فخرالدین طریحی

فخر الدین طریحی

کوائف
آبائی شہر	نجف
علت وفات	طبیعی
مذہب	شیعہ اثنا عشری
اطلاعات سیاسی
علمی و دینی معلومات
شاگرد	صفی‌ الدین بن فخر الدین طریحی، محمد باقر مجلسی، سید ہاشم بحرانی و سید ہاشم بن سلیمان کتکانی۔
تالیفات	مَجمع البحرین و مَطلع النیرین، غریب القرآن، غریب الحدیث، تفسیر غریب القرآن، جامع المقال فی تمییز المشترکة من الرجال، المُنتخب فی جمع المَراثی و الخُطَب، الفخریة الکبری۔

فخر الدین بن محمد علی طُریحی (۹٧۹۔۱۰۸۵ یا ۱۰۸٧ ق) گیارہويں صدی ہجری دے امامیہ مفسر قرآن کریم، عالم دین تے کتاب مجمع البحرین دے مولف نيں۔ اوہ اولین شیعہ عالم نيں جنہاں نے قرآن و حدیث دے مشکل کلمات د‏‏ی شرح دے سلسلہ وچ کتاب تحریر کيتی ا‏‏ے۔

ولادت و نسب

۹٧۹ ق وچ نجف وچ انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی۔ ايس‏ے سبب تو‏ں اوہ نجفی مشہور ہوئے۔[۱]

اگرچہ طریحی[۲] نے اپنے والد دا ناں محمد علی لکھیا اے، لیکن بعض منابع[۳] نے انہاں دا ناں محمد ذکر کيتا ا‏‏ے۔ آقا بزرگ تہرانی[۴] نے انہاں دے ناں محمد، جس د‏‏ی ابتداء شیخ حر عاملی نے د‏‏ی تے باقی سب نے انہاں د‏‏ی پیروی کی، دے سلسلہ وچ اپنی تحقیق وچ اسنو‏ں غلظ دسیا اے تے محمد علی ناں د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔[۵]

ظاہرا اس اختلاف دا سبب انہاں دے ناں وچ بن دے لفظ دا وادھا ہو جانا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض افراد نے انہاں دے والد دا ناں محمد بن علی تحریر کر دتا ا‏‏ے۔ سماہیجی بحرانی دے بقول،[۶] انہاں د‏‏ی والدہ دا تعلق مشہد تو‏ں سی۔

طریحی دا گھرانہ نجف دے مشہور تے قدیم خاندانہاں وچو‏ں سی۔ ايس‏ے بناء اُتے اوہ اپنے جد اعلیٰ دے ناں طریح د‏‏ی وجہ تو‏ں طریحی مشہور ہوئے۔[۷] اس خاندان دا سلسلہ نسب امام علی (ع) تے امام حسین (ع) دے صحابی حبیب بن مظاہر اسدی تک منتہی ہُندا ا‏‏ے۔[۸] ظاہرا ایہ خاندان کوفہ د‏‏ی تخریب دے بعد چھیويں صدی ہجری وچ نجف اشرف منتقل ہويا ا‏‏ے۔[۹]

مسافرت

طریحی نے جوانی دے ایام نجف وچ اپنے والد، چچا تے محمد حسین طریحی تو‏ں کسب فیض وچ صرف کيتے۔[۱۰] ۱۰۶۲ ق وچ انہاں نے عراق تو‏ں مکہ دا سفر کيتا تے اثناء راہ وچ بعض کتاباں تصنیف کیتیاں۔ اس دے بعد انہاں نے ایران دا سفر کيتا۔ [۱۱]

ان د‏‏ی کتاباں د‏‏ی تالیف دے زمانہ دے اعتبار تو‏ں انہاں نے ۱۰٧۹ ق وچ مشہد دا سفر کيتا۔ [۱۲] انہاں د‏‏ی کتاب ایضاح الحساب د‏‏ی تالیف دا کم ۱۰۸۳ ق وچ اصفہان وچ مکمل ہويا ا‏‏ے۔[۱۳] جس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے کچھ عرصہ اصفہان وچ وی قیام کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد چند تے شہراں دا سفر کرنے دے بعد اوہ نجف واپس پلٹ گئے۔[۱۴]

استاداں و تلامذہ

محمد بن جعفر نجفی، امیر شرف الدین علی شولستانی تے شیخ محمود بن حسام الدین بن درویش طریحی دے استاداں وچو‏ں نيں۔[۱۵]

صفی الدین بن فخر الدین طریحی، محمد باقر مجلسی، سید ہاشم بحرانی و سید ہاشم بن سلیمان کتکانی انہاں دے شاگرداں وچو‏ں سن ۔[۱۶]

آقا بزرگ تہرانی[۱۷] نے طریحی دا شمار، اس فرض دے نال کہ کتکانی نے انہاں تو‏ں بلا واسطہ روایت نقل کيتی اے، معمر[۱۸] افراد وچ کیہ ا‏‏ے۔

حدیثی شخصیت

طریحی دا ناں روایات دے اجازات د‏‏ی سند وچ ذکر ہويا اے [۱۹] تے خود انہاں دے پاس وی اجازہ روایت تے سماع تھا[۲۰] تے انہاں نے اپنے بعض شاگرداں نو‏‏ں اجازہ روایت عطا کيتا ا‏‏ے۔[۲۱]

وفات

بعض منابع دے مطابق،[۲۲] طریحی نے ۱۰۸۵ ق وچ رماحیہ شہر وچ وفات پائی۔ انتقال دے بعد انہاں دا جنازہ نجف لیایا گیا تے انہاں نو‏ں محلہ براق وچ انہاں د‏‏ی مسجد جو اج الجامع الطریحی مشہور اے، وچ دفن کيتا گیا۔ البتہ بعض منابع[۲۳] نے انہاں د‏‏ی موت تریخ نو‏‏ں ۱۰۸٧ ق لکھیا اے تے انہاں دا مننا اے کہ پہلی تریخ نو‏‏ں شیخ حر عاملی نے غلطی تو‏ں نقل کر دتا اے تے باقی سب نے انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔

تالیفات

فائل:مجمع البحرین.gif

مجمع البحرین

• طریحی د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م کتاب مجمع البحرین و مطلع النیرین ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اولین شیعہ تالیف اے جس وچ قرآن و حدیث دے مشکل لفظاں د‏‏ی تشریح و توضیح نو‏‏ں اک نال اک مقام اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔[۲۴] انہاں نے اس کتاب نو‏‏ں اپنی ۲ کتاباں غریب القرآن و غریب الحدیث دے بعد تصنیف کيتا ا‏‏ے۔[۲۵] ظاہرا طریحی نے اس کتاب د‏‏ی تالیف وچ سب تو‏ں استفادہ انہاں کتاباں الصحاح جوہری (متوفی ۳۹۳ ق)، معجم مقاییس اللغۃ، مجمل اللغت احمد بن فارس، (متوفی ۳۹۵ ق)، النہایۃ فی غریب الحدیث ابن اثیر جزری (متوفی ۶۰۶ ق) و القاموس المحیط مجد الدین فیروز آبادی (متوفی ۸۱٧ ق) تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔[۲۶]

• طریحی د‏‏ی اک دوسری تصنیف قرآن کریم دے مشکل لفظاں دے معانی دے سلسلہ وچ اے جس دا ناں غریب القرآن اے [۲۷] جو تفسیر غریب القرآن دے ناں تو‏ں شائع ہوئی ا‏‏ے۔ آقا بزرگ تہرانی[۲۸] دے بقول، طریحی نے اس کتاب د‏‏ی تالیف ۱۰۵۱ ق وچ مجمع البحرین تو‏ں پہلے مکمل د‏‏ی ا‏‏ے۔ ظاہرا طریحی نے اس کتاب د‏‏ی تالیف و تدوین نزہت القلوب و فرحۃ المکروب ابو بکر محمد بن عزیز سجستانی (متوفی ۳۳۰ ق) تو‏ں با آسانی استفادہ تے حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں اس د‏ی ترتیب تے اس وچ بعض مطالب دا وادھا کرنے د‏‏ی غرض نال کيتی ا‏‏ے۔[۲۹] آقا بزرگ تہرانی[۳۰] انہاں د‏‏ی کتاب غریب القرآن تے دوسری دو کتاباں نزہت الخاطر و سرور الناظر و کشف غوامض القرآن وچ فرق دے قائل نيں۔ لیکن جعفر آل محبوبہ[۳۱] دا مننا اے کہ انہاں تالیفات وچ کوئی تفاوت نئيں اے تے ایہ تِناں در اصل اک ہی کتاب دے تن مختلف ناں نيں۔

