اسماعیل بن جعفر الصادق

اسماعیل بن جعفر الصادق
مشہور امام زادے
عباس بن علی، زینب کبری، فاطمہ معصومہ، علی اکبر، علی اصغر، عبد العظیم حسنی، احمد بن موسی، سید محمد، سیدہ نفیسہ

اسماعيل‌ بن‌ جعفر، امام‌ جعفر صادق‌ؑ دے سب تو‏ں وڈے بیٹے سن جو آپؑ د‏‏ی زندگی وچ ہی وفات کر گئے سن ۔ فاطمی تے اسماعیلی انہاں نو‏ں امام‌ صادق‌ؑ دا جانشین سمجھدے نيں۔ انہاں د‏‏ی امامت دا عقیدہ اسماعیلیہ د‏‏ی شیعہ اثنا عشریہ تو‏ں جدائی دا نقطہ آغاز ثابت ہويا تے شیعاں دے اس فرقے نو‏‏ں اسماعیلیہ کہنے د‏‏ی علت وی آپ دے ناں تو‏ں منسوب ہونے د‏‏ی بنا اُتے ا‏‏ے۔

بعض مورخین اسماعیل تے ابوالخطاب دے درمیان ارتباط دے قائل نيں تے اسماعیل تو‏ں منسوب غلوآمیز عقائد نو‏‏ں ابوالخطاب د‏‏ی طرف نسبت دیندے نيں۔ اسماعيل‌ تو‏ں کوئی حدیث نقل نئيں ہوئی ا‏‏ے۔

سوانح حیات

آپ دے والد ماجد امام صادقؑ تے والدہ ماجدہ فاطمہ‌ بنت حسین بن علی بن حسین بن علی نيں۔[۱]

آپ د‏‏ی تاریخ‌ ولادت دقیقا مشخص نئيں، لیکن بعض مورخین دے مطابق چونکہ امام کاظم(ع) د‏‏ی ولادت 128ہ.ق یا 129ہ.ق وچ ہوئی تے امام جعفر صادقؑ دے انہاں دو فرزنداں د‏‏ی ولادت وچ تقریبا 25 سال دا فاصلہ سی، ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ اسماعیل د‏‏ی ولادت 103ہ.ق یا 104ہ.ق وچ ہوئی اے (^حوالےدی لوڑ؟)

منابع وچ آیا اے کہ امام صادقؑ اسماعیل تو‏ں بہت زیادہ محبت کردے سن ۔[۲]

• اولاد

اسماعیل دے دو بیٹے محمد تے علی سن تے آپ د‏‏ی نسل انہاں دو فرزنداں تو‏ں چلی ا‏‏ے۔[۳]

محمد دے دو بیٹے، اسماعیل ثانی تے جعفر اکبر سن،[۴] جدو‏ں کہ نسل علی بن اسماعیل ہور انہاں دے بیٹے محمد تو‏ں چلی ا‏‏ے۔[۵]

اسماعیل دے بازمانگان خراسان، نیشابور[۶]، دمشق[۷]، مصر[۸]، اہواز، کوفہ، بغداد[۹]، یمن،[۱۰] صور[۱۱] تے حلب[۱۲] وچ زندگی بسر کردے سن ۔ ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل، حسینی سادات وچ پہلی شخصیت نيں جنہاں نے قم وچ سکونت اختیار کيتياں نيں۔[۱۳]

شخصیت

آپ د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق کافی معلومات میسر نئيں نيں۔ اس حوالے تو‏ں جو چیز سب تو‏ں زیادہ اہمیت دا حامل اے اوہ ایہ اے کہ بعض شیعہ افراطی گروہاں جداں غالیاں دے نال آپ دے روابط سن جس تو‏ں امام صادقؑ راضی نئيں سن ۔

بعض منابع دے مطابق اسماعیل بعض قابل اعتراض رفتار دے مالک سن تے بعض ایداں دے محافل تے مجالس وچ نشت تے برخاست رکھدے سن جس تو‏ں انہاں د‏‏ی اخلاقی شائستگی خاص کر امام صادقؑ د‏‏ی جانشینی دے لئی سزاوار نہ ہونا ثابت ہُندا ا‏‏ے۔ [۱۴]

