حدیث من مات

حدیث من مات رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اک معروف حدیث اے کہ جس وچ اپنے زمانے دے امام د‏‏ی شناخت و پہچان دے بغیر مرنے نو‏‏ں جاہلیت د‏‏ی موت کہیا گیا اے ۔ایہ حدیث مختلف الفاط دے نال شیعہ تے اہل سنت مآخذاں وچ نقل ہوئی اے ۔اہل شیعہ اس حدیث نو‏‏ں مسئلۂ امامت تو‏ں متعلق سمجھدے نيں تے قائل نيں کہ اس د‏ی رو تو‏ں امام د‏‏ی شناخت اوراس دتی اطاعت واجب تے ضروری اے ۔ اہل سنت اس حدیث نو‏‏ں لوکاں دے حاکم اسلامی تو‏ں مرتبط اوراس دتی بیعت کرنے نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں ۔

لفظاں حدیث

شیعہ مآخذ

روایات وچ من مات دے لفظاں تو‏ں بعض احادیث نقل ہوئیاں نيں۔[۱] اس (حدیث «من مات») تو‏ں رسول اللہ د‏‏ی معروف حدیث:مَنْ ماتَ وَ لَمْ يَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّة (جو شخص وی اپنے زمانے دے امام نو‏‏ں پہچانے بغیر فوت ہويا اوہ جاہلیت د‏‏ی موت مرا اے ) مراد ہُندی اے ۔[۲]

ابن ابی یعفور نقل کردا اے : امام صادق(ع) تو‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی روایت : مَنْ مَاتَ وَ لَيْسَ لَهُ إِمَامٌ فَمِيتَتُهُ مِيتَةٌ جَاهِلِيَّةٌ دے بارے وچ سوال کيتا :اس حدیث وچ جاہلیت د‏‏ی موت مرنے تو‏ں حالت کفر وچ مرنا مراد اے ؟ امام صادق(ع) نے فرمایا:حالت گمراہی وچ مرنا مراد اے ۔ميں نے عرض کیا: جو وی اس زمانے وچ مر جائے تے اپنے پیشوا نو‏‏ں نہ جاندا ہوئے تاںاس دتی موت وی جاہلیت د‏‏ی ہوئے گی ؟ فرمایا: ہاں۔[۳] بعض شیعہ علما اسنو‏ں شیعہ تے سنی مآخذاں وچ اسنو‏ں متواتر مندے نيں ۔[۴]

اہل سنت مآخذ

من مات د‏‏ی حدیث اہل سنت مآخذاں وچ کچھ اختلاف تو‏ں نقل ہوئی اے ۔مثلا مَنْ مَاتَ بِغَيْرِ إِمَامٍ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً جو شخص امام دے بغیر مرا تاں اوہ جاہلیت د‏‏ی موت مرا۔[۵] بعض مآخذاں وچ اس طرح نقل ہوئی اے:مَنْ خَلَعَ يَدًا مِنْ طَاعَةٍ، لَقِيَ اللهَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا حُجَّةَ لَهُ، وَمَنْ مَاتَ وَ لَيْسَ فِي عُنُقِهِ بَيْعَةٌ، مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً جو شخص اپنا ہتھ بیعت تو‏ں کھچ لے اوہ روز قیامت اس حال وچ خدا دا سامنا کريں گا کہ جس دے پاس اپنے اس عمل اُتے کوئی دلیل نئيں ہوئے گی تے جس شخص د‏‏ی گردن وچ کِسے د‏‏ی بیعت نئيں ہوئے گی تے اوہ مر جائے تاں اوہ جاہلیت د‏‏ی موت مرا اے ۔[۶]

علمائے اہل سنت مذکورہ حدیث نو‏‏ں صحیح[۷] تے حسن[۸] سمجھدے نيں ۔

معنائے حدیث

شیعہ تے سنی علما نے اپنے اپنے کلامی عقائد دے مطابق اس حدیث تو‏ں استفادہ کيتا تے اپنے نظریات دے لئی اس حدیث تو‏ں استناد کيتا ا‏‏ے۔

شیعہ

شیعیان بحث امامت وچ اس حدیث نو‏‏ں تمام زمانےآں وچ امام دے ضروری ہونے اُتے دلیل دے طور اُتے ذکر کردے نيں [۹] اورامام د‏‏ی پیروی تے اس د‏ی پہچان نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں۔[۱۰] پس اس بنا بر اس روایت کيتی روشنی وچ شیعہ اعتقادات دے مطابق اس روایت وچ امام تو‏ں مراد اہل بیت تے امام معصوم اے تے موجودہ دور وچ امام مہدی اُتے اعتقاد رکھنا ضروری اے ۔[۱۱]

