جابر بن عبداللہ انصاری

جابر بن عبداللہ انصاری
معلومات شخصیت
پیدائشی نام	جابر بن عبد اللہ
جم	سنہ 607   مدینہ منورہ [۱]
وفات	سنہ 697 (89–90 سال)  مدینہ منورہ
شہریت	خلافت راشدہ اموی خلافت
کنیت	ابو عبد اللہ
طبی کیفیت	انا ہوناں
والد	عبد اللہ بن عمرو بن حرام
والدہ	نسیبہ بنت عقبہ عدی
عملی زندگی
نسب	السَلَمی الخزرجی الانصاری
تعداد روایات	1540 حدیث
پیشہ	فوجی افسر ،  محدث
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	غزوہ خیبر ،  غزوہ خندق
ترمیم

جابر بن عبد اللہ (عربی : جابر بن عبداللہ بن عمرو بن حرام الأنصاري) محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچو‏ں اک سن جنہاں دا تعلق یثرب (مدینۃ الرسول) تو‏ں سی ۔ عقبۂ ثانی وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ اوہ کثیر الحدیث صحابی تے حدیث لوح دے راوی نيں اس حدیث وچ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بولی تو‏ں ائمۂ شیعہ دے اسماء مبارک درج نيں۔

جابر امام حسین دے مزار دے پہلے زائر نيں۔[۲] اوہ (واقعہ کربلا دے چالیس دن بعد) روز اربعین کربلا پہنچے تے امام محمد باقر نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا سلام پہنچایا۔[۳]

نسب تے کنیت

ان دے پردادا عَمرو بن حرام بن کعب بن غَنْم سن انہاں دا سلسلہ نسب خَزْرَج تو‏ں جا ملدا ا‏‏ے۔[۴]

جابر دے والد ہجرت رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں پہلے مسلما‏ن ہوئے تےدوسری بیعت عقبہ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال عہد کیتا تے انہاں بارہ نقیباں وچو‏ں اک سن جنہيں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے قبیلےآں دے نمائندےآں دے طور اُتے مقرر کیتا سی ۔ اوہ غزوہ بدر وچ شریک سن تے غزوہ احد وچ شہید ہوئے۔[۵]

جابر دی کنیت انہاں دے بیٹےآں دے ناماں دی مناسبت تو‏ں مختلف تاریخی منابع وچ مختلف اے لیکن انہاں دی صحیح تر کنیت "ابو عبد اللہ" منی گئی ا‏‏ے۔[۶]

ابتدائی زندگی تے اسلام

جابر بن عبد اللہ ۔ ہجرت تو‏ں پندرہ سال پہلے مدنیہ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا تعلق قبیلہ خزرج دے اک غریب خاندان تو‏ں سی ۔ آپ کم عمری وچ اسلام لیائے تے بے شمار غزوات وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نال دتا۔ والد دا نام عبد اللہ تے والدہ دا نام نصیبا بنت عقبہ بنت عدی سی جو انہاں دے والد دے خاندان ہی تو‏ں سن۔ آپ دے والدعبد اللہ انصاری غزوہ احد وچ شہید ہوئے۔ انہاں دی نسل نو‏‏ں بنو حرام کہیا جاندا اے جو اج وی مسجد قبلتین دے قریب رہائش رکھدے نيں۔[۷] جابر بن عبد اللہ ۔ ست بہناں دے اکلوندے بھائی سن ۔ بعض روایات دے مطابق اک دفعہ اوہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر سن تو حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ :اے جابر تساں اک لمبی زندگی پاؤ گے اگرچہ اندھے ہو جاؤ گے مگر تواڈی ملاقات میری اولاد وچو‏ں اک شخص تو‏ں ہوئے گی اوہ میرا اسيں نام ہوئے گا تے میری طرح چلدا ہوئے گا جو پانچواں امام ہوئے گا۔ جدو‏ں اسنو‏ں ملو تو میرا سلام کہنا۔ یہ گل پوری ہوئی جدو‏ں انہاں دی ملاقات امام محمد باقر تو‏ں ہوئی۔

جابر دی زندگی تو‏ں موصولہ سب تو‏ں پہلی معلومات دا تعلق دوسری بیعت عقبہ اے جو بعثت دے تیرہويں سال انجام پائی۔ اس بیعت وچ اوہ اپنے والد دے نال سن ۔ اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہتھ اُتے اوس تے خزرج دی بیعت دے کم عمر ترین شاہد و گواہ نيں۔[۸] انہاں دی مدتِ عمر تے سال وفات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ بیعت عقبہ وچ انہاں دی عمر 16 برس ہوئے گی۔

جنگاں وچ شرکت

مکہ تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ہجرت مدینہ دے وقت جابر انہاں نوجواناں وچ شمار ہُندے سن جو آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بیشتر غزوات تے سرایا وچ شریک سن تے صرف غزوہ بدر تے غزوہ احد وچ شریک نہيں ہوئے سن ۔[۹] انہاں دو جنگاں وچ عدم شرکت دا عذر والد دی اطاعت سی جنہاں نے جابر نو‏‏ں اپنے وڈے کنبے دی سرپرستی سونپی سی۔[۱۰]

اُتے بعض روایات وچ انہيں بدری کہیا گیا اے تے انہاں نے خود وی کہیا کہ "ماں جنگ بدر وچ آبرسانی اُتے مامور سی "۔[۱۱]

جن غزوات وچ جابر نے شرکت کيتی اے انہاں دی تعداد مختلف منابع نے مختلف بتائی گئی ا‏‏ے۔ انہاں نے خود کہیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ستائیس غزوات وچو‏ں انیس وچ شریک رہے نيں"۔[۱۲] جابر نے بعض سرایا وچ وی شرکت کيتی اے تے انہاں سرایا دی روئداد وی نقل کيتی ا‏‏ے۔[۱۳]

غزوہ حمراء الاسد

غزوہ حمراء الاسد، جو 4 ھ وچ تے غزوہ احد دے بعد واقع ہويا تے ایہ جابر دا پہلا جنگی تجربہ سی ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے فرمان اُتے احد دے شرکاء دے سوا کسی نو‏‏ں وی حمراء الاسد وچ شرکت کيتی اجازت نہ سی اُتے جابر غزوہ احد وچ شریک نہ ہونے دے باوجود اس جنگ وچ شریک ہوئے کیونکہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ احد وچ انہاں دی عدم شرکت دا عذر قبول فرمایا سی ۔[۱۴]

جنگاں وچ جابر دا کردار

مغازی تے جنگاں دی تاریخ دا مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جنگ وچ جابر دا کردار کچھ زيادہ وڈا نہ سی ۔ اوہ اک نوجوان مؤمن سن جو دوسرے مجاہدین دے ہمراہ بعض غزوات وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رکاب وچ لڑتے سن تے بعد وچ بعض غزوات دے وقائع نگار دا کردار ادا کیتا۔

شادی

سنہ 3 ھ وچ غزوہ ذاتُ الرَقاع تو‏ں پہلے، جابر نے سُہَیمہ، بنت مسعود بن اوس، نامی بیوہ خاتون تو‏ں شادی دی تا کہ والد دی شہادت دے بعد اپنی 9 بہناں دی بہتر سرپرستی کرسکن۔[۱۵]

اس زمانے وچ جابر نو‏‏ں معاشی مسائل دا سامنا سی تے انہاں نو‏ں والد دے کچھ قرضے ادا کرنے سن ۔ کچھ عرصہ بعد (سنہ 4 ھ وچ ) غزوہ ذات الرقاع تو‏ں واپسی دے وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جابر دا حال پُچھیا تے آبرومندانہ انداز تو‏ں انہاں دے قرضے ادا کیتے تے انہاں دے لئی طلب مغفرت کيتی۔[۱۶]

رسول اللہ دے نال تعلق

بعض روایات دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جابر دے نال رویہ ہمیشہ شفقت آمیز رہیا جابر دا تعلق وی الفت تے محبت آمیز سی ۔ اک دفعہ جابر بیمار پڑ گئے تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دی عیات دے لئی گئے تے جابر نے ـ جو گویا اپنی تندرستی تو‏ں مایوس ہوچکے سن ـ بہناں دے درمیان وچ اپنے ترکے دی تقسیم دے بارے وچ سوالات پوچھے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دی حوصلہ افزائی کردے ہوئے انہاں نو‏ں طویل عمر دی خوشخبری دی تے انہاں دے سوال دے جواب وچ اک آیت نازل ہوئی جو آیت کلالہ دے نام[۱۷] تو‏ں مشہور ہوئی۔[۱۸]

خلفائے ثلاثہ دا دور

جابر تو‏ں خلیفۂ اول دے بارے وچ کوئی گل نقل نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ اوہ شاید ابتدا وچ مدینہ وچ انصار تے مہاجرین دے ہمراہ سن تے کچھ عرصہ بعد امام علی تے اہل بیت دے حامیاں تو‏ں جا ملے سن ۔[۱۹]

خلفائے راشدین، دے دور وچ جابر غالبا علمی تے تعلیمی امور وچ مصروف سن تے سیاسی تے عسکری معاملات تو‏ں دوری اختیار کردے سن ۔ انہاں نے اس دور وچ صرف اک عسکری مہم وچ شرکت کيتی جس دا تعلق خلیفۂ ثانی دے دور دے آغاز وچ اسلامی فتوحات تو‏ں سی ۔

جابر نے اک روایت وچ خالد بن ولید دی سرکردگی وچ دمشق دے محاصرے دی روئداد بیان کيتی اے جس وچ اوہ شریک ہوئے سن ۔[۲۰] لیکن ایہ معلوم نئيں اے کہ کیتا جابر فتح عراق دے دوران وچ وی خالد دی سپاہ وچ سن یا نئيں۔

جابر خلیفۂ ثانی دے دور وچ عَریف سن ۔[۲۱] عریف کسی وی قبیلے دے ایسے فرد نو‏‏ں کہیا جاندا سی جو خلیفہ دی طرف تو‏ں اپنے قبیلے دے سربراہ دے طور اُتے مقرر کیتا جاندا سی یا قبیلے دے ہاں خلیفہ دا رابط یا نمائندہ ہُندا سی ۔۔

خلیفۂ ثالث دے دور وچ جابر دی سرگرمیاں دے بارے وچ کوئی خاص اطلاع، تاریخ نے ثبت نئيں دی اے ؛ صرف ایہی کہیا جاسکدا اے کہ جدو‏ں مصری معترضین نے مدینہ دا رخ کیتا تو جابر انصار دے دوسرے پنجاہ افراد دے ہمراہ خلیفہ دی طرف تو‏ں متعین ہوئے کہ معترضین دے نال مذاکرات کرکے انہيں مصر دی طرف پلٹا دتیاں[۲۲]

خلافت امام علی دا دور

وہ جنگ صفین وچ امیرالمؤمنین امام علی دی سپاہ وچ شامل سن ۔[۲۳]

امیرالمؤمنین مولا علی دی خلافت دے اواخر وچ جدو‏ں معاویہ دے گماشتاں نے شہراں نو‏‏ں غارت کرنا شروع کیتا تو مدینہ وی اس لوٹ مار تے قتل و غارت تو‏ں محفوظ نہ رہیا۔ معاویہ دی طرف تو‏ں بُسر بن اَرْطاۃ نے سنہ 40 ھ وچ مدینہ اُتے حملہ کیتا تو جابر دا قبیلہ یعنی قبیلۂ بنو سَلَمہ وی اس حملے وچ نشانہ بنا تے بسر بن ارطاۃ نے اس قبیلے تو‏ں بیعت دا مطالبہ کیتا۔

جابر جو بُسر دی بیعت نو‏‏ں گمراہی تے ضلالت سمجھدے سن، نے ام المؤمنین ام سلمہ دے گھر وچ پناہ لی تے آخر کار ام سلمہ دے مشورے تو‏ں خونریزی دا سد باب کرنے دی غرض تو‏ں، بیعت کر لی۔[۲۴]

منبر رسول دی منتقلی

معاویہ نے اقتدار سنبھالنے دے بعد (سنہ 50 ھ وچ ) رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے منبر نو‏‏ں دمشق منتقل کرنے دا فیصلہ کیتا جابر انہاں لوگاں وچو‏ں اک سن جو معاویہ دے پاس گئے تے اسنو‏ں اس عمل تو‏ں روکیا تو اوہ باز رہ‏‏ے۔[۲۵]

جابر دے سفر

جابر نے سنہ 50 ھ دے عشرے وچ مصر دا سفر کیتا۔ بعض مصریاں نے انہاں تو‏ں حدیثاں نقل کيتیاں نيں۔[۲۶] انہاں دناں جابر دے قبیلے تو‏ں تعلق رکھنے والا مَسلَمۃ بن مُخَلَّد انصاری، مصر دا والی سی تے ابن مَنْدَہ، دی روایت دے مطابق جابر نے مسلمہ دے ہمراہ شام تے مصر دا سفر اختیار کیتا۔[۲۷]

حدیث دے بعض منابع دے مطابق جابر نے عبداللہ بن أُنَیس تو‏ں قصاص دے بارے وچ اک حدیث سننے دی غرض تو‏ں شام دا سفر کیتا؛[۲۸] جس دی تاریخ نامعلوم ا‏‏ے۔ اوہ معاویہ دے دور وچ شام گئے جتھ‏ے انہاں نو‏ں معاویہ دی بے اعتنائی دا سامنا کرنا پيا۔ جابر معاویہ دے اس رویے تو‏ں سخت ناراض ہوئے تے مدینہ دی طرف واپس روانہ ہوئے تے معاویہ دی طرف تو‏ں 600 دینار دا ہدیہ وی قبول نہيں کیتا۔[۲۹] جابر دے نال معاویہ دے طرز سلوک نو‏‏ں خلیفۂ ثالث دے قتل دے بموجب اہلیان مدینہ دی توہین و تذلیل دی اموی روش دا تسلسل تے حصہ سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

امویاں دی حکومت

جابر نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا دور دیکھیا سی تے قرآن و سنت تو‏ں واقف سن چنانچہ اوہ امویاں دی بدعتاں تے نہایت بھونڈے اعمال تو‏ں آزردہ خاطر سن تے آروز کردے سن کہ کاش سماعت تو‏ں محروم ہُندے تے بدعتاں تے دینی اقدار وچ تبدیلیاں دی خبراں نہ سندے۔[۳۰]

سنہ 74 ھ وچ حجاج بن یوسف (امویاں دی طرف تو‏ں ) مدینہ دا والی بنا،[۳۱] تے ہر طرف اوہدی گستاخیاں دا چرچا سی ۔ جتھ‏ے تک ممکن سی اس نے مدنی عوام تے بزرگاں دی توہین دی تے جابر سمیت اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے غلاماں دے طرح داغ لگیا دتے۔[۳۲] اس دے باوجود جابر نے اپنے رویے وچ تبدیلی دے سوا حجاج دے اس عمل اُتے کوئی رد عمل ظاہر نہيں کیتا۔[۳۳] تے وصیت کيتی کہ حجاج انہاں دی نماز جنازہ نہ پڑھائے۔[۳۴]

حدیث وچ جابر دا کردار

جابر صحابہ دے اس گروہ تو‏ں تعلق رکھدے نيں جنہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بکثرت حدیثاں نقل کيتیاں نيں۔[۳۵] حدیث و روایت تے سیرت و تاریخ دی کتب وچ جابر دی روایات تو‏ں بکثرت استناد ہويا اے تے انہاں دی منقولہ روایات اسلامی مذاہب دے ہاں قابل توجہ نيں۔ جابر فقہی احکم وچ صاحب رائے سن تے فتوی دتا کردے سن ۔[۳۶] چنانچہ ذہبی [۳۷] نے انہاں نو‏ں صاحب فتوی مجتہد تے فقیہ دا خطاب دتا ا‏‏ے۔

جابر نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں حدیث نقل کرنے دے علاوہ صحابہ تے حتی بعض تابعین تو‏ں وی روایت کيتی ا‏‏ے۔ علی بن ابی طالب، طلحہ بن عبیداللہ، عمار بن یاسر، معاذ بن جبل تے ابو سعید خدری جداں صحابہ تو‏ں جابر نے روایت کيتی ا‏‏ے۔[۳۸]

جابر اس قدر دینی معارف و تعلیمات حاصل کرنے دے طالب و مشتاق سن کہ اک صحابی رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں براہ راست حدیث رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سننے دے لئی عازمِ شام ہوئے۔[۳۹]

اس شوق نے آخرِ عمر وچ جابر نو‏‏ں خانۂ خدا دی مجاورت اُتے آمادہ کیتا تاکہ اوتھ‏ے رہ کر بعض حدیثاں سن لاں۔[۴۰] اوہ حدیث دے سلسلے وچ نہایت بابصیرت تے نقاد سن تے احادیث تے روایات نقل کرنے وچ قبائلی مسابقتاں تو‏ں پ رہی ز کردے سن ؛ مثال دے طور اُتے اوہ خود خزرجی سن لیکن اس گل دے معترف سن کہ خزرجی راویاں نے بنو قریظہ دے فیصلے دے حوالے تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس کلام وچ تحریف دی اے جو آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سعد بن مُعاذ دے حق وچ ادا کیتے سن ؛ صرف اس لئی کہ سعد بن مُعاذ قبیلۂ اوس دے زعیم سن ۔[۴۱]

امام باقر، ہور امام صادق تے امام کاظم نے امام باقر دے حوالے تو‏ں، چند احادیث نبوی جابر تو‏ں نقل کيتیاں نيں۔[۴۲]

مشہور شیعہ احادیث دی اسناد وچ جابر دا نام ذکر ہويا اے ؛ انہاں مشہور احادیث وچ حدیث غدیر،[۴۳] حدیث ثقلین، [۴۴] حدیث ''انا مدینۃ العلم و علی بابہا''،[۴۵] حدیث منزلت، [۴۶] حدیث رد الشمس،[۴۷] تے حدیث سد الابواب [۴۸] شامل نيں۔

ہور جابر انہاں احادیث دے راوی نيں جنہاں وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے بعد بارہ ائمہ دے اسماء گرامی بیان فرمائے نيں۔[۴۹] تے امام مہدی دی خصوصیات متعارف کرائی نيں۔[۵۰]

حدیث لوح انہاں مشہور احادیث وچو‏ں اے جو جابر نے نقل کيتیاں نيں تے انہاں وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جانشین ائمۂ اثناعشر دے اسماء گرامی بیان ہوئے نيں۔[۵۱]

جابر دا حلقۂ درس

جابر نے مسجد نبوی وچ اپنا حلقۂ درس دائر کیتا سی جتھ‏ے اوہ حدیثاں املا کردے تے لکھواندے سن تے تابعین دی اک جماعت انہاں تو‏ں علم حاصل کردے تے حدیثاں لکھدے سن ۔[۵۲]

جابر تو‏ں وڈی تعداد وچ راویاں نے حدیثاں نقل کيتیاں نيں جنہاں وچ سعید بن مُسیب، حسن بن محمد بن حنفیہ، عطاء بن ابی رباح، مجاہد بن جَبر، عمرو بن دینار مکی، عامر بن شراحیل شعبی تے حسن بصری سر فہرست نيں۔[۵۳]

مفتیِ مدینہ

الطبقات الکبیر وچ ابن سعد دی درجہ بندی دے مطابق جابر نو‏‏ں مفتی اصحاب تے مقتدی یا اہل العلم والفتوی دے زمرے وچ قرار نئيں دتا گیا اے اُتے ذہبی نے انہاں نو‏ں مفتی مدینہ دے عنوان تو‏ں یاد کیتا ا‏‏ے۔