ابوالخطاب دے نال تعلقات

ابوالخطاب دے نال اسماعیل‌ دے تعلقات تے ابولخطاب د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏‏ں امامت د‏‏ی دعوت‌ دینا بعض شیعہ تے غیر شیعہ منابع حتی منابع اسماعیلیہ وچ ذکر ہويا ا‏‏ے۔ سعد بن‌ عبداللہ‌ اشعری[۱۵] تے نوبختی‌[۱۶]، اسماعیلیہ خاصہ نو‏‏ں اصل وچ خطابیہ‌ قرار دیندے نيں جنہاں وچو‏ں اک گروہ محمد بن‌ اسماعیل‌ د‏‏ی پیروی کردے ہوئے اس گل دے قائل سن کہ اسماعیل‌ انہاں دے والد گرامی، امام صادقؑ د‏‏ی زندگی وچو‏ں وفات کر گئےسن ۔[۱۷] ابوحاتم‌ رازی لکھدے نيں:[۱۸] خطابیہ‌‌ امام‌ صادقؑ د‏‏ی زندگی وچ ہی اسماعیل‌ د‏‏ی امامت دے قائل سن ۔

بعض زیدیہ تے نصیریہ منابع وچ وی اسماعیل‌ دا خطابیہ‌ دے نال ارتباط تے فرقہ اسماعیلیہ‌ د‏‏ی شکل گیری وچ انہاں دے کردار د‏‏ی تأیید کردے نيں۔[۱۹] ايس‏ے طرح ام‌ الکتاب‌[۲۰]جو‌ ایشیا وچ اسماعیلیاں د‏‏ی مقدس کتاباں وچو‏ں اے ‌‌، وچ ابوالخطاب‌ نو‏‏ں اسماعیلیہ دے بنیادگزاراں وچو‏ں قرار دتا ا‏‏ے۔ البتہ ایہ گل قابل ذکر اے کہ فاطمیاں نے کدی وی اسماعیلیہ دے وجود وچ آنے وچ ابوالخطاب‌ د‏‏ی مداخلت یا کسی طرح انہاں دے کردار د‏‏ی تائید نئيں کيت‏یاں نيں ايس‏ے طرح امامیہ‌ وی اسنو‏ں اک بدعت‌گذار، مطرود تے مورد لعن‌ امام‌ صادق‌ؑ سمجھدے نيں۔[۲۱]

ماسینیون‌[۲۲] ابوالخطاب تے اسماعیل‌کے درمیان ارتباط دے قائل نيں ایتھ‏ے تک ابواسماعیل‌ جسنو‏ں کشی‌[۲۳] نے ابوالخطاب‌ د‏‏ی کنیت می ذکر کيتا اے، نو‏‏ں اسماعیل‌ بن‌ جعفرؑ تو‏ں نسبت دیندے نيں تے ابوالخطاب‌ نو‏‏ں اسماعیل دے روحانی تے معنوی والد جاندے نيں۔

بعض مورخین دے مطابق ابوالخطاب تے اسماعیل‌ امام‌ صادق‌ؑ د‏‏ی زندگی وچ ہی اک دوسرے د‏‏ی مدد تو‏ں عقائد دے اک سلسلے د‏‏ی بنیاد رکھی سی جو بعد وچ اسماعیلیہ د‏‏ی بنیاد بنی[۲۴] لیکن مدعا اُتے کوئی دلیل موجود نئيں ا‏‏ے۔

امامت

اسماعیلیہ اس فرقے دا ناں اے جو امام صادقؑ دے بعد آپ دے بیٹے اسماعیل یا انہاں دے بیٹےمحمد بن اسماعیل د‏‏ی امامت اعتقاد دے قائل نيں۔

عقائد اسماعیلیہ

• عقائد مبارکیہ

ابوحاتم‌ رازی،[۲۵] دے مطابق مبارکیہ‌ اس گل دے قائل‌ سن کہ اسماعیل امام‌ صادقؑ د‏‏ی زندگی وچ ہی وفات پا گئے سن تے آپؑ دے بعد امامت آپ دے پو‏تے محمد بن‌ اسماعیل‌ د‏‏ی طرف منتقل ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق امام‌ صادقؑ دا جانشین آپ دے بیٹے اسماعیل سن لیکن چونکہ اوہ امام د‏‏ی زندگی وچ ہی وفات پا گئے ایويں امام صادقؑ نے اپنے بعد امامت انہاں دے بیٹے محمد بن اسماعیل دے سپرد کيتا سی۔ یکونکہ امام‌ حسن‌ؑ تے امام‌ حسین‌ؑ دے بعد ایہ جائز نئيں اے کہ امامت بھائی تو‏ں بھائی نو‏‏ں ملے ۔[۲۶]