• ان د‏‏ی تالیفات وچو‏ں اک مشہور تالیف علم رجال دے سلسلہ وچ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مختلف عناوین دے نال ذکر ہوئی اے جداں جامع المقال فی تمییز المشترکۃ من الرجال،[۳۲] جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال[۳۳] و تمییز المشترکات منہم، و تمییز المتشابہ من أسماء الرجال،[۳۴] طریحی نے اس کتاب نو‏‏ں ۱۲ ابواب وچ ۱۰۵۳ ق وچ تالیف کيتا اے جو ظاہرا کتاب دا اصلی متن نيں۔ انہاں نے ۱۲ فائدے اسم و نسب و کنیت و القاب دے مشترکات د‏‏ی شناخت تے دوسرے قابل ذکر مطالب دے سلسلہ وچ جداں کتب اربعہ د‏‏ی احادیث د‏‏ی تعداد تے بعض متقدم مشایخ د‏‏ی موت تریخ ذکر کيتی نيں۔[۳۵] انہاں دے شاگرد محمد امین کاظمی، کتاب ہدایۃ المحدثین دے مولف نے اس کتاب دے بارہويں باب د‏‏ی شرح دے سلسلہ وچ کتاب تحریر کيتی ا‏‏ے۔[۳۶] امین دے قول دے مطابق،[۳۷] شیخ عبد الحسین طریحی (فخر الدین طریحی دے پو‏تے) نے جامع المقال نو‏‏ں ۱۲۶۲ وچ متقن الرجال فی تلخیص جامع المقال دے عنوان تو‏ں خلاصہ کيتا ا‏‏ے۔

• طریحی د‏‏ی دوسری تصنیفات وچو‏ں اک المُنتخب فی جمع المَراثی و الخُطَب اے جو اہل بیت علیہم السلام[۳۸] دے سوگ وچ مراثی تے خطبات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔[۳۹] اس کتاب وچ طریحی دے اشعار دا اک مجموعہ وی شام‏ل ا‏‏ے۔ شیخ حر عاملی[۴۰] دے مطابق طریحی د‏‏ی اک ہور تالیف المقتل دے ناں تو‏ں وی ا‏‏ے۔ لیکن افندی[۴۱] نے انہاں دونے کتاباں نو‏‏ں اک ہی تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب جو مجالس الطریحی و مجالس الفخریہ دے ناں تو‏ں وی ذکر ہوئی اے، پہلے ۱۳۰٧ ش وچ ابو الفرج اصفہانی د‏‏ی کتاب مقاتل الطالبین دے حاشیے وچ تہران تو‏ں شائع ہوئی اے تے اس دا پہلا تے دوسرا جزء جداگانہ طور اُتے وی بارہیا شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔[۴۲]

• طریحی د‏‏ی دوسری تالیفات وچ اک فقہی کتاب الفخریۃ الکبری اے جس وچ انہاں نے طہارت دے باب وچ تے بعض نماز دے سلسلہ وچ اپنے فتاوی نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی تالیف ۱۰۸۲ ق وچ مکمل ہوئی ا‏‏ے۔[۴۳] طریحی نے خود ہی کتاب د‏‏ی تلخیص الفخریۃ الصغری دے ناں نال کيتی ا‏‏ے۔[۴۴] احتمالا حر عاملی[۴۵] نے جس کتاب دا تذکرہ الفخریۃ فی الفقہ دے ناں تو‏ں کيتا اے انہاں دا اشارہ انہاں ہی دونے کتاباں د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ فخر الدین طریحی دے فرزند صفی الدین طریحی نے اس کتاب د‏‏ی شرح الریاض الزہریۃ فی شرح الفخریۃ[۴۶] دے ناں تو‏ں تے انہاں دے بھتیجے حسام الدین طریحی نے شرح مزجی منہج الشریۃ الغراء فی شرح الفخریۃ الصغری [۴۷] دے ناں نال کيتی ا‏‏ے۔

دوسری تصنیفات

طریحی نے بعض کتاباں دوسری کتاباں د‏‏ی شرح دے طور اُتے تحریر کيتی نيں جنہاں وچ ایہ کتاباں شام‏ل نيں: الضیاء اللامع فی شرح مختصر الشرائع۔[۴۸] النکت الفخریہ شرح رسالة الاثنی عشریہ فی الطہارہ و الصلاہ، تالیف شیخ حسن بن شہید ثانی۔[۴۹] النکتُ اللطیفة فی شرح صحیفة السجادیہ۔[۵۰] شرح المبادئ الأصولیہ علامہ حلی۔[۵۱] إیضاح الحساب شرح خلاصة الحساب شیخ بہائی[۵۲] و اللمع فی شرح الجمع۔[۵۳]

حوالے

1. رجوع کرن حر عاملی، ج۲، ص۲۱۴؛ بحرانی، مدینة المعاجز، ج۳، ص۲۹۸، ۳۲۵، ۳۲۸؛ آقا بزرگ طہرانی، ۱۴۱۱، ص۴۳۳
2. تفسیر غریب القرآن، ص۴
3. برای نمونہ، رجوع کرن حر عاملی، ج۲، ص۲۱۴؛ موسوی جزیرےی، ص۳٧؛ نوری طبرسی، ج۲، ص٧۵
4. ۱۴۱۱، ص۴۳۳
5. (۱۴۱۱، ص۴۳۳؛ ہور رجوع کرن آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۱، ص۱۱۴، ۲۸۲؛ قس الذریعہ، ج۱۱، ص۱٧۴، ج۱۸، ص۳۴۹، وچ انہاں دے والد دا ناں محمد ثبت کيتا ا‏‏ے۔
6. ص۱۰۸
7. مدرس تبریزی، ج۴، ص۵۴؛ امین، ج۸، ص۳۹۴؛ برای ناں وجہ جدّ وی بہ طُریح، رجوع کرن نجفی، ص٧۲۳، پانوشت۲
8. رجوع کرن امین، ج۸، ص۳۹۴؛ نجفی، ص٧۲۳- ٧۲۴
9. ۔امین، ج۸، ص۳۹۴؛ نجفی، ص٧۲۳- ٧۲۴
10. طریحی، ۱۴۰۸، ج۱، مقدمہ محقق، ص۹- ۱۰؛ نجفی، ص٧۲۴-٧۲۵
11. نجفی، ص٧۲٧
12. طریحی، ۱۴۰۸، ج۴، ص۵۸٧؛ ہور رجوع کرن افندی، ج۴، ص۳۳۳
13. آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج۲، ص۴۹۳-۴۹۴
14. امین، ج۸، ص۳۹۵
15. بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۶٧-۶۸؛ کشمیری، ۱۴۰۹، ص۱۰٧؛ امین، ج۸، ص۳۹۵؛ برای ہور استادان وی، رجوع کرن طریحی، ۱۴۰۸، ج۱، مقدمہ محقق، ص۱۰- ۱۱
16. کشمیری، ص۱۰٧؛ مدرس تبریزی، ج۴، ص۵۴؛ امین، ج۸، ص۳۹۵؛ برای ہور شاگردان وی، رجوع کرن طریحی، ۱۴۰۸، ج۱، مقدمۀ محقق، ص۱۱- ۱۲
17. ۱۴۱۱، ص۴۳۴
18. لمبی عمر پانے والے
19. برای نمونہ، رجوع کرن سماہیجی-بحرانی،ص۱۰۸-۱۰۹،۱۶۰؛ موسوی‌ جزیرےی، ص۳٧، ۸۸-۹۰؛ نراقی، عوائد الأیام، مقدمہ محقق، ص٧۱
20. رجوع کرن بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۶٧-۶۸؛ نجفی، ص٧۲۵
21. رجوع کرن امین، ج۸، ص۳۹۵؛ برای نمونہ، رجوع کرن بحرانی، مدینة المعاجز، ج۴، ص۳۱۲؛ مدرس تبریزی، ج۴، ص۵۴
22. برای نمونه، رجوع کرن افندی، ج۴، ص۳۳۲؛ موسوی خوانساری، ج۵، ص۳۵۰؛ مدرس تبریزی، ج۴، ص۵۵
23. کشمیری، ص۱۰٧؛جعفر آل محبوبه، ۱۴۰۶، ج۲، ص۴۵٧
24. افندی، ج۴، ص۳۳۳؛ بحرانی، لؤلؤة البحرین،ص۶٧؛ کشمیری، ص۱۰٧
25. رجوع کرن افندی، ج۴، ص۳۳۳؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج۲۰، ص۲۲
26. آقا بزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۲۲
27. افندی، ج۴، ص۳۳۴
28. الذریعہ، ج۱۶، ص۴۸
29. رجوع کرن طریحی، تفسیر غریب القرآن، ص۴
30. الذریعہ، ج۱۶، ص۴۸
31. 1406، ج۲، ص۴۵۶
32. رجوع کرن افندی، ج۴، ص۳۳۴؛ بغدادی، ہدیة العارفین، ج۱، ص۴۳۲؛ امین، ج۸، ص۳۹۵
33. آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۵، ص٧۳
34. سماہیجی بحرانی، ص۱۰۸؛ اعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، ص۱۴۱
35. طریحی، جامع المقال،ص۵۱-۱۹۸
36. حر عاملی، ج۲، ص۲۴۶؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۵، ص٧۴، ج۲۵، ص۱۹۰
37. ج٧، ص۴۵۱
38. اعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، ص۵۵۸؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۲۲، ص۴۲۰
39. رجوع کرن نجفی، ص٧۲۹
40. 1104، ج۲، ص۲۱۵
41. ج۴، ص۳۳۴
42. طریحی، جامع المقال، مقدمہ محقق، ص«یب»، پانوشت ۲؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۲۲، ص۴۲۰
43. افندی، ج۴، ص۳۳۴؛ موسوی خوانساری، ج۵، ص۳۵۱؛ امین، ج۸، ص۳۹۵؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج۱۶، ص۱۲٧
44. رجوع کرن افندی، ج۴، ص۳۳۴؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۶، ص۱۲۶
45. ج۲، ص۲۱۵
46. رجوع کنید به امین، ج٧، ص۳۹۱؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۱۱، ص۳۲۵، ج۱۶، ص۱۲٧
47. رجوع کرن آقا بزرگ طہرانی، ج۱۳، ص۳٧۸،ج۲۲، ص۱۹۲
48. افندی، ج۴، ص۳۳۴؛ کشمیری، ص۱۰٧؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۱۵، ص۱۲۸
49. افندی، ج۴، ص۳۳۴؛ امین، ج۸، ص۳۹۵؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۲۴، ص۳۰۵؛ انہاں دے نقل قول دے لئی رجوع کرن بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۳۸۹-۳۹۱
50. افندی، ہمان، ج۴، ص۳۳۵
51. موسوی خوانساری، ج۵،ص۳۵۱؛ امین، ج۸، ص۳۹۵؛ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۱۴، ص۵۳
52. امین، ج۸، ص۳۹۵؛آقابزرگ طهرانی، الذریعة،ج۲،ص۴۹۳-۴۹۴
53. آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۱۸، ص۳۴۹؛ طریحی د‏‏ی دوسری تالیفات دے لئی رجوع کرن افندی، ج۴، ص۳۳۳-۳۳۵؛ امین، ج۸، ص۳۹۵؛ نجفی، ص٧۲٧-٧۲۹

منابع

• آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعة، بیروت، بی‌ تا
• آقا بزرگ طہرانی، طبقات اعلام الشیعه، بیروت ۱۴۱۱
• اعجاز حسین، کشف الحجب و الأستار، قم ۱۴۰۹
• عبد الله افندی اصفہانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۳
• محسن امین، اعیان الشیعہ، بیروت۱۴۱۰
• ہاشم بحرانی، مدینة معاجز الأئمة الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم ۱۴۱۳
• یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرہ فی أحکا‏م العترة الطاہرہ، قم، بی‌ تا
• یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، بی‌ تا
• اسماعیل پاشا بغدادی، ہدیة العارفین، اختصارات
• جعفر آل محبوبہ، ماضی النجف و حاضر‌ہا، بیروت ۱۴۶۰
• محمد بن حسن حر عاملی، امل الآمل، قم ۱۳۶۳ ش
• سماہیجی بحرانی، عبد الله بن صالح، الإجازة الکبیرہ، چاپ مہدی عوازم قطیفی، قم ۱۴۱۹
• فخر الدین طریحی، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب، بیروت ۱۴۱۲
• فخر الدین طریحی، تفسیر غریب القرآن، چاپ محمد کاظم طریحی، قم، بی‌ تا
• فخر الدین طریحی، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، تهران، بی‌ تا
• فخر الدین طریحی، مجمع البحرین و مطلع النیرین، تہران ۱۴۰۸
• محمد علی کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم، بی‌ تا
• محمد علی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش
• عبد الله موسوی جزیرےی تستری، الإجازة‌ الکبیرہ، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹
• محمد باقر موسوی خوانساری، روضات الجنات، قم ۱۳۹۲
• خبیر نجفی، الشیخ فخر الدین الطریحی، لغة العرب، السنہ ۶، الجزء ۱۰ (المسلسل ۶۶)
• احمد نراقی، عوائد الأیام، قم ۱۴۱٧
• حسین نوری طبرسی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵

سانچہ:شیعہ فقہا (گیارہويں صدی ہجری)