ابو سعید خدری

معلومات شخصیت
کنیت	ابو سعید
لقب	خدری
جم تریخ	ہجرت تو‏ں ۱۰ سال پہلے
مقام سکونت	مدینہ
مہاجر/انصار	انصار
نسب/قبیلہ	قبیلہ بنی عوف د‏‏ی شاخ بنی خدرہ
موت تریخ تے مقام وفات	سنہ 74 ہجری مدینہ
مقام دفن	جنت البقیع
دینی مشخصات
جنگاں وچ شرکت	مختلف غزوات وچ شرکت بشمول جنگ صفین و جنگ نہروان

سعد بن مالک بن سنان (متوفی 74 ھ/612/613 ء) ابو سعید خُدری دے ناں تو‏ں مشہور، رسول خدا (ص) و امام علی (ع) دے معروف صحابی تے راوی احادیث نيں۔ انصار دے بزرگانہاں وچو‏ں گنے جاندے نيں ہور حدیث غدیر دے راویاں وچو‏ں نيں۔ انہاں دے والد وی صحابہ رسول اللہ وچو‏ں سن ۔ مختلف غزوات وچ پیامبر (ص) دے نال شریک رہے تے جنگ صفین و نہروان وچ امام علی (ع) د‏‏ی ہمراہی کیتی۔ مورخین انہاں نو‏ں فقیہ سمجھدے نيں تے شیعہ رجال وچ انہاں د‏‏ی تعریف مذکور ا‏‏ے۔ اکثر منابع تاریخی انہاں د‏‏ی وفات ٧۴ ھ لکھدے نيں لیکن بعض واقعہ حرّه دے اک سال بعد ٦۴ ھ کہندے نيں۔ بعض مآخذ نے انہاں کيت‏ی جائے دفن مدینہ دا قبرستان بقیع ذکر کيتا ا‏‏ے۔

نسب

تریخ اسلام دے منبع وچ ایويں انہاں دا ذکر آیا اے: سعد بن مالک بن سنان بن عبید بن ثعلبہ بن [عبید بن] الأبجر.[۱] کنیت‌ ابو سعید تے اپنے جد خُدره دے ناں تو‏ں منسوب نيں جو ابحر تو‏ں مشہور سن ۔[۲] بنو خدره انصار دے بنی عوف د‏‏ی شاخ سی۔ انہاں دے والد مالک بن سنان صحابہ پیغمبر (ص) سن جو جنگ احد وچ شہید ہوئے۔[۳] ماں دا ناں انیسہ بنت ابی حارثہ اے جو قبیلۂ بنی نجار تو‏ں سی۔[۴]

ذا‏تی فضیلتاں تے مذہبی مقام

تریخ و سیرت نگاری دے منابع ابو سعید نو‏‏ں انصار دا اک بزرگ سمجھدے نيں [۵]اس دتی فقاہت د‏‏ی تاکید کردے نيں۔[۶] ابو سعید صحابہ دے درمیان زہد و پارسائی وچ مشہور سن ۔ اسک‏‏ے متعلق ابونُعیم نے حلیۃ الاولیاء[۷] تے ابن جوزی در صفۃ الصفوة[۸] انہاں دتی شخصیت اُتے گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ شیعہ رجال شناساں نے نے وی اسنو‏ں بزرگ تے بہت زیادہ تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔[۹] انہاں نو‏ں اصحاب پیامبر(ص) وچ سلمان و ابوذر دے ردیف وچ قرار دتا اے تے اصحاب امام علی (ع) دے اصحاب وچ «اصفیاء» دے زمرے وچ گنیاہے انہاں نو‏ں امام علی برگزیدہ اصحاب کہیا اے [۱۰] رجال کشی وچ امام صادق (ع) تو‏ں منقول اے کہ ابو سعید دین دا پابند تے حق تو‏ں آشنا سی ہور فضل بن شاذان تو‏ں مروی اے کہ ابو سعید اپنے زمانے دے سابقین اصحاب وچ سن ۔[۱۱]

روایت

ابو سعید پیامبر(ص) اسلام دے انہاں برجستہ ترین اصحاب وچو‏ں اے جس مہاجر و انصار نے روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔[۱۲] پیغمبر(ص) د‏‏ی ۱۱٧۰ احادیث اس تو‏ں منقول نيں۔ بعض انہاں نو‏ں راوئ صحاح ستہ کہندے نيں چونکہ مسلم تے بخاری وغیرہ نے اس نقل کيتا اے [۱۳] بقی بن خلد ہور دیگران نے اپنی مسند کبیر وچ انہاں تو‏ں مروی روایات نو‏‏ں اکٹھا کيتا ا‏‏ے۔[۱۴] ابو سعید تو‏ں منقول روایات وچ حدیث غدیر شیعاں دے نزدیک زیادہ اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ اس نے ہور مشہور اصحاب تو‏ں وی اسنو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ جنہاں نے اس تو‏ں روایات نقل کيتی نيں رسول دے مشہور اصحاب وچو‏ں عبداللہ بن عباس، عبداللہ بن عمر، جابر بن عبداللہ انصاری، زید بن ثابت تے انس بن مالک ہور بوہت سارے تابعین جداں سعید بن مسیب، عطاء بن یسار تے نافع اس وچ شامل نيں [۱۵]

