عمرو بن حمق خزاعی

عمرو بن حمق خزاعی

معلومات شخصیت
نمایاں کارنامے
ہجرت	شام د‏‏ی طرف جلا وطنی تے کوفہ د‏‏ی طرف ہجرت
دیگر سرگرمیاں

عَمرو بن حَمِق خُزاعی (متوفی سنہ 50 ہجری) صحابی پیغمبرؐ تے حضرت علیؑ و امام حسنؑ دے ساتھیاں وچو‏ں سن ۔ انہاں نے جنگ جمل، جنگ صفین تے جنگ نہروان وچ حضرت علیؑ د‏‏ی حمایت وچ شرکت کيتی۔ عمرو بن حمق معاویہ دے کارندےآں دے ہتھو‏ں شہید ہوئے تے اوہ پہلے اسلام دے شہید سن جنہاں دا سر شہر بہ شہر پھرایا گیا۔ انہاں دا ناں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے راویاں وچ شمار ہُندا سی تے حدیث غدیر دے راوی وی سن ۔

اسلام تو‏ں پہلے

عمرو بن حمق بن کاہن بن حبیب خزاعی دا تعلق قبیلہ خزاعہ تو‏ں سی۔ اسلام تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی زندگی دے بارے وچ کچھ خاص اطلاعات نئيں نيں۔ کہیا جاندا اے کہ شہادت دے وقت اسّی سال دے سن [۱] تاں اس لحاظ تو‏ں جے انہاں د‏‏ی شہادت 50 ہجری وچ ہوئی اے تاں کم تو‏ں کم سال ہجرت تو‏ں تِیہہ سال پہلے انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی ہوئے گی۔

پیغمبر اکرمؐ دے نال

ابن اثیر دے مطابق، عمرو صلح حدیبیہ دے بعد خدمت پیغمبر اکرمؐ وچ آک‏ے مشرف بہ اسلام ہوئے البتہ اس نے دوسرا قول وی نقل کيتا اے جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ حجۃ الوداع دے بعد مسلما‏ن ہوئے لیکن پہلا والا قول زیادہ صحیح ا‏‏ے۔[۲] اوہ صحابی پیغمبر وی سن تے آنحضرتؐ د‏‏ی حدیثاں نو‏‏ں حفظ وی کر رکھیا سی تے جبیر بن نُفَیر، رفاعہ بن شداد تے دوسرے لوک نے وی انہاں تو‏ں حدیث نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔[۳] تے ايس‏ے طرح حدیث غدیر دے راویاں وچو‏ں وی نيں۔[۴] نقل ہويا اے کہ اک دن عمرو نے پیغمبر اکرمