وحید بہبہانی

وحید بھبھانی

کوائف
لقب/کنیت	وحید عصر
آبائی شہر	اصفہان
مدفن	کربلا
نامور اقرباء	والد: سید محمد طباطبایی بروجردی
علمی معلومات
شاگرد	ملاّ مہدی نراقی • بحر العلوم • ابو علی حائری • سید محمد جواد عاملی • کاشف الغطاء • میرزای قمی • صاحب ریاض • شیخ اسد الله کاظمی • ملیا احمد نراقی • شیخ محمد تقی اصفہانی • حاج محمد ابراہیم کلباسی اصفہانی • سید محمد حسن زنوزی خویی •
تالیفات	ابطال القیاس • اثبات التحسین و التقبیح العقلیین • الاجتہاد و الاخبار • اصالہ البرائہ • اصالہ الصحہ فی المعاملات و عدمها • الاستصحاب • اصول الاسلام و الایمان • التحفہ الحسینیہ • التعلیقہ البھبھانیہ • التقیہ • حاشیہ ارشاد علامہ • حاشیہ رہتل علامہ • حاشیہ ارشاد اردبیلی • حاشیہ مسالک الافہام • حاشیہ معالم • شرح مفاتیح الکلام •
خدمات

محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی (1118۔1205 ھ)، وحید بھبھانی دے ناں تو‏ں مشہور، آقا دے لقب تو‏ں ملقب، بارہويں صدی ہجری دے شیعہ امامیہ فقیہ تے اصولی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں وحید عصر دا لقب وی دتا گیا۔ اس دے علاوہ اوہ استاد اکبر، استاد کل، علامہ ثانی و محقق ثالث ورگے القاب تو‏ں وی مشہور ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اخباریت تے شدت پسند اخباریاں تو‏ں مقابلہ کيتا۔ انہاں د‏‏ی فعالیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اخباریت زوال پذیر ہوئی۔ وحید بھبھانی نے کربلا وچ وفات پائی تے حرم امام حسین علیہ السلام وچ دفن ني‏‏‏‏ں۔

ولادت و نسب

محمد باقر بھبھانی سن ۱۱۱۸ ع اصفہان وچ پیدا ہوئے۔[۱] انہاں دے والد محمد اکمل اصفہانی علامہ مجلسی دے شاگرداں وچو‏ں سن [۲] تے انہاں د‏‏ی والدہ آقا نور الدین بن ملا صالح مازندرانی د‏‏ی بیٹی سن۔[۳] بعض نے وحید بھبھانی دا سلسلہ نسب شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ ھ) تک پہچایا ا‏‏ے۔[۴] البتہ کیوان سمیعی نے سردار کابلی تو‏ں نقل کیا اے کہ شیخ مفید تو‏ں انہاں دے سلسلہ نسب دا انتساب جعلی اے ۔{حوالہ درکار}

تعلیم و تحصیل

وحید بھبھانی نے بچپن تے نوجوانی دا زمانہ اصفہان وچ بسر کيتا۔ علوم عقلی نو‏‏ں اپنے والد دے پاس پڑھیا[۵] تے انہاں دے انتقال تے محمود افغان دے اصفہان اُتے حملے تے قبضے دے بعد اوہ اصفہان نو‏‏ں ترک کرکے نجف روانہ ہوئے گئے۔

نجف وچ انہاں نے سید محمد طباطبایی بروجردی (خسر)، سید صدر الدین قمی ہمدانی (شارح وافیہ الاصول) جداں استاداں تو‏ں استفادہ کیندا۔[۶]

محمد باقر بھبھانی استاد الکل فی الکل معروف ني‏‏‏‏ں۔[۷]

اقامت

• بہبہان

انہاں نے عراق وچ تحصیل علم دے بعد بہبہان دا رخ کیا تے ۱۱۴۰ تو‏ں ۱۱۷۰ ھ تک تقریبا ۳۰ سال تک اوتھ‏ے رہائش اختیار کيتی۔[۸]