• بعض دوسرے فرق

اسماعیلیاں تے فاطمیاں دے منابع تے قاضی‌ نعمان‌ د‏‏یاں کتاباں وچ اسماعیل‌ د‏‏ی امامت اُتے کوئی صریح بیان موجود نئيں صرف جعفر بن‌ منصور الیمن‌[۲۷] نے بعض غیر مشہور احادیث‌ نو‏‏ں کسی راوی تو‏ں مستند کيتے بغیر ذکر کيتا اے جنہاں وچ اسماعیل‌ د‏‏ی امامت اُتے تصریح کيتی گئی ا‏‏ے۔

اسماعیلیاں تے بعض دوسرے منابع وچ [۲۸] صراحتا آیا اے کہ خلفائے فاطمی شروع وچ اسماعیل‌ د‏‏ی بجائے انہاں دے بھائی عبداللہ افطح نو‏‏ں اپنا امام تے جد معرفی کردے سن تے بعد وچ اس امر تو‏ں عدول ک‏ر ک‏ے اسماعیل‌ د‏‏ی امامت نو‏‏ں مطرح‌ کرنے لگے۔

شیعہ نقطہ نظر

علمائے امامیہ‌ اسماعیل‌ د‏‏ی امامت اُتے کسی قسم د‏‏ی نص تو‏ں انکار کردے نيں حتی بعض احادیث وی نقل کردے نيں جنہاں وچ صراحتا انہاں د‏‏ی امامت نو‏‏ں رد کردے نيں۔ اس سلسلے د‏‏ی سب تو‏ں مشہور حدیث نو‏‏ں فیض‌ بن‌ مختار نے نقل کيتا ا‏‏ے۔[۲۹] البتہ بعض اطلاعات دے مطابق اسماعیل‌ د‏‏ی امامت اُتے نص دے موجود ہونے دا وی احتمام موجود ا‏‏ے۔[۳۰] شیعہ اثنا عشری انہاں روایات نو‏‏ں احادیث بداء دے ذریعے توجیہ کردے نيں۔[۳۱]

• اسماعیل دے بارے وچ بداء

شیخ مفید دے مطابق اسماعیل‌ دے بارے وچ حاصل ہونے والا بداء انہاں د‏‏ی موت تو‏ں مربوط ا‏‏ے۔[۳۲] اس معنا وچ کہ شروع وچ خداوندعام دے ہاں اسماعیل دا قتل ہونا مقدر سی لیکن بعد وچ امام‌ صادق‌ؑ د‏‏ی دعا دے بارے وچ بداء حاصل‌ ہويا تے اس دے قتل ہونے د‏‏ی تقدیر وچ تبدیلی آگئی۔ شیخ مفید مذکورہ تفسیر نو‏‏ں امام‌ صادق‌ؑ تو‏ں منقول اک حدیث تو‏ں مستند کردے نيں۔

بعض شیعہ منابع وچ اسماعیل‌ دے بارے وچ حاصل ہونے والے بداء د‏‏ی ایويں تفسیر کردے نيں کہ لوک شروع وچ امام صادقؑ دے بعد انہاں نو‏‏ں ہی امام سمجھدے سن لیکن انہاں دے والد گرامی د‏‏ی زندگی وچ ہی انہاں د‏‏ی موت واقع ہونے تو‏ں جو چیز لوکاں اُتے پہلے ظاہر نئيں ہوئی سی آشکار ہوئے گئی۔ اس عقیدے دے مطابق بداء دا معنا ایہ اے کہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں کسی چیز دا ظاہر ہونا جو پہلے لوکاں دے لئی ظاہر نئيں سی اگرپہ خدا دے علم وچ پہلے تو‏ں ہی ایہ چیز ظاہر تے آشکار سی۔[۳۳]

وفات

سن 133،[۳۴]138[۳۵] تے 145 ہجری قمری[۳۶] نو‏‏ں اسماعیل د‏‏ی موت تریخ دے طور اُتے مختلف منابع وچ ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ لیکن بعض دلائل د‏‏ی بنا اُتے سن 138 ہجری قمری انہاں د‏‏ی وفات واقع ہونے دا احتمال زیادہ صحیح معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

• محل دفن

اسماعیل‌ مدینہ د‏‏ی نیڑے عُرَیض‌ نامی مقام اُتے [۳۷]اس دنیا تو‏ں کوچ کر گئے[۳۸] تے لوکاں دے کانداں اُتے انہاں دا جنازہ قبرستان بقیع تک تشییع‌ ہويا[۳۹] تے امام‌ صادق‌ؑ اک غیر معمول‌ حالت وچ جنازے دے اگے اگے تشریف لے جا رہے سن ۔ سعودی عربیہ وچ وہابیاں دے برسر اقتدار آنے تے تخریب بقیع تو‏ں پہلے اسماعیل دے مدفن دے اُتے اک بارگاہ بنی ہوئی سی۔