موسی بن علی بن محمد امیر نے جابر بن عبد اللہ دی فقہی آراء نو‏‏ں مختلف منابع تو‏ں اخذ کرکے اک جامع تحقیق دے طور اُتے مرتب کرکے اک کتاب جابر بن عبداللہ و فقہہ دے نام تو‏ں زیور طبع تو‏ں آراستہ دی ا‏‏ے۔[۵۴]

تفسیر قرآن

قرآن کریم دی تفسیر وچ جابر تو‏ں بہت سی روایات منقول نيں جنہاں تو‏ں تفسیری منابع وچ استناد کیتا گیا۔[۵۵] بعض آیات دے سلسلے وچ جابر دی تفسیری آراء شیعہ تفسیری آراء تو‏ں ہمآہنگ نيں۔[۵۶]

امامیہ منابع وچ

امامیہ دے رجالی منابع وچ جابر دی شخصیت نو‏‏ں محترم تے قابل احترام قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اوہ ائمہ، (امام علی تو‏ں امام باقر، تک) دے اصحاب وچ شمار کیتے گئے نيں۔[۵۷]

اُتے ایہ امر قابل ذکر اے کہ جابر امام سجاد دے دور وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے نيں جدو‏ں کہ امام باقر حالے لڑکپن یا نوجوانی دی عمر وچ سن چنانچہ انہيں امام باقرکے اصحاب وچ شمار نہيں کیتا جاسکدا۔[۵۸]

بعض رجالی منابع وچ جابر دی شہرت تے انہاں دی مدح وچ منقولہ روایات دے پیش نظر، تاکید ہوئی اے کہ "جابر دے لئی کسی توثیق دی ضرورت نئيں اے "۔[۵۹] گوکہ جابر سقیفہ دے واقعے وچ امیرالمؤمنین دے ساتھیاں وچو‏ں نہ سی لیکن کچھ عرصہ بعد اہل بیت علیہم السلام دے سچے، وفادار تے مخلص اصحاب و انصار دے زمرے وچ قرار پائے۔[۶۰] کَشّی، [۶۱] نے جابر نو‏‏ں علی بن ابی طالب دے فدائیاں دے گروہ وچ شمار کیتا اے جو ہمیشہ علی دے تابع تے گوش بہ فرمان سن اس گروہ نو‏‏ں ‌شرطۃ الخمیس‌ کہیا جاندا ا‏‏ے۔[۶۲]

محبت اہل بیت

جابر دی نگاہ وچ علی بن ابی طالب اس قدر بلند مقام و مرتبے دے مالک سن جنہاں نو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ میزان حق سمجھیا جاندا سی تے آپ دے نال بغض تے دشمنی، منافقین دی شناخت دا ذریعہ سی۔۔[۶۳][۶۴] جابر مدینہ دی گلیاں تو‏ں گذرتے سن تے انصار دی مجالس وچ شرکت کردے سن تے انہاں نو‏ں نصیحت کردے سن کہ اپنے فرزنداں دی تربیت حب علی بن ابی طالب دے نال کیتا کراں۔ انہاں دا کہنا سی کہ "جو شخص امیرالمؤمنین علی نو‏‏ں اللہ دی برتر مخلوق نہ سمینو‏ں اوہ ناشکری دا مرتکب ہويا اے "[۶۵] جابر دا ایہ کلام کہ "علی خیر البشر نيں" جعفر بن احمد قمی نامی شیعہ مؤلف دی کتاب نوادر الاثر فی علی خیر البشر دا عنوان ٹہرا۔ قمی نے اس کتاب دی اک تہائی روایات جابر تو‏ں نقل کيتیاں نيں۔[۶۶]

جابر تے واقعۂ عاشورہ

واقعۂ عاشورہ تے شہادت امام حسین دے وقت جابر بن عبد اللہ انصاری مدینہ دے معمر بزرگاں وچ شمار ہُندے سن تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ذریت دے لئی فکرمند سن ۔ امام حسین نے یزیدی دے والی عبید اللہ بن زیاد دے لشکر تو‏ں خطاب کردے ہوئے جابر بن عبد اللہ نو‏‏ں اپنے مدعا دے گواہ دے عنوان تو‏ں متعارف کرایا ا‏‏ے۔۔[۶۷][۶۸] امام حسین دی شہادت دے چالیسواں روز جابر آپ دے اولین زائر سن ۔[۶۹]</ref> محمدبن ابوالقاسم عمادالدین طبری، بشارۃ المصطفیٰ لشیعۃ المرتضی، ص74ـ 75۔</ref> امام زین العابدین دی امامت دے آغاز اُتے، آپ دے اصحاب دی تعداد بہت کم سی تے جابر انہاں ہی انگشت شمار اصحاب وچ شامل سن ۔ اوہ اپنے بڑھاپے دی وجہ تو‏ں حجاج بن یوسف ثقفی دے تعاقب تو‏ں محفوظ سن ۔[۷۰]

امام باقر دی ملاقات

محمد باقر دے نال جابر دی ملاقات دا واقعہ بوہت سارے مآخذ و مصادر وچ نقل ہويا ا‏‏ے۔۔۔۔۔[۷۱] رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ نے جابر بن عبد اللہ انصاری تو‏ں مخاطب ہوکر فرمایا سی : "اے جابر! تساں اس قدر عمر پاؤگے کہ میری ذریت وچو‏ں میرے اک فرزند دا دیدار کرو گے جو میرے اسيں نام ہوئے گا؛ اوہ علم دا چیرنے پھاڑنے والا اے (یبْقَرُالعلم بَقْراً؛ علم دی تشریح کردا اے جداں کہ تشریح و تجزیئے دا حق اے )، پس میرا سلام انہاں نو‏ں پہنچیا دو[۷۲][۷۳] جابر نو‏‏ں اس فرزند دی تلاش سی حتی کہ مسجد مدینہ وچ پکار پکار کر کہندے سن "یا باقَرالعلم" تے آخر کار اک دن امام محمد بن علی نو‏‏ں تلاش کیتا انہاں دا بوسہ لیا تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا سلام انہاں نو‏ں پہنچایا۔[۷۴][۷۵][۷۶][۷۷]

کاوشاں

کثیر احادیث دی روایت

آپ تو‏ں 1500 تو‏ں ودھ احادیث روایت کیتیاں گئیاں نيں۔ آپ انہاں نو‏‏ں مدینہ وچ مسجد نبوی وچ تے مصر و دمشق وچ بیان کیتا کردے سن ۔

اہل سنت دے منابع حدیث دے ذریعے منقولہ مسند جابر، 1540 احادیث اُتے مشتمل اے جنہاں وچو‏ں 58 حدیثاں بخاری تے مسلم دے ہاں متفق علیہ نيں۔[۲۱] احمد بن حنبل نے جابر دی حدیثاں اپنی مسند وچ [۷۸] جمع کيتیاں نيں۔ مسند جابر بن عبداللہ بروایت ابو عبدالرحمن بن احمد بن محمد بن حنبل، مراکش دے خزانۃ الرباط وچ موجود اے [۷۹] جو غالبا مسند احمد بن حنبل وچ منقولہ جابر بن عبد اللہ دی روایات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ حسین واثقی نے وی جابر دی روایات شیعہ کتب حدیث تو‏ں جمع کرکے اپنی کتاب جابر بن عبداللہ الانصاری حیاتہ و مسندہ وچ شائع کيتیاں نيں۔

اہ‏م ترین کاوش جو منابع وچ جابر تو‏ں منسوب کيتی گئی اے صحیفۂ جابر ا‏‏ے۔ ایہ صحیفہ ـ جو تدوین حدیث دی قدیم ترین صورت اے ـ سلیمان بن قیس یشْکری نے تالیف کیتا اے لیکن بعد دے راویاں نے ـ سلیمان دی اچانک وفات دی وجہ تو‏ں ـ ایہ حدیثاں سماع تے قرائت دے بغیر مذکورہ صحیفے تو‏ں نقل کيتیاں نيں۔[۸۰] اس صحیفے دا اک نسخہ استنبول دے مجموعے شہید علی پاشا وچ موجود ا‏‏ے۔[۸۱]

حدیث دا ادب

جابر بن عبد اللہ رضی اللہ عنہ کہندے نيں:

مینو‏ں اک صاحب دے متعلق اطلاع ملی کہ انہاں نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں اک حدیث سنی ا‏‏ے۔ ميں نے فوراً اک اونٹھ خریدا، اس اُتے کجاوہ کسا تے انہاں صاحب دی طرف اک ماہ دا سفر طے کرکے سیدھا ملک شام پہنچیا۔ ایہ صاحب عبداللہ بن انیس سن ۔ ميں نے انہاں دے دربان تو‏ں کہیا، جاکر کہو کہ جابر دروازے اُتے کھڑا ا‏‏ے۔

انہاں نے سندے ہی پُچھیا "کیتا جابر بن عبد اللہ؟"

ميں نے کہیا کہ "ہاں"

وہ فوراً باہر آ گئے تے گلے ملے، ميں نے کہیا مینو‏ں اک حدیث دے متعلق اطلاع ملی اے کہ آپ نے اسنو‏ں آنحضرت تو‏ں سنیا اے، وچ ڈرا کہ کنيں مینو‏ں موت آجائے تے وچ اس حدیث دے علم تو‏ں محروم رہ جاؤں۔ ایہ سن کرعبداللہ بن انیس رضی اللہ عنہ نے اوہ حدیث بیان کردت‏ی۔[۸۲]

اولاد

جابر دی اولاد وچ عبدالرحمن، محمد[۸۳] محمود، عبداللہ[۸۴] تے عقیل[۸۵] شامل نيں۔

افریقیہ[۸۶] تے بخارا [۸۷] وچ جابر تو‏ں منسوب افراد تے خانداناں دے بارے وچ روایات موجود نيں۔ انہاں دی نسل ایران وچ موجود اے تے اس خاندان دے مشہور ترین فرد معاصر دور دے عظیم المرتبت شیعہ فقیہ تے اصولی شیخ مرتضی انصاری، سن ۔[۸۸]

وفات

انہاں نے چورانوے سال دی عمر پائی تے 68 یا 78سانچہ:ھ وچ وفات پائی۔

جابر عمر دے آخری سالاں وچ اک سال تک مکہ وچ بیت اللہ دی مجاورت وچ مقیم رہ‏‏ے۔ اس دوران وچ عطاء بن ابی رَباح تے عمرو بن دینار سمیت تابعین دے بعض بزرگاں نے انہاں دا دیدار کیتا۔ جابر عمر دے آخری برساں وچ نابینا ہوئے تے مدینہ وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے۔[۸۹] مِزّی[۹۰] نے جابر دے سال وفات دے بارے وچ بعض روایات نقل کيتیاں نيں جنہاں وچ جابر دے سال وفات دے حوالے تو‏ں اختلاف سنہ 68 تا سنہ 79 ہجری تک ا‏‏ے۔ بعض مؤرخین تے محدثین تو‏ں منقولہ روایت دے مطابق جابر بن عبداللہ انصاری نے سنہ 78 وچ ، 94 سال دی عمر وچ وفات پائی تے والی مدینہ ابان بن عثمان نے انہاں دی نماز جنازہ پڑھائی۔[۹۱]

روایات دے مطابق انہاں نو‏ں حجاج بن یوسف نے زہر دلوایا سی ۔ انہاں نو‏ں بغداد دے قریب مدائن وچ دریائے دجلہ دے قریب دفن کیتا گیا۔

قبر کشائی

1932ء وچ عراق دے اس وقت دے بادشاہ شاہ فیصل نو‏‏ں خواب وچ صحابیِ رسول حذیفہ بن یمانی (معروف بہ حذیفہ یمانی) دی زیارت ہوئی جس وچ انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں کہیا کہ اے بادشاہ میری قبر وچ دجلہ دا پانی آ گیا اے تے جابر بن عبد اللہ دی قبر وچ دجلہ دا پانی آ رہیا اے چنانچہ ساڈی قبر کشائی کرکے سانو‏ں کسی تے جگہ دفن کر دو۔ اس دے بعد انہاں دونے اصحابِ رسول دی قبراں سینکڑاں لوگاں دی موجودگی وچ کھولی گئياں جنہاں وچ مفتیِ اعظم فلسطین، مصر دے شاہ فاروق اول تے ہور اہ‏م افراد شامل سن ۔ انہاں دونے دے اجسام حیرت انگیز طور اُتے تازہ سن، جداں حالے دفنائے گئے ہون۔ انہاں دی کھلی اکھاں تو‏ں ایسی روشنی خارج ہو رہی سی کہ دیکھنے والےآں دی اکھاں چکيا چوند ہو گئياں۔ ہزاراں لوگاں نو‏‏ں انہاں دی زیارت وی کروائی گئی جنہاں دے مطابق انہاں دونے دے کفن تک سلامت سن تے ایويں لگدا سی جداں اوہ زندہ ہون۔ انہاں دونے اجسام نو‏‏ں سلمان فارسی ۔ دی قبر مبارک دے بالکل قریب سلمان پاک نامی جگہ اُتے دوبارہ دفنا دتا گیا جو بغداد تو‏ں تیس میل دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• حدیث لوح
• اربعین حسینی

