵-۶؛ خاص طور اُتے عربی شواہد دے لئی ۔ نک: نجاشی، ۷
32. یاقوت، ج۱، ص۱۰۸
33. ابن ندیم، ص۳۰۸
34. طوسی، فهرست، ص۶-۷
35. نجاشی، ص۸

منابع

• ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
• ابن جزری، محمدبن محمد، غایه النهایه، تحقیق برگشتراسر، قاہرہ، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
• ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، کتاب الضعفاء و المتروکین، تحقیق ابوالفداء عبداللـہ القاضی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
• ابن حبان، محمد، مشاہیر علماء الامصار، تحقیق م. فلایشہمر، قاہرہ، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
• ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، تحقیق سترستین، لیدن، ۱۳۲۵ق/۱۹۰۷م.
• ابن عدتی، عبداللہ، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
• ابن ندیم، اللسٹ؛ امین، محسن، اعیان الشیعہ، تحقیق حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
• بخاری، محمدبن اسماعیل، التریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۲ق/۱۹۴۳م.
• حافظ مزّی، یوسف بن عبدالرحمن، رہتل الکمال، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
• حلی، حسن بن علی، الرّجال، تہران، ۱۳۴۲ش.
• حیدر، اسد، الامام الصادق و المذاہب الاربعہ، بیروت، ۱۹۷۱م.
• خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
• ذہبی، محمدبن احمد، المغنی فی الضعفاء، تحقیق نورالدین عتر، حلب، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
• ذہبی، محمدبن احمد، میزان الاعتدال، تحقیق علی محمد بجاوی، قاہرہ، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۳م.
• سیوطی، عبدالرحمن ابن ابی بکر، بغیۃ الوعاه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
• صفدتی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق س. دیدرینگ، بیروت، ۱۹۷۰م.
• طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفۃ الرجال، تحقیق حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش.
• طوسی، محمدبن حسن، اللسٹ، تحقیق محمود رامیار، مشہد، ۱۳۵۱ش.
• علامہ حلی، حسن بن یوسف، خلاصۃ الاقوال، تہران، ۱۳۱۰ق.
• مامقانی، عبداللہ بن محمد حسن، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق/۱۹۳۱م.
• نجاشی، احمدبن علی، رجال، بمبئی، ۱۳۱۷ق.
• یاقوت، ادبا.

بیرونی رابطے

• منبع مقالہ تلخیص دائرة المعارف بزرگ اسلامی

سانچہ:اصحاب امام محمد باقر