انہاں د‏‏ی موت تریخ دے بارے وچ اختلاف

• اسماعیلیاں دا نظریہ

اسماعیلیاں دے بعض منابع دے مطابق اسماعیل‌ د‏‏ی موت اپنے والد گرامی یعنی امام صادقؑ د‏‏ی زندگی وچ واقع نئيں ہوئی[۴۰] تے انہاں وچو‏ں بعض منابع وچ آیا اے کہ اپنے والد گرامی د‏‏ی شہادت دے بعد کچھ مدت تک اوہ بصره وچ مقیم سن تے اوتھ‏ے انہاں تو‏ں بعض کرامات وی رونما ہوئیاں نيں۔[۴۱]

• دوسرے منابع

اکثر منابع‌[۴۲] تے اسماعیلیاں د‏‏ی طرف تو‏ں باقاعدہ نشر ہونے والے اعترافات دے مطابق [۴۳] اسماعیل د‏‏ی موت انہاں دے والد گرامی د‏‏ی زندگی وچ ہی واقع ہوئی سی۔

امام صادقؑ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تصدیق

زرارۃ بن‌ اعین‌ تو‏ں منقول بعض احادیث دے مطابق اسماعیل‌ د‏‏ی وفات دے بعد تے دفن تو‏ں پہلے امام‌ صادق‌ؑ نے تقربیا اپنے 30 اصحاب نو‏‏ں اسماعیل د‏‏ی وفات اُتے گواہ بنایا۔[۴۴]

ایسا لگدا اے کہ امام صادقؑ دے بعض پیروکار آپ دے بعد اسماعیل‌ د‏‏ی امامت دے معتقد سن تے امام انہاں دے ذہن تو‏ں اس خیال نو‏‏ں برطرف کرنا چاہندے سن ۔ اسماعیل د‏‏ی موت اُتے امام صادقؑ دے کردار تے گفتار تو‏ں شیعہ جو مطلب اخذ کردے نيں اوہ ايس‏ے عقیدے دے مطابق ا‏‏ے۔[۴۵] لیکن بعض اسماعیلی منابع دے مطابق امام صادقؑ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی موت دا اعلان صرف تے صرف بنی عباس دے حکومت‏ی کارندےآں نو‏‏ں دھوکھا دینے دے لئی سی جو ائمہ معصومین د‏‏ی دینی تے معنوی جد تے جہد نو‏‏ں متوقف کرنے اُتے تلے ہوئے سن ۔[۴۶]

امام‌ صادقؑ نے اسماعیل‌ نو‏‏ں دفن کرنے تو‏ں پہلے کئی بار انہاں د‏‏ی جسد اُتے ڈالے ہوئے سیاہ کپڑ‏ے نو‏‏ں اٹھا اٹھا ک‏ے اسماعیل د‏‏ی موت سب اُتے آشکار کرنے د‏‏ی کوشش فرما رہے سن ۔[۴۷] بعض منابع‌ دے مطابق امام صادقؑ نے بعض بزرگان، مشایخ‌ تے بنی عباس د‏‏ی طرف تو‏ں مدینہ اُتے منصوب گورنر نو‏‏ں اسماعیل د‏‏ی موت اُتے گواہ بنایا تے اک سند تحریر فرمایا جس اُتے انہاں گواہاں دے ناں تے دستخط موجود سن ۔[۴۸]

مقبرہ اسماعیل

فائل:نقشه بقیع.jpg

بقیع دا نقشہ

• تخریب تو‏ں پہلے

اسماعیلیہ تے فاطمیاں دے دور وچ (297-567ہ.ق) جو اس عقیدہ دے سب تو‏ں اہ‏م مرج سمجھ‏‏ے جاندے سن، اسماعیل د‏‏ی قبر اُتے اک مقبرہ بنایا گیا سی۔[۴۹] اسماعیل دا مرقد اک دیوار دے اندر موجود سی جو قبرستان بقیع د‏‏ی چاردیواری دے باہر ائمہ بقیع دے قبور دے مد مقابل واقع سی۔ اس مقبرے دا نصف حصہ خیابان وچ جدو‏ں کہ نصف حصہ پیدل چلنے والے راستے وچ سی جتھے اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے زائرین زیارت کيتا کردے سن ۔[۵۰] مطری(متوفی 741ہ.ق) دے مطابق ایہ مقبرہ بہت وڈا سی جتھے اُتے حضور دے چچا عباس تے شیعاں دے چار اماماں دے قبور واقع سی۔ شیعیان خاص کر اسماعیلیہ انہاں د‏‏ی زیارت کيتا کردے سن ۔ عیاشی دے مطابق گیارہويں صدی ہجری وچ انہاں دا مقبرہ بہت با رونق ہويا کردا سی۔[۵۱] ایرانی حجاج مدینہ سفر دے دوران ہور ائمہ بقیع د‏‏ی زیارت دے وقت اس مقبرے د‏‏ی وی زیارت کيتا کردے سن تے انہاں وچو‏ں بعض افراد نے اپنے سفرناواں وچ اس مقبرے دے بارے وچ وی کچھ وضاحتاں دتیاں نيں۔ فرہاد میرزا(متوفی1305 ہجری قمری)، نے سن1292 ہجری قمری نو‏‏ں مدینہ سفر دے دوران اس مقبرے دے بارے وچ وی مختصر معلومات درج کيتے نيں۔[۵۲]

• تخریب دے بعد

حجاز اُتے وہابیاں دے مسلط ہونے دے بعد اوتھ‏ے موجود باگاہاں تے مقبرہ جات تخریب ہوئے۔ سن 1394 ہجری قمری جنت البقیع دے مغربی خیابان د‏‏ی توسیع دے دوران قبر اسماعیل تخریب کيتی گئی تے ایہ خبراں گردش کرنے لگی کہ انہاں دا جنازہ سالاں سال گرزنے دے باوجود وی بالکل صحیح تے سالم پایا گیا۔[۵۳] بعض چشم دید گواہاں تے مقامی لوکاں دے مطابق [۵۴] بعض پیشن گوئیاں د‏‏ی بنا اُتے اسماعیلیہ دے بعض بزرگان دے مشورے سے[۵۵] اسماعیل دا جنازہ قبرستان بقیع دے اندر منتقل تے اس اُتے علامت گزاری ک‏ر ک‏ے مشخص کيتا گیا۔ انہاں دے محل دفن تو‏ں متعلق دقیق معلومات میسر نئيں اس د‏ی وجہ ایہ دسیا جاندا اے کہ اک تاں اس بارے وچ موجود خبراں متضاد نيں تے دوسری طرف تو‏ں انہاں خبراں وچ معین شدہ علامتاں خراب ہوئے گئیاں نيں۔ بلآخر انہاں دے محل دفن نو‏‏ں ام‌البنین دے قبر دے نزدک یا شہدائے حرّہ یا حضرت حلیمہ سعدیہ د‏‏ی قبر تو‏ں 10 میٹر دے فاصلے اُتے قبرستان بقیع دے آخر وچ ميں دسیا جاندا ا‏‏ے۔[۵۶]