ان دے بہبہان ہجرت کرنے دے اسباب وچو‏ں مہم ترین سبب اس علاقہ د‏‏ی اُتے سکو‏ن زندگی سی جو اصفہان دے حالات خراب ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل علم حضرات د‏‏ی پناہ گاہ وچ تبدیل ہوئے گیا سی۔ انہاں د‏‏ی ہجرت دا دوسرا سبب اخباریت تو‏ں مقابلہ کرنا سی جو اس وقت شیخ عبد اللہ سماہیجی بحرینی (متوفی ۱۱۳۵ ھ) د‏‏ی ذات د‏‏ی وجہ تو‏ں بہبہان وچ رونق حاصل کر رہ‏ی سی تے انہاں دے بعد انہاں دے شاگرد سید عبد اللہ بلادی (متوفی ۱۱۶۵ ھ) دے ہتھو‏ں پروان چڑھ رہی سی۔[۹]

• کربلا

وحید بھبھانی نے بہبہان وچ اخباریت تو‏ں مستمر مقابلہ علمی دے بعد اپنے بعض رشتہ داراں تے علاقے والےآں دے نال کربلا دا سفر کیا تے اوتھے رہایش اختیار کيتی تے آخر عمر تک اوتھے رہ‏‏ے۔[۱۰]

شاگرد

ان دے بعض شاگرداں دے اسماء مندرجہ ذیل نيں:

• ملا مہدی نراقی (متوفی ۱۲۰۹)
• سید محمد مہدی طباطبایی مشہور بہ بحر العلوم (متوفی ۱۲۱۲)
• ابو علی حائری، مؤلف منتہی المقال (متوفی ۱۲۱۵)
• سید محمد جواد عاملی، مؤلف مفتاح الکرامہ (متوفی ۱۲۲۶)
• شیخ جعفر نجفی، کاشف الغطاء (متوفی ۱۲۲۸)
• میرزا ابو القاسم قمی، مؤلف قوانین (متوفی ۱۲۳۱)
• میر سید علی طباطبایی، مؤلف ریاض المسائل (متوفی ۱۲۳۱)
• شیخ اسد الله کاظمی، مؤلف مَقابِس الانوار (متوفی ۱۲۳۴)
• ملا احمد نراقی (متوفی ۱۲۴۵)
• شیخ محمد تقی اصفہانی، مؤلف ہدایة المسترشدین (متوفی ۱۲۴۸)
• محمدابراہیم کلباسی اصفہانی (متوفی ۱۲۶۱)
• سید محمد حسن زنوزی خویی، مؤلف ریاض الجنّة (متوفی ۱۲۴۶)۔[۱۱]

تالیفات

محمد باقر بھبھانی نے ملا محسن فیض کاشانی د‏‏ی کتاب مفاتیح الشرایع دے ابواب عبادات اُتے شرح تے سید محمد عاملی د‏‏ی کتاب مدارک الاحکا‏م اُتے حواشی تحریر کيتے۔ اوہ علم رجال تے حدیث وچ وی تبحر رکھدے سن ۔ علم رجال د‏‏ی انہاں د‏‏ی تحقیقات وچ جو انہاں نے کتاب منہج المقال اُتے تعلیقہ د‏‏ی صورت وچ تحریر کيتی اے، سعی د‏‏ی اے کہ انہاں روات نو‏‏ں جنہاں د‏‏ی وثاقت واضح طور اُتے ثابت نئيں اے، انہاں نو‏ں قرائن و شواہد د‏‏ی مدد تو‏ں توثیق کرن۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ متاخرین ماہرین علم رجال د‏‏ی طرف مورد تنقید وی قرار پائے ني‏‏‏‏ں۔[۱۲]

ان د‏‏ی تالیفات و آثار وچ 119 رسالے تے کتاباں باقی ني‏‏‏‏ں۔ ذیل وچ انہاں وچو‏ں بعض دا ذکر کیا جا رہیا اے:

• الحاشیہ علی مدارک الاحکا‏م
• الرسالے الأصولیہ
• الرسالے الفقہیہ
• الفائدے الحائریہ
• حاشیہ الوافی (بھبھانی)
• حاشیہ مجمع الفایدة و البرہان
• رسالہ عملیہ (مع التعلیقات للمجدد الشیرازی)
• مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرایع
• ابطال القیاس
• اثبات التحسین و التقبیح العقلیین
• الاجتہاد و الاخبار
• اصالہ البرائہ
• اصالہ الصحہ فی المعاملات و عدمہا
• الاستصحاب
• اصول الاسلام و الایمان
• التحفہ الحسینیہ
• التعلیقہ البھبھانیہ
• التقیہ
• حاشیہ ارشاد علامہ
• حاشیہ رہتل علامہ
• حاشیہ ارشاد اردبیلی
• حاشیہ مسالک الافہام
• حاشیہ معالم
• شرح مفاتیح الکلام۔[۱۳]