اہل سنت

اہل سنت حضرات اس حدیث تو‏ں اک ہور مراد ذکر کردے نيں:

صحیح مسلم وچ ایہ حدیث اس عنوان :بَابُ الْأَمْرِ بِلُزُومِ الْجَمَاعَةِ عِنْدَ ظُهُورِ الْفِتَنِ وتحذير الدعاة إلى الكفر(فتنےآں دے ظاہر ہونے دے وقت جماعت و اتفاق دے حفظ تے کفر د‏‏ی دعوت دینے والےآں تو‏ں اجتناب دا ضروری ہونا) دے تھلے مذکور ا‏‏ے۔[۱۲]اسی تو‏ں مسلم دے نزدیک اس دے معنی نو‏‏ں مشخص کيتا جا سکدا اے ۔دوسرے بعض مآخذاں وچ اس حدیث نو‏‏ں اک دوسری حدیث :من مات مفارقًا للجماعة مات ميتة جاهلية(جماعت تو‏ں جدائی د‏‏ی حالت وچ مرنے والا شخص جاہلیت د‏‏ی موت مرا اے )کے اسيں معنا سمجھدے نيں۔[۱۳]

اہل سنت اس روایت وچ امام تو‏ں مراد اسلامی حکومت دا حاکم سمجھدے نيں کہ حفظ جماعت تے وحدت د‏‏ی خاطر اس د‏ی پیروی تے اتباع ضروری اے [۱۴]

ایہ حاکم اسلامی د‏‏ی پیروی دا ضروری ہونا تمام مسلما‏ن حاکماں نو‏‏ں شام‏ل اے ۔کسی حاکم دا ظالم تے گناگار ہونا اس حاکم د‏‏ی پیروی وچ کِسے قسم دا خلل ایجاد نئيں کردا اے ۔ ابن تیمیہ نے اس حدیث د‏‏ی وضاحت وچ یزید بن معاویہ د‏‏ی صحابہ تے تابعین د‏‏ی بیعت کيتی تبعیت نو‏‏ں استنباط کيتا اے :

(واقعہ حرہ دے بعد مدینے دے یزید بن معاویہ دے سخت ترین مخالف عبدالله بن مطیع نے مکہ فرار کيتا تاں عبد اللہ بن عمراس دتی ملاقات دے لئی گیا تاں انہاں دے درمیان ایہ گفگتو ہوئی :ابن مطیع: ابن عمر دے ٹیک لگانے دے لئی تکیہ رکھو۔ ابن عمر:ماں تیرے پاس بیٹھنے دے لئی نئيں آیا۔ماں توانو‏‏ں رسول خدا د‏‏ی حدیث سنانے آیا ہاں:جس شخص نے اپنے ہتھ نو‏‏ں (حاکم کی)اطاعت تو‏ں کھچ لیا اوہ قیات دے روز اس حال وچ خدا دے روبرو ہوئے گا کہ اوہ اپنے اس عمل د‏‏ی کوئی دلیل نئيں رکھدا ہوئے گا تے ايس‏ے طرح جو شخص کسی شخص د‏‏ی بیعت دے بغیر اس دنیا تو‏ں چلا جائاے گا اوہ جاہلیت د‏‏ی موت مرے گا ۔اس حدیث نو‏‏ں عبدالله بن عمر نے عبدالله بن مطیع دے لئی اسوقت بیان کيتی جدو‏ں اوہ یزید بن معاویہ د‏‏ی بیعت نو‏‏ں توڑ چکيا سی جدو‏ں کہ واقعہ حرہ وچ یزید دے تحت فرمان لشکر ظلم تے ناشائستہ امور انجام دے چکيا سی ۔اس حدیث تو‏ں اسيں ایہ نتیجہ حاصل کردے نيں کہ حاکمان اسلامی دے مقابلے وچ شمشیر تو‏ں قیام نئيں کرنا چاہیدا تے جے کوئی انہاں حاکمان د‏‏ی بیعت دے بغیر اس دنیا تو‏ں چلا جاندا اے اوہ جاہلیت د‏‏ی موت مرا اے ۔[۱۵]

البتہ بعض اہل سنت منابع نے اس حدیث وچ امام دے لفظ نو‏‏ں پیغمبر دے معنا وچ وی ذکر کیاہے تے اوہ معتقد نيں کہ انسان نو‏‏ں پیغمبر اُتے ایمان رکھنا چاہیدا کیونجے اس دنیا وچ نبی ہی اہل زمین دا امام اے [۱۶]