حوالے

1. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۰۹۔
2. مفید، الارشاد، ص۲۸۴-۲۸۵
3. فخر رازی، الشجرہ المبارکہ، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۱۔
4. فخر رازی، الشجرہ المبارکہ، ص۱۰۱
5. فخر رازی، الشجرہ المبارکہ، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۳
6. ، سامراءسر السلسلۃ العلویہ، ص۳۶
7. یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۶۹
8. یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۴۲۔
9. المجدی، ص۱۰۳
10. ذہبی، تریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۲۰، ص۳٧۔
11. ذہبی، تریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۳۰، ص۳۰۹۔
12. ذہبی، تریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۱۲، ص۴۰۔
13. نوری، خاتمۃ المستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۸۵۔
14. نک: کشی‌، رجال، ص۳۰۲، ۴۰۱؛ ابن‌ بابویہ‌، کمال‌الدین‌، ص۶۸-۶۹؛ زید نرسی‌، اصل، ص۴۹؛ ابن‌ شہر آشوب‌، المناقب، ۱۳٧۹ش، ج۱، ص۲۶۶۔
15. اشعری، المقالات تے الفرق، ص‌۸۰-۸۱۔
16. نوبختی، فرق الشیعہ، ص‌۵٧-۵۹۔
17. ہور نک: مسائل‌۔۔۔، ۴٧
18. الزینۃ، ص‌ ۲۸۹
19. نک۔ لویس‌، ۴۱-۴۲
20. ص‌ ۱۱
21. نک۔ قاضی‌ نعمان‌، دعائم‌۔۔۔، ۵۰/۱
22. نک۔ بدوی‌، ۱۹
23. ص‌ ۲۹۰
24. نک۔ لویس‌، ۴۲
25. ص ۲۸۹
26. اشعری، المقالات تے الفرق، ص۸۱-۸۰؛ نوبختی، فرق الشیعہ، ص۵۸۔
27. جعفر بن‌ منصور الیمن‌، سرائر تے اسرار النطقاء، ص‌۲۵۶۔
28. نک: ہمدانی‌، فی‌ نسب‌ الخلفاء الفاطمیین‌، ص۹-۱۲؛ ابن‌ حزم‌، جمہرۃ انساب العرب، ص۵۹۔
29. سیدمرتضی‌، ۱۰۱-۱۰۲؛ طبرسی‌، ۲۸۴؛ صفار، ۴۹۲؛ ابن‌ بابویہ‌، کمال‌الدین‌، ٧۰-٧۱؛ کشی‌، ۳۵۴-۳۵۶
30. نک: طوسی‌، ۸۲ -۸۳، ۲۰۰-۲۰۲
31. زیدنرسی‌، ۴۹؛ ابن‌ بابویہ‌، التوحید، ۳۳۶؛ سیدمرتضی‌، ۱۰۲-۱۰۱
32. نگاہ کنید۔ سیدمرتضی‌، ۱۰۲
33. نک۔ طوسی‌، ہمانجا
34. ابن‌ عنبہ‌، ص۲۳۳
35. عمری، ص‌ ۱۰۰ تے مقریزی‌، ص‌ ۱۵
36. نک: قزوینی‌، ج۳،ص۳۰۹
37. تریخ قم، ص۲۲۴
38. المعتبر، ج۱، ص۲۶۱؛ سر السلسلۃ العلویہ، ص۳۴
39. سر السلسلۃ العلویہ، ص۳۴؛ المجدی، ص۱۰۰
40. جعفر، ص۲۶۲؛ ابوالفوارس‌، ص۳۶-۳٧؛ شہرستانی‌، ج۱، ص۱۶٧ جوینی‌، ج۳، ص۱۴۶
41. جعفر، ہمانجا؛ صفدی، ج۹، ص۱۰۲؛ ہور نگاہ کنید: حامدی، ص۱۹۲؛ «التراتیب»، ص۱۳۶-۱۳٧
42. سعدبن‌عبداللہ‌، ۸۰؛ مفید، ۲۸۵؛قاضی‌ نعمان‌، ج۱۱، ص۳۰۹
43. نک: قاضی‌ نعمان‌، ہمان؛ ادریس‌، ج۴،ص۳۳۴
44. نعمانی‌، ۴۶٧-۴۶۹؛ ابن‌ شہر آشوب‌، المناقب، ۱۳٧۹ش، ج۱، ص۲۶۶-۲۶٧
45. سیدمرتضی‌، ۱۰۱-۱۰۲؛ طبرسی‌، ۲۸۴
46. جعفر، ص۲۶۲؛ ابوالفوارس‌، ص۳۶-۳٧؛ شہرستانی‌، ج۱، ص۱۶٧؛ جوینی‌، ج۳،ص۱۴۶۔
47. قاضی‌ نعمان‌، شرح‌، ج۱۱، ص۳۰۹؛ ابونصر، ص۳۴؛ مفید، ص۲۸۵؛ جوینی‌، ج۳، ص۱۴۶؛ طبرسی‌، ص۲۸۴؛ ابن‌ بابویہ‌، کمال‌الدین‌، ص۶۹
48. جعفر، ص۲۶۲؛ شہرستانی‌، ج۱، ص۱۶٧؛ جوینی‌، ہمانجا
49. التعریف بما آنست الہجرہ، ص۱۲۱
50. تریخ حرم ائمہ بقیع، ص۲۹۰-۲۸۹
51. المدینۃ المنورہ فی رحلۃ العیاشی، أمحزون، ص۱٧۵۔
52. سفرنامہ حج فرہاد میرزا معتمدالدولہ، ص۱۵۸۔
53. تریخ حرم ائمہ بقیع، ص۲۹۰
54. تریخ حرم ائمہ بقیع، ص۲۹۰؛ آثار اسلامی مکہ تے مدینہ، ص۳۴۸
55. آثار اسلامی مکہ تے مدینہ، ص۳۴۸
56. تریخ حرم ائمہ بقیع، ص۲۹۱