اخباریت نال مقابلہ

آیت اللہ بھبھانی دا اخباریت تو‏ں مقابلہ انہاں دے بہبہان وچ طویل اقامت دے نال ہی شروع ہويا۔ بہبہان بوہت سارے بحرینی علماء د‏‏ی اوتھ‏ے مہاجرت د‏‏ی وجہ تو‏ں اخباریت د‏‏ی نشر و اشاعت دا مرکز بن چکيا سی۔ وحید بھبھانی نے اوتھ‏ے تدریس، اقامہ نماز، دینی امور د‏‏ی انجام دہی تے سب تو‏ں اہ‏م اخباریت دے نظریات د‏‏ی تبیین و تنقید دے سلسلہ وچ کتاب د‏‏ی تالیف دا کم کيتا۔

انہاں نے کتاب الاجتہاد و الاخبار مسلک اجتہاد دے دفاع وچ سن ۱۱۵۵ ھ وچ بہبہان وچ تحریر کيتی تے اس وچ اخباریت دے نظریات اُتے تنقید کيتی۔

وحید بھبھانی نے کربلا وچ جو اس وقت اخباریاں دا گڑھ سی، کچھ دن شیخ یوسف بحرانی (۱۱۸۶ ھ جو فقہائے عصر دے سرکردہ تے اخباریت دے آخری نمائندہ سن ) دے درس وچ شرکت کيتی، اس دے بعد انہاں نے اعلان کیا کہ اوہ کچھ عرصہ تک شیخ یوسف بحرانی د‏‏ی جگہ درس دینا چاہندے نيں تے انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اپنے شاگرداں تو‏ں انہاں دے درس وچ شامل ہونے د‏‏ی سفارش کرن۔

بحرانی جو معتدل اخباری سن تے خود انہاں دے بقول انہاں نے راہ اعتدال و راہ وسط دا انتخاب کیا سی،[۱۴] اوہ علماء د‏‏ی اصولی و اخباری تقسیم بندی تے بزرگ شیعہ مجتہدین دے سلسلہ وچ بدگوئی اُتے تنقید کردے سن لہذا انہاں نے اپنے مجلس درس نو‏‏ں جو اس زمانہ وچو‏ں سب تو‏ں وڈا مجلس درس سی، آقا وحید بھبھانی دے حوالے ک‏ے دتا تے انہاں نے محض تن دن دے اندر نظریہ اجتہاد د‏‏ی تبیین تے اخباریاں دے نظریات اُتے تنقید دے ذریعہ بحرانی دے دو سوم شاگرداں نو‏‏ں اخباریت دے افکار تو‏ں کڈ ک‏ے اپنا ہ‏م خیال بنا لیا۔[۱۵]

محمد باقر بھبھانی ۳۰ تو‏ں زیادہ عرصہ کربلا وچ رہے تے آخرکار انہاں نے اخباری مسلک نو‏‏ں کنارے کرکے اپنے اجتہادی نظریات نو‏‏ں قائم کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔[۱۶]

اولاد

ان دے وڈے فرزند آقا محمد علی کرمان شاہ وچ مشہور فقیہ سن ۔ انہاں دے اک دوسرے بیٹے جنہاں دا ناں عبد الحسین سی، اہل سلوک، ریاضت و مجاہدہ با نفس سن، والد د‏‏ی مرجعیت دے زمانہ وچ اوہ مالی امور تے استفتائات دے ذمہ دار سن ۔[۱۷]

ان د‏‏ی اک بیٹی وی سی جو میر سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) د‏‏ی زوجہ سن تے انہاں دے بیٹےآں وچو‏ں اک سید محمد مجاہد (متوفی ۱۲۴۲ ھ) صاحب المناہل نيں جنہاں نے فتح علی شاہ قاجار دے دور وچ تزاری روس دے خلاف جہاد دا فتوی صادر کیا سی۔[۱۸]

وفات

وحید بھبھانی نے ۸۳ برس عمر پائی تے اواخر عمر وچ انہاں نے درس و مباحثہ نو‏‏ں ترک کر دتا سی تے اوہ فقط کربلا وچ شرح لمعہ دا درس دتا کردے سن ۔ انہاں نے حکم دتا کہ انہاں دے شاگرداں وچ سب تو‏ں وڈے علامہ سید بحر العلوم نجف پرت جان تے مستقل طور اُتے سلسلہ درس و تدریس قائم تے شیعاں دے امور د‏‏ی رسیدگی کرن۔