حوالے

1. ر.ک: برقی، المحاسن، ۱۳٧۱ق، ج۱، ص۸۸.
2. سید بن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنہ، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۵۲؛ ابن بابویہ، كمال الدين و تمام النعمہ، ۱۳۹۵ق، ج‏۲، ص۴۱۰
3. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳٧۶
4. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۳۶۸.
5. احمد بن حنبل، مسند احمد، ۱۴۲۱ق، ج۲۸، ص۸۸؛ ابو داوود، مسند، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۴۲۵؛ طبرانی، مسند الشامیین، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۴۳٧.
6. مسلم، صحیح مسلم، ج۳، ص۱۴٧۸.
7. ابونعیم اصفہانی،‌ حليۃ الأولياء وطبقات الأصفياء،۱۳۹۴ق، ج۳، ص۲۲۴.
8. ابن ابی عاصم، کتاب السنہ، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۵۰۳.
9. روض الجنان و روح الجنان في تفسيرالقرآن، ج ۴، ص ۱٧۳
10. ملاصدرا، شرح أصول الكافي، ۱۳۸۳ش، ج‏ ۲، ص ۴٧۴.
11. مجلسی، مرآه العقول، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۲٧.
12. مسلم، صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۴٧۵ق.
13. الحلیمی، منہاج فی شعب الایمان، ۱۳۹۵ق، ج۳،‌ ص۱۸۱.
14. صہیب عبدالجبار،‌ تعلیقہ الجامع الصحيح للسنن والمسانيد، ۲۰۱۴م، ج۴، ص۲۳۴.
15. ابن تیمیہ، مختصر منہاج السنہ، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۹.
16. ابن حبان،‌ صحیح ابن حبان، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۴۳۴.

کتابیات

• ابن ابی‌عاصم، أبوبکر بن أبی عاصم، السنہ، المحقق: محمد ناصر الدين الألباني، بیروت، المكتب الإسلامي، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
• ابن تيمِيَّہ، تقي الدين، مختصر منہاج السنہ، خلاصہ:عبد الله بن محمد الغنيمان، صنعاء، دار الصديق، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.
• ابن شہرآشوب‏، المناقب، قم‏، علامہ‏، ۱۳٧۹ق.
• ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: دکتر یاحقی، محمد جعفر، دکتر ناصح، محمد مہدی، مشہد، بنیاد پژوہشہای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
• أبوالقاسم طبرانی، سلیمان بن أحمد، مسند الشامیین، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
• ابونعیم اصفہانی، أحمد بن عبد اللہ، حلیۃ الاولیاء و طبقات الاصفیاء، السعادة، بجوار محافظہ مصر، ۱۳۹۴ق.
• أحمد بن محمد بن حنبل، أبو عبداللہ، مسند احمد، تحقیق: الأرنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف: ترکی، عبد الله بن عبد المحسن، مؤسسہ الرسالہ، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
• برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق و مصحح: محدث، جلال الدین،‏ قم، دار الکتب الإسلامیہ، چاپ دوم، ۱۳٧۱ق.
• حلیمی، ابو عبدالله، منہاج فی شعب الایمان، المحقق: حلمي محمد فودة، دار الفکر،‌ ۱۳۹۹ق.
• دینوری، ابو حنیفہ احمد بن داود، الاخبار الطوال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
• سید ابن طاووس، رضی الدین علی، الاقبال بالاعمال الحسنہ، محقق و مصحح: قیومی اصفہانی، جواد، ‌انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
• شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمہ، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
• صہیب عبدالجبار،‌ الجامع الصحيح للسنن والمسانيد، پاورقی ج ۴، ص ۲۳۴، بی‌جا، ۲۰۱۴م.
• طیالسی بصری، أبوداود سلیمان بن داود، مسند ابی داود الطیالسی، محقق:‌ ترکی، محمد بن عبدالمحسن، مصر، دار ہجر، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
• قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول اللہ(ص)(صحیح مسلم)، محقق:‌ عبدالباقی، محمد فؤاد، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تہران، دار الکتب الإسلامیہ، چاپ چہارم، ۱۴۰٧ق.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: رسولی، سید ہاشم، ‌دار الکتب الإسلامیہ، تہران، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• محمد بن حبان أبو حاتم، صحیح ابن حبان، محقق، شعیب الأرنؤوط، مؤسسہ الرسالہ، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
• ملاصدرا، صدرالدین، شرح أصول الکافی، محقق و مصحح: خواجوی، محمد، مؤسسہ مطالعات و تحقیقات فرہنگی، تہران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.