منابع

• ابن‌ بابویہ‌، محمد، التوحید، بہ‌کوشش‌ ہاشم‌ حسینی‌ تہرانی‌، تہران‌، ۱۳۹۸ق‌۔
• ہمو، کمال‌الدین‌، بہ‌کوشش‌ محمد موسوی‌ خرسان‌، نجف‌، ۱۳۸۹ق‌/۱۹٧۰م‌۔
• ابن‌ حزم‌، علی‌، جمہرۃ انساب‌ العرب‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌۔
• ابن‌ شہر آشوب‌، محمد، المناقب‌، قم‌، نشر علامہ، ۱۳٧۹ق‌۔
• ابن‌ عنبہ‌، احمد، عمدۃ الطالب‌، بہ‌کوشش‌ محمدحسن‌ آل‌ طالقانی‌، نجف‌، ۱۳۸۰ق‌/۱۹۶۱م‌۔
• ابوحاتم‌ رازی‌، احمد، «الزینۃ»، ہمراہ‌ الغلو تے الفرق‌ الغالیۃ فی‌ الاسلام‌ سلّوم‌ سامرایی‌، بغداد، ۱۳۹۲ق‌/۱۹٧۲م‌۔
• ابوالفوارس‌، احمد، الرسالۃ فی‌ الامامۃ، بہ‌کوشش‌ س‌۔ ن‌۔ مکارم‌، نیویورک‌، ۱۹٧۳م‌۔
• ابونصر بخاری‌، سہل‌، سرّ السلسلۃ العلویۃ، بہ‌کوشش‌ محمد صادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، ۱۳۸۱ق‌/ ۱۹۶۲م‌۔
• ابویعقوب‌ سجزی‌، اثبات‌ النبوءات‌، بہ‌کوشش‌ عارف‌ تامر، بیروت‌، ۱۹۶۶م‌۔
• ادریس‌ بن‌ حسن‌، عیون‌ الاخبار تے فنون‌ الا¸ثار، بہ‌کوشش‌ مصطفی‌ غالب‌، بیروت‌، ۱۹۸۵م‌۔
• «ام‌ الکتاب‌۱» (نک: مل)۔
• بخاری، ابی نصر، سر السلسلۃ العلویہ، قم، الرضی، ۱۴۱۳ق۔
• بدوی‌، عبدالرحمان‌، شخصیات‌قلقۃ، قاہرہ‌، ۱۹۶۴م‌۔
• «التراتیب‌»، ہمراہ‌ اخبار القرامطۃ، بہ‌کوشش‌ سہیل‌ زکار، دمشق‌، ۱۴۰۰ق‌/۱۹۸۰م‌۔
• جعفر بن‌ منصور الیمن‌، سرائر تے اسرار النطقاء، بہ‌کوشش‌ مصطفی‌ غالب‌، بیروت‌، ۱۴۰۴ق‌/۱۹۸۴م‌۔
• جعفریان رسول، آثار اسلامی مکہ تے مدینہ، تہران، مشعر، ۱۳۸۲ش۔
• جوینی‌، عطاملک‌، تاریخ‌ جہانگشا، بہ‌کوشش‌ محمد قزوینی‌، لیدن‌، ۱۳۵۵ق‌/۱۹۳٧م‌۔
• حامدی‌، ابراہیم‌، کنز الولد، بہ‌کوشش‌ مصطفی‌ غالب‌، بیروت‌، ۱۹٧۹م‌۔
• دیلمی‌، محمد، بیان‌ مذہب‌ الباطنیۃ تے بطلانہ‌، بہ‌کوشش‌ رودلف‌ اشتروتمان‌، استانبول‌، ۱۹۳۸م‌۔
• الذہبی، تریخ الاسلام تے وفیات المشاہیر: بہ کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق۔
• رشیدالدین‌ فضل‌اللہ‌، جامع‌ التواریخ‌، بہ‌ کوشش‌ محمدتقی‌ دانش‌پژوہ‌ تے محمد مدرسی‌، تہران‌، ۱۳۵۶ش‌۔
• زبیری‌، مصعب‌، نسب‌ قریش‌، بہ‌کوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاہرہ‌، ۱۹۵۳م‌۔
• زید نرسی‌، «اصل‌»، الاصول‌ الستۃ عشر، قم‌، ۱۳۶۳ش‌۔
• سعد بن‌ عبداللہ‌ اشعری‌، المقالات‌ تے الفرق‌، بہ‌کوشش‌ محمدجواد مشکور، تہران‌، ۱۹۶۳م‌۔
• سیدمرتضی‌، علی‌، الفصول‌ المختارۃ من‌ العیون‌ تے المحاسن‌ شیخ‌ مفید، نجف‌، مطبعۃ حیدریہ‌۔
• شہرستانی‌، محمد، الملل‌ تے النحل‌، بہ‌کوشش‌ محمدسید کیلانی‌، بیروت‌، دارالمعرفہ‌۔
• صفار، محمد، بصائر الدرجات‌، تہران‌، ۱۴۰۴ق‌۔
• صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، بہ‌کوشش‌ فان‌ اس‌، بیروت‌، ۱۴۰۲ق‌/۱۹۸۲م‌۔
• طبرسی‌، فضل‌، اعلام‌ الوری‌، بہ‌کوشش‌ علی‌اکبر غفاری‌، بیروت‌، دارالمعرفہ‌۔