سیاسی مقام

ابو سعید نبی اکرم(ص) تے امام علی(ص) دے زمانے وچ سیاسی تے فوجی لحاظ تو‏ں کافی متحرک سن ۔ جنگ احد دے موقع اُتے اس دے والد انہاں نو‏ں ۱۳ سال د‏‏ی عمر وچ رسول د‏‏ی خدمت وچ لے گئے کہ انال جنگ وچ شرکت کيتی اجازت داں لیکن رسول اللہ نے چھوٹی عمر د‏‏ی وجہ تو‏ں شرکت کيتی اجازت نئيں دی۔ اس دے بعد مختلف غزوات وچ شریک ہوئے [۱۶] دوسری تے تیسری صدی دے سیرت نگار واقدی تو‏ں منقول اے: جنگ خندق پہلی جنگ اے جس وچ ابو سعید خدری نے شرکت کيتی۔[۱۷]ابن کثیر (م. ٧٧۴ق.) دے مطابق بارہ جنگاں وچ رسول دے نال شریک ہوئے۔[۱۸] خلافت حضرت علی (ع) دے دور وچ صفین و نہروان وچ علی دا نال دتا۔[۱۹]

ابو سعید دا بنی امیہ دے نال دوستانہ رابطہ نئيں سی مختلف اوقات وچ فرصت ملنے اُتے انہاں اُتے تنقید کردے سن ۔ انہاں وچو‏ں اک موقع خطبۂ عید دا اے جدو‏ں مروان بن حکم نے خطبۂ عید نو‏‏ں نماز اُتے مقدم کيتا تاں اسنو‏ں ابو سعید د‏‏ی تنقید دا سامنا کرنا پيا۔[۲۰] ايس‏ے طرح خلافت معاویہ اس دے ناجائز کماں اُتے تنقید کرنے دے لئی شام گئے [۲۱] این خبر کہ ابو سعید نے ٧۳ق اک خط دے ضمن وچ عبدالملک بن مروان د‏‏ی بیعت کيتی ہور عبدالملک نے خلافت تو‏ں پہلے حدیث سنی سی، [۲۲]، زمانی لحاظ تو‏ں تے بنو امیہ تو‏ں خراب رابطے د‏‏ی بنا اُتے قابل تردید ا‏‏ے۔

ابن قتیبہ[۲۳] دے بقول ابوسعید واقعہ حرّه دے موقع اُتے شامی فوجیاں دے مدینہ وچ حملہ دے وقت خانہ نشین رہے۔لیکن اسک‏‏ے باوجود شامیاں نے اس دے گھر اُتے حملہ کيتا تے اس تو‏ں رقم تے مال دا مطالبہ کيتا۔ انہاں نے اسنو‏ں شکنجہ کيتا۔ اک روایت دے مطابق ابو سعید نے اس دن اک غار وچ پناہ حاصل کيتی۔ اک ہور روایت دے مطابق اس نے غار وچ پناہ لی ہوئی سی کہ اک شامی اسنو‏ں قتل د‏‏ی نیت تو‏ں آیا،اس نے ابو سعید نو‏‏ں پہچان لیا تاں اسنو‏ں چھڈ دتا تے کہیا کہ میرے لئے استغفار کرنا۔[۲۴]

وفات

اکثر مؤرخین انہاں د‏‏ی وفات ٧۴ ھ لکھدے نيں [۲۵] لیکن بعض نے واقعہ حره دے اک سال بعد ٦۴ق کہی ا‏‏ے۔[۲۶] کہندے نيں: ابو سعید دا وقت احتضار تن دن تک رہیا۔ انہاں دے محل دفن وچ بعض نے تصریح د‏‏ی اے انہاں نو‏ں مدینہ دے قبرستان جنت البقیع وچ دفن کيتا گیا۔[۲۷] لیکن ایہ گل قابل ذکر اے کہ انہاں دے ناں دا مزار اس وقت ترکی دے شہر استنبول وچ موجود ا‏‏ے۔[۲۸]