حوالے

1. عنوان : Джабир ибн Абдуллах — شائع شدہ از: Islamskiy entsiklopedicheskiy slovar'
2. الامین، اعیان الشیعۃ، ج4، ص46.
3. ہاشم معروف الحسنی، زندگی دوازدہ امام، ج 2، ص 206۔
4. ابن سعد، طبقات الکبری، ج3، قسم 2، ص104ـ105؛ ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص208.
5. بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص286؛ ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص208، 211؛ قیس ابن حَبّان، مشاہیر علما الامصار و اعلام فقہا الاقطار، ص 30 نے عبد اللہ و اس دے بیٹے جابر دی بیعتِ عقبہ اولی و عقبہ ثانیہ وچ موجودگی دا لکھیا ا‏‏ے۔
6. ابن عبد البرّ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، 1412، ج1، ص220؛ ابن اثیر، اسد الغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، 1417، ج1، ص377.
7. المسکینہ۔ ببولی انگریزی at almiskeenah.blogsome.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
8. ابن قُتَیبَہ، المعارف، ص307؛ ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص192.
9. ابن قتیبہ، المعارف، ص307.
10. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج 3، ص191.
11. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص216ـ 217.
12. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص214، 216ـ217، ہور ص219 جتھ‏ے 16 غزوات وچ جابر دی شرکت کيتی طرف اشارہ کیتا گیا ا‏‏ے۔
13. مثال دے طور اُتے انہاں نے سریۂ خَبَط وچ شرکت کيتی اے ؛طبری، تاریخ طبری، ج3، ص32ـ33.
14. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، قسم 1، ص34؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص402ـ403.
15. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج8، ص248؛ ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج4، ص99ـ100.
16. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، قسم 1، ص43ـ44.
17. سورہ نساء (4) 176۔ ارشاد ہويا: "يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّہُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلاَلَۃِ إِنِ امْرُؤٌ ہَلَكَ لَيْسَ لَہُ وَلَدٌ وَلَہُ أُخْتٌ فَلَہَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَہُوَ يَرِثُہَآ إِن لَّمْ يَكُن لَّہَا وَلَدٌ فَإِن كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَہُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِن كَانُواْ إِخْوَۃً رِّجَالاً وَنِسَاء فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللّہُ لَكُمْ أَن تَضِلُّواْ وَاللّہُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ"۔ (ترجمہ: آپ تو‏ں حکم شرعی دریافت کردے نيں کہئے کہ اللہ تمنيں کلالہ دے بارے وچ حکم شرع بتاندا ا‏‏ے۔ جے کوئی شخص بے اولاد مر جائے تے اوہدی اک بہن ہو تواس دے لئی آدھا ترکہ ہوئے گا تے اوہ اس (بہن) دا پورا وارث ہو گا جے اس (بہن) دی اولاد نہ ہوئے۔ ہن جے دو بہناں ہاں تو انہاں نو‏ں دو تہائی ترکہ ملے گا تے جے بہناں تے بھائی ہاں تو ہر بھائی نو‏‏ں دو بہناں دے برابر ملے گا۔ اللہ تواڈے لئی صاف صاف بیان کردا اے کہ تساں گمراہ نہ ہو تے اللہ ہر چیز نو‏‏ں جاننے والا اے )۔
18. ؛ طبری، جامع طبری؛ و محمد بن طوسی، التبیان فی التفسیر القرآن، آیہ دے ذیل وچ ۔
19. محمدبن عمر کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص38
20. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص210؛ و ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص192.
21. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص194.
22. ابن شَبّہ نمیری، تاریخ المدینہ المنورہ: اخبار المدینہ النبویہ، ج3، ص1134ـ1136؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج3، قسم 1، ص44ـ 45؛ و احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج5، ص193.
23. الامین، اعیان الشیعۃ، ج4، ص46؛ ابن بابویہ، من لایحضرہ الفقیہ، ج1، ص232.
24. ابراہیم بن محمد ثقفی، الغارات، ج2، ص602ـ607؛ ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص235.
25. طبری، تاریخ طبری، ج5، ص239.
26. ابن عساکر، تاریخ مدینۃ دمشق، ج11، ص213ـ214.
27. ابن عساکر، تاریخ مدینۃ دمشق، ج11، ص213ـ214۔
28. ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، ج3، ص495.
29. مسعودی، مروج الذہب، ج3، ص318ـ319.
30. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص235؛ ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص193.
31. زبیریاں دی مکمل سرکوبی دے بعد حجاج نے مکہ، یمامہ تے یمن دی حکومت سنبھالی تے اپنے ہتھو‏ں ویران شدہ کعبہ دی مرمت کی؛تاریخ یعقوبی، ترجمہ ابراہیم آیندی، ج2، ص207۔ کچھ عرصہ بعد عثمان دے آزاد کردہ طارق بن عمرو دی جگہ مدینہ دا والی بنا؛ تاريخ طبرى، ترجمہ ابوالقاسم پايندہ، تہران، اساطير، ج8، ص3490؛ تے پہلے ہی دن تو‏ں اہل مدینہ دے نال بدسلوکی دا آغاز کیتا کیونکہ اوہ سمجھدا سی کہ اہل مدینہ عثمان دے قاتل نيں۔ نویری، شہاب الدین احمد؛ نہایۃ الارب فی فنون الادب، ترجمہ مہدوی دامغانی، ج6، ص12۔ اس نے اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تذلیل دی غرض تو‏ں سہل بن سعد (طبری، ج 8، ص 3511)؛ سمیت متعدد صحابہ دی گردناں اُتے سیسے دی پگھلتی مہراں لگیا دتیاں یعقوبی، اوہی ماخذ، ج2، ص 222۔ ایہ اوہ سلوک سی جو انہاں دناں ذمیاں دے نال روا رکھیا جانے لگیا سی ؛ ابن خلدون، العبر تاريخ ابن خلدون، ترجمہ عبد المحمد آيتى، ج2، ص70۔ تے اس دے اس عمل دی وجہ وی ایہی بتائی جاندی سی "صحابہ نے عثمان نو‏‏ں مدد نہيں پہنچائی سی۔ طبری، ج8، ص3511۔
32. بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص288؛ طبری، تاریخ طبری، ج6، ص195.
33. ابن عساکر، ج11، ص234.
34. ابن حَجَر عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابۃ، ج1، ص435.
35. ابن سعد، الطبقات الکبری، ج2، قسم 2، ص127؛ ابن عبد البرّ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، 1412، ج1، ص220.
36. ابن قیم جوزی، اعلام الموقعین عن رب العالمین، ج1، ص12 وچ رقمطراز اے کہ اوہ انہاں صحابہ وچو‏ں نيں جنہاں تو‏ں اوسط تعداد وچ فتاوی نقل ہوئے نيں۔
37. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص189.
38. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص208ـ209؛ مزّی، تہذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج4، ص444.
39. خطیب بغدادی، الرّحلۃ فی طلب الحدیث، 1395، 1395، ص109ـ 118؛ ابن عبد البرّ، جامع بیان العلم و فضلہ و ماینبغی فی روایتہ و حملہ، 1402، ص151ـ152.
40. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص191.