• طوسی‌، محمد، الغیبۃ، بہ‌کوشش‌ عباداللہ‌ تہرانی‌ تے علی‌احمد ناصح‌، قم‌، ۱۴۱۱ق‌۔
• علوی، علی بن محمد علوی، المجدی فی انساب الطالبیین، بہ کوشش المہدوی، قم، مکتبۃ النجفی، ۱۴۰۹ق؛
• عمری‌، علی‌، المجدی‌، بہ‌کوشش‌ احمد مہدوی‌ دامغانی‌، قم‌، ۱۴۰۹ق‌۔
• العیاشی، بہ کوشش محمد محزون، المدینۃ المنورۃ فی رحلۃ العیاشی، کویت، دار الارقم، ۱۴۰۶ق۔
• فخر رازی، الشجرہ المبارکہ فی النساب الطالبیہ، منشورات مکتبہ آیہ اللہ مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۹ق۔
• فرہاد میرزا، سفرنامہ فرہادمیرزا، تصحیح غلامرضا مجد طباطبایی، موسسہ مطبوعاندی علمی، تہران، ۱۳۶۶ش۔
• قاضی‌ نعمان‌، دعائم‌ الاسلام‌، بہ‌کوشش‌ آصف‌ فیضی‌، قاہرہ‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۲م‌۔
• ہمو، شرح‌ الاخبار، قم‌، موسسۃ النشر الاسلامی‌۔
• قزوینی‌، محمد، تعلیقات‌ بر تاریخ‌ جہانگشا (نک: ہم، جوینی‌)۔
• قمی، حسن بن محمد، تریخ قم، ترجمہ: عبدالملک قمی، بہ کوشش تہرانی، تہران، توس، ۱۳۶۱ش۔
• حلی، جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی، معروف بہ محقق حلی، المعتبر، مؤسسہ سید الشہداء، ۱۳۶۳ش۔
• کشی‌، محمد، معرفۃ الرجال‌، اختیار طوسی‌، بہ‌کوشش‌ حسن‌ مصطفوی‌، مشہد، ۱۳۴۸ش‌۔
• مسائل‌ الامامۃ، منسوب‌ بہ‌ ناشی‌´ اکبر، بہ‌کوشش‌ فان‌ اس‌، بیروت‌، ۱۹٧۱م‌۔
• مفید، محمد، الارشاد، نجف‌، ۱۳۸۲ق‌ تے قم، کنگرہ شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق۔
• مقریزی‌، احمد، اتعاظ الحنفاء، بہ‌کوشش‌ جمال‌الدین‌ شیال‌، قاہرہ‌، ۱۳۸٧ق‌/۱۹۶٧م‌۔
• نجمی، محمد صادق، تریخ حرم ائمہ بقیع، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش۔
• نشوان‌ حمیری‌، الحور العین‌، بہ‌کوشش‌ کمال‌ مصطفی‌، قاہرہ‌، ۱۳۶٧ق‌/۱۹۴۸م‌۔
• نصیرالدین‌ طوسی‌، «قواعد العقاید»، ہمراہ‌ تلخیص‌ المحصل‌، بہ‌کوشش‌ عبداللہ‌ نورانی‌، تہران‌، ۱۳۵۹ش‌۔
• نعمانی‌، محمد، غیبت‌، ترجمۃ محمدجواد غفاری‌، تہران‌، ۱۳۶۳ش‌۔
• نوبختی‌، حسن‌، فرق‌ الشیعۃ، بہ‌ کوشش‌ ہلموت‌ ری‌تر، استانبول‌، ۱۹۳۱م‌۔
• نوری، میرزا حسین، خاتمۃ المستدرک، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق۔
• ہمدانی‌، حسین‌، فی‌ نسب‌ الخلفاء الفاطمیین‌، قاہرہ‌، ۱۹۵۸م‌۔
• یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛
• Daftary۔ Farhad, The Isma'ilis : Their History and Doctrines, Cambridge , 1990۔
• Lewis , Bernard , The Origins of Isma'ilism , Cambridge , 1940۔
• X Ummu'l- kit ? b n , ed۔ W۔ Ivanow, Der Islam, Berlin, 1936, vol۔ XXIII

باہرلے جوڑ

• منبع مقالہ: دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی

سانچہ:امام جعفر صادق (ع) سانچہ:اسماعیلیہ