حوالے

1. الاستیعاب، ج۲،ص:٦۰۲.
2. طبری، المنتخب من کتاب ذیل المذیل، ج۱۱، ص۵۲۵.
3. الاستیعاب، ج۲، ص۱۳۵۲.
4. خلیفہ بن خیاط، الطبقات، ج۱، ص۲۱٦.
5. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص٦۰۲؛ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۰؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۲، ص۲۸۹.
6. ابن سعد، طبقات، ج۲، ص۳٧۲؛ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۰؛ ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقہاء، ص۵۱؛ نووی، رہتل الاسماء و اللغات، ج۲، ص۲۳٧؛ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۱٧۰؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابہ، ج۲، ص۳۵.
7. ابونعیم اصفہانی، حلیۃ الاولیاء، ج۱، صص۳٧۱ ۳٦۹.
8. ابن جوزی، صفۃ الصفوة، ج۱، صص٧۱۵٧۱۴.
9. برقی، الرجال، ص۲.
10. برقی، احمد بن محمد، الرجال، ص۳.
11. طوسی، اختیار معرفۃ الرجال، صص۳۸-۳۰.
12. الاستیعاب،ج۲،ص:٦۰۲.
13. نووی، رہتل الاسماء و اللغات، ۲/۲۳٧.
14. ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۱٧۱.
15. نووی، رہتل الاسماء و اللغات، ج۲، ص۲۳٧؛ ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۲، ص۲۸۹.
16. طبری، المنتخب من کتاب ذیل المذیل، ج۱۱، صص۵۲٦ ۵ ۵۲؛ حاکم نیشابوری، مستدرک الصحیحین ۳/۵٦۳؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص٦۰۲
17. نک: الاستیعاب، ج۱،ص:۱۵٦.
18. البدایہ والنہایہ،ج۹،ص:۴.
19. ابن حبیب، المُحبّر، ص۲۹۱؛ خطیب بغدادی، تریخ بغداد، ج۱، ص۱۸۰.
20. صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۵، ص۱۴۸.
21. ابن عساکر، تریخ مدینہ دمشق،ج٧، صص۱۸۳ ۱۸۲؛ معاویہ تو‏ں اس د‏ی انتہائی مخالفت دیکھنے دے لئی دیکھو: نصر بن مزاحم منقری، وقعہ صفین، ص۲۱٦.
22. ابن سعد، طبقات، ج۵، صص۲۳۴-۲۲۹
23. ابن قتیبہ، الامامۃ و السیاسۃ، ج۱، ص۲۱۳.
24. ذهبی، تریخ الاسلام، ج۳، صص۲۲۱ ۲۲۰
25. خلیفہ بن خیاط، الطبقات، ج۱، ص۲۱٦؛ ابن قتیبہ، المعارف، ج۱۱، صص۲٦٧ و ۵۲٦؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ج٦، ص۴۰؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص٦۰۲؛ خطیب بغدادی، تریخ بغداد،ج۱، ص۱۱۸.
26. ابن حیان، مشاہیر علماء الامصار، ص۱۱.
27. حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللہ، مستدرک الصحیحین، ج۲، ص۲۳٧.
28. ایشلی، ٧۰-٧۳ isli, Necdet, Istanbul‘da sahabe kabir ue makamlan, Ankara, Renk ofset matbaacilik.

منابع

• ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابہ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، صفۃ الصفوة، محمود فاخوری و محمد رواس قلعجی، بیروت، ۱۴۰٦ق/ ۱۹۸٦م.
• ابن حبیب، محمد، المُحبّر، حیدرآباد دکن، ۱۳٦۱ق/ ۱۹۴۲م.
• ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابۃ، قاہره، ۱۳۲۸ق.
• ابن حیان، محمد، مشاہیر علماء الامصار، تحقیق فلایشہامر، قاہره، ۱۳٧۹ق/ ۱۹۵۹م.
• ابن سعد، محمد، طبقات، بیروت، دارصادر.
• ابن عبدالبر، یوسف بن عبداللہ، الاستیعاب، قاہره، ۱۳۸۰ق/ ۱۹٦۰م.
• ابن عساکر، علی بن حسن، تریخ مدینہ دمشق، عمان، دارالبشیر.
• ابن قتیبہ، المعارف، تحقیق ثروت عکاشہ، قاہره، ۱۹٦۰م.
• ابن قتیبہ، عبدالله بن مسلم، الامامہ و السیاسہ، قاہره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹٦۹م.
• ابواسحاق شیرازی، ابراہیم بن علی، طبقات الفقہاء، تحقیق احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
• ابونعیم اصفہانی، احمد بن عبداللہ، حلیۃ الاولیاء، قاہره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۵۹ م.
• برقی، احمد بن محمد، الرجال، تحقیق جلال الدین محدث، تہران، ۱۳۴۲ ش.
• حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللہ، مستدرک الصحیحین، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۴ ق.
• خطیب بغدادی، احمد بن علی، تریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ ق.
• خلیفہ بن خیاط، الطبقات، تحقیق سہیل زکار، دمشق، ۱۹٦٦ م.
• ذہبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵/ق ۱۹۸۵ م.
• ذہبی، محمد بن احمد، تریخ الاسلام، قاہره، ۱۳٦۸ ق.
• صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات،تحقیق برند راتکہ ویسبادن، ۱۳۹۹ق/ ۱۹٧۹ م.
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالمجید سلفی، بغداد، ۱۳۹۹ ق/ ۱۹٧۹ م.
• طبری، «‌المنتخب من کتاب ذیل المذیل »، ہمراه تریخ طبری.
• طوسی، محمد بن حسنِ، اختیار معرفة الرجال، تحقیق حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ ش.
• نصر بن مزاحم منقری، وقعۃ صفین، تحقیق عبدالسلام محمد ہارون، قاہره، ۱۳۸۲ ق.
• نووی، یحیی بن شرف، رہتل الاسماء و اللغات، قاہره، ادارة الطباعہ المشیریہ.