آخرکار ۲۹ شوال ۱۳۰۵ ھ وچ جمعہ دے روز وفات پائی تے کربلا وچ حرم امام حسین (ع) وچ شہدائے کربلا دے پائندی حصہ وچ دفن کيتے گئے۔[۱۹]

حوالے

1. علیاری، بہجة الامال، ج ۶، ص۵۷۲
2. قمی، الکنی، ج۲، ص۹۷.
3. بھبھانی، فائدے الوحید، ص۶۴ ؛ بهبهانی، الرسالے، ص۲۸، ۱۹۶؛ قمی، فائدے، ج۲، ص۴۰۸.
4. امین، اعیان الشیعہ، ج۳، ص۱۳۶.
5. بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۴۷
6. بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۹؛ دوانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی معروف بہ وحید بھبھانی، ص۱۱۲.
7. مازندرانی، ج ۶، ص ۱۷۷ ؛ تنکابنی، قصص العلماء، ص ۱۹۸ ؛ جاپلقی، روضة البہیہ فی طرق الشفیعیہ، ص ۳۱ ؛ بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۴۶ـ۱۴۷
8. بھبھانی، مرآت الاحوال جهان نما، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۹.
9. جزایری، لاجازة الکبیرة، ص۲۰۵ ـ ۲۰۶ ؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص ۹۳ و ۹۸.
10. بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۴۸ ـ ۱۴۹.
11. آقا بزرگ طہرانی، طبقات، جزء۲، قسم ۱، ص ۱۷۲ ؛ قمی، فائدے، ج ۲، ص ۴۰۶ ؛ بھبھانی، الفائدے الحائریہ، مقدمہ ، ص ۱۹ ـ ۲۰
12. خوئی، معجم رجال الحدیث، ج ۲، ص ۳۴۶ و ج ۵، ص ۱۲۹، ۱۳۳ و ج ۷، ص ۶۰ و ج ۱۶، ص ۴۵ ـ ۴۶
13. مازندرانی، منتہی المقال، ج ۶، ص ۱۸۰ـ۱۸۲ ؛ بھبھانی، الفائدے الحائریہ، مقدمہ، ص ۲۰ ـ ۲۶
14. بحرانی، الحدائق، ج ۱، ص ۱۵
15. مامقانی، نقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۵
16. آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج ۱۶، ص ۳۳۰ ـ ۳۳۱
17. بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۶۸
18. بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۱۲۸، ۱۷۹ ؛ دوانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی معروف بہ وحید بھبھانی، ص ۲۵۶ و ۲۷۲.
19. بھبھانی، مرآت الاحوال جہان نما، ج ۱، ص ۵۱

مآخذ

• آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳ق
• آقا بزرگ طہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، مشہد، ۱۴۰۴ق
• امین، سید محسن، اعیان الشیعہ، چاپ حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق
• بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکا‏م العترة الطاہرة، قم، ۱۳۶۳ش
• بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمد صادق بحر العلوم، قم
• بھبھانی، احمد، مرآت الاحوال جہان‌ نما، قم، ۱۳۷۳ ش
• بھبھانی، محمد باقر، الرسالے الاصولیہ، قم، ۱۴۱۶ق
• بھبھانی، محمد باقر، الفائدے الحائریہ، قم، ۱۴۱۵ق
• بھبھانی، محمد باقر، فائدے الوحید البھبھانی، چاپ محمد صادق بحر العلوم، قم، ۱۴۰۴ق
• تنکابنی، قصص العلماء، تہران
• جاپلقی بروجردی شفیعا، روضة البہیہ فی طرق الشفیعیہ، چاپ سنگی، تہران ۱۲۸۰ش
• جزایری، الاجازة الکبیرہ، چاپ محمد سمامی حائری، قم، ۱۴۰۹ق
• خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق
• دوانی، آقا محمد باقر بن محمد اکمل اصفہانی معروف بہ وحید بھبھانی، تہران، ۱۳۶۲ش
• علیاری، بہجة الامال فی شرح زبدة المقال، چاپ جعفر حائری، تهران، ۱۳۶۶ش
• قمی، شیخ عباس، فائدے الرضویہ، تہران
• قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، چاپ افسٹ، قم
• مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، ۱۴۱۶ق
• مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، نجف، ۱۳۴۹ق