41. ابن اثیر، اسدالغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، 1417، ج1، ص378.
42. برائے نمونہ ابن اشعث کوفی، الاشعثیات (الجعفریات)، ص22، 44، 47؛ کلینی، الاصول من الکافی، ج1، ص532، ج2، ص373، ج3، ص233ـ234، ج5، ص528 ـ 529، ج8، ص144، 168ـ169؛ ابن بابویہ، عیون اخبارالرضا، 1404، ج1، ص47، ج2، ص74.
43. عبد الحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنۃ و الادب، ج1، ص57ـ60.
44. صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص »، ص414.
45. ابن ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص34.
46. ابن بابویہ، معانی الاخبار، 1361 ش، ص74.
47. مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، ج1، ص345ـ346.
48. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص189ـ190.
49. ابن بابویہ، کمال الدین و تمام النعمہ، 1363 ش، ج1، ص258ـ259؛ ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج1، ص282.
50. ابن بابویہ، کمال الدین و تمام النعمۃ، 1363ش، ج1، ص253، 286، 288.
51. محمد بن یعقوب کلینی، الاصول من الکافی، ج1، ص527 ـ 528؛ ابن بابویہ، کمال الدین و تمام النعمہ، 1363 ش، ج1، ص308ـ313.
52. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج11، ص233؛ خطیب بغدادی، تقیید العلم، 1974، ص104؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابۃ، ج1، ص435.
53. جابر تو‏ں نقل حدیث کرنے والے افراد دی مکمل فہرست دے لئی ویکھو یوسف بن عبد الرحمن مزّی، تہذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج4، ص444ـ 448؛ حسین واثقی، جابر بن عبد اللہ الانصاری، ص108ـ 118.
54. بیروت 1421.
55. نمونے دے طور پرعبدالرزاق بن ہمام الصنعانی، تفسیر القرآن، ج1، ص89، 129، 131، ج2، ص211، 231ـ 232؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکم القرآن، ج2، ص112، 302، ج4، ص155، 166.
56. طَبْرِسی، ذیل احزاب: 33؛ نساء: 24.
57. احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ص3، 7ـ9؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص59، 93، 99، 111، 129.
58. خوئی، ج4، ص16؛ تستری، ج2، ص519 ـ521.
59. مازندرانی حائری، منتہی المقال فی احوال الرجال، ج2، ص212؛ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج4، ص12، 15.
60. محمد بن عمر کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص38.
61. محمدبن عمر کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص5.
62. احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، ص4.
63. محمدبن عمر کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص40ـ41۔
64. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج42، ص284۔
65. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج42، ص44.
66. تستری، قاموس الرجال، ج2، ص525.
67. مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، ج2، ص97۔
68. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، 1385ـ1386، ج4، ص62.
69. طوسی، مصباح المتہجد، ص787۔
70. کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص123ـ124۔
71. منجملہابن سعد، الطبقات الکبری، ج5، ص164۔
72. کلینی، الاصول من الکافی، ج1، ص304، 450ـ469۔
73. مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، ج2، ص159.
74. کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص41ـ42۔
75. کلینی، الاصول من الکافی، ج1، ص469ـ470۔
76. ابن عساکر، تاریخ مدینہ دمشق، ج54، ص275ـ276۔
77. ما رواہ ابن عساكر انہاں الامام زين العابدين ومعہ ولدہ الباقر دخل على جابر بن عبد اللہ الانصاري، فقال لہ جابر: من معك يا ابن رسول اللہ؟ قال: معي ابني محمد فاخذہ جابر وضمہ إليہ وبكى ثم قال: اقترب اجلي، يا محمد، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم يقرؤك السلام فسئل وما ذاك؟ فقال: سمعت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم يقول: للحسين بن علي يولد لابنى ہذا ابن يقال لہ علي بن الحسين، وہو سيد العابدين إذا كان يوم القيامۃ ينادي مناد ليقم سيد العابدين فيقوم علي بن الحسين، ويولد لعلي بن الحسين ابن يقال لہ محمد اذا رأيتہ يا جابر فاقرأہ منى السلام، يا جابر اعلم أن المہدي من ولدہ۔۔۔"۔ (ترجمہ: ابن عساکر نے روایت کيتی اے کہ امام زین العابدینجابر بن عبداللہ انصاری اُتے وارد ہوئے جدو‏ں کہ انہاں دے بیٹے محمدبھی آپ دے نال سن ؛ پس جابر نے عرض کیتا: اے فرزند رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم! کون آپ دے نال اے ؟ فرمایا: اے جابر ایہ میرا بیٹا محمد ا‏‏ے۔ جابر نے انہاں نو‏ں آغوش وچ لیا تے اپنے سینے تو‏ں چپکایا تے روئے تے کہیا: میری موت قریب ہوچک‏ی اے تے ہور کہیا: اے محمد! رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آپ نو‏‏ں سلام کہندے نيں۔ انہاں تو‏ں پُچھیا گیا: اوہ کِداں؟ عرض کیتا: ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں امام حسینکے بارے وچ فرماندے ہوئے سنیا: میرے اس بیٹے دے ہاں اک بیٹا پیدا ہوئے گا جو امام علی بن الحسین اکھوائے گا اوہ امام سید العابدین اے ؛ جدو‏ں قیامت دے دن منادی ندا دے گا کہ "امام سید العابدین اٹھے"، تو اوہی اٹھے گا تے امام علی بن الحسین دے ہاں اک فرزند پیدا ہوئے گا جو محمد اکھوائے گا؛ اے جابر جدو‏ں اسنو‏ں دیکھو اسنو‏ں میری طرف تو‏ں سلام پہنچاؤ؛ اے جابر جان لو کہ امام مہدی(عج) اسی دی نسل تو‏ں نيں؛ اے جابر! اس دے بعد آپ دی زندگی کم اے )۔
    حياۃ الإمام محمّد الباقر عليہ السلام دراسۃ وتحليل - ج 1، ص25؛ بحوالہ:تاريخ ابن عساكر 51 / 41 من مصورات مكتبۃ الامام أمير المؤمنين۔
78. مسنداحمدبن حنبل، ج3، ص292ـ 400.
79. خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج2، ص104.
80. خطیب بغدادی، الکفایۃ فی علم الروایۃ، 1406، ص392؛ سزگین، ج1، ص85؛ ترجمہ عربی، ج1، جزء 1، ص154ـ 155.
81. نجم عبد الرحمن خلف، استدراکات علی تاریخ التراث العربی لفؤاد سزگین فی علم الحدیث، ص32.
82. حکایات صحابہ : مولانا محمد زکریا
83. ابن قتیبہ، المعارف، ص307.۔
84. ابن حزم، جمہرۃ انساب العرب، ص359۔
85. یوسف بن عبد الرحمن مزّی، تہذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج4، ص446.
86. اج دا تیونس؛ابن حزم، جمہرۃ انساب العرب، ص359.۔
87. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، 1385ـ1386، ج10، ص545.
88. عباس قمی، تحفۃ الاحباب فی نوادر آثار الاصحاب، ص40؛ ایران وچ جابر دے اعقاب و احفاد دے سلسلے وچ ہور آگہی دے حصول دے لئی واثقی، حسین واثقی، جابربن عبد اللہ الانصاری، ص31ـ34.
89. ذہبی، سیر اعلام النبلا، ج3، ص191ـ192.
90. مزّی، تہذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج4، ص453ـ545.
91. نیزابن قتیبہ، المعارف، ص307.

مآخذ

• ابن اثیر، اسدالغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، بیروت: چاپ عادل احمد رفاعی،1996ء/1417ھ ۔
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت: 1385ـ 1386/ 1965ـ1966۔
• ابن اشعث کوفی، الاشعثیات (الجعفریات)، چاپ سنگی، تہران: مکتبۃ نینوی الحدیثہ، بے تا۔
• ابن بابویہ، عیون اخبار الرضا، بیروت: چاپ حسین اعلمی، 1404/1984۔
• ابن بابویہ، کتاب من لا یحضرہ الفقیہ، قم: چاپ علی¬اکبر غفاری، 1414۔
• ابن بابویہ، کمال الدین و تمام النعمۃ، قم: چاپ علی¬اکبر غفاری، 1363 ہجری شمسی۔
• ابن بابویہ، معانی الاخبار، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1361 ہجری شمسی۔
• ابن حبّان، مشاہیر علما الامصار و اعلام فقہا الاقطار، بیروت: چاپ مرزوق علی ابراہیم، 1408/1987۔
• ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابۃ، بیروت: چاپ علی محمد بجاوی، 1412/1992۔
• ابن حزم، الاحکم فی اصول الاحکم، قاہرہ: چاپ احمد شاکر، بے تا۔
• ابن حزم، جمہرۃ انساب العرب، چاپ عبد السلام محمد ہارون، قاہرہ، 1982۔
• ابن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بے تا۔
• ابن سعد (لائڈن)؛
• ابن شبّہ نمیری، کتاب تاریخ المدینۃ المنورۃ: اخبار المدینۃ النبویۃ، جدّہ: چاپ فہیم محمد شلتوت، 1399/ 1979، قم: چاپ افست، 1368 ہجری شمسی۔
• ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، قم: چاپ ہاشم رسولی محلاندی، بے تا۔
• ابن عبد البرّ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، بیروت: چاپ علی محمد بجاوی، 1412/1992۔
• ابن عبد البرّ، جامع بیان العلم و فضلہ و ماینبغی فی روایتہ و حملہ، قاہرہ: 1402/1982۔
• ابن عساکر، تاریخ مدینۃ دمشق، بیروت: چاپ علی شیری، 1415ـ1421/ 1995ـ 2000۔
• ابن قتیبہ، المعارف، چاپ ثروت عکاشہ، قاہرہ 1960؛
• ابن قیم جوزیہ، اعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت: چاپ طہ عبد الرؤف سعد، 1973۔
• ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، بیروت: چاپ علی شیری، 1408/ 1988۔
• عبد الحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنۃ و الادب، قم: 1416ـ1422/ 1995ـ2002۔
• احمد بن محمد برقی، کتاب الرجال، تہران: 1383۔
• احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، دمشق: چاپ محمود فردوس العظم، 1996ـ2000۔
• تستری، قاموس الرجال؛
• ابراہیم بن محمد ثقفی، الغارات، تہران: چاپ جلال الدین محدث ارموی، 1355 ہجری شمسی۔
• احمد بن علی خطیب بغدادی، تقیید العلم، بیروت: چاپ یوسف عش، 1974۔
• خطیب بغدادی، الرّحلۃ فی طلب الحدیث، بیروت: چاپ نور الدین عتر، 1395/1975۔
• خطیب بغدادی، الکفایۃ فی علم الروایۃ، بیروت: چاپ احمد عمر ہاشم، 1406/1986۔
• نجم عبد الرحمن خلف، استدراکات علی تاریخ التراث العربی لفؤاد سزگین فی علم الحدیث، بیروت: 1421/2000۔
• ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث؛
• ذہبی، سیر اعلام النبلا؛
• خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت: 1986۔
• فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج1، جزء 1، نقلہ الی العربیۃ محمود فہمی حجازی، ریاض: 1403/ 1983۔
• محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، قم: چاپ محسن کوچہ باغی تبریزی، 1404۔
• عبد الرزاق بن ہمام صنعانی، تفسیرالقرآن، ریاض: چاپ مصطفیٰ مسلم محمد، 1410/1989۔
• طبرسی؛ طبری، تاریخ (بیروت)۔
• طبرسی، جامع؛ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت بی‌تا۔
• طبرسی، رجال الطوسی، قم: چاپ جواد قیومی اصفہانی، 1415۔
• طبرسی، کتاب الخلاف، قم 1407ـ1417۔
• طبرسی، مصباح المتہجد، بیروت 1411/ 1991۔
• محمد بن ابوالقاسم عمادالدین طبری، بشارۃ المصطفیٰ لشیعۃ المرتضی، نجف: 1383/1963؛
• محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکم القرآن، بیروت: 1405/1985۔
• عباس قمی، تحفۃ الاحباب فی نوادر آثار الاصحاب، تہران 1369۔
• محمد بن عمر کشی، اختیار معرفۃ الرجال، [تلخیص] محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشہد: 1348 ہجری شمسی۔
• کلینی؛ محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتہی المقال فی احوال الرجال، قم: 1416۔
• یوسف بن عبد الرحمن مزّی، تہذیب الکمال فی اسماءالرجال، بیروت: چاپ بشار عواد معروف، 1422/2002۔
• مسعودی، مروج (بیروت)؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج¬اللہ علی العباد، قم: 1413۔
• حسین واثقی، جابر بن عبد اللہ الانصاری: حیاتہ و مسندہ، قم: 1378 ہجری شمسی۔

انگریزی ماخذ

• Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums، Leiden لائڈن 1967–1984

بیرونی لنک

• مضمون دا ماخذ:دانشنامہ جہان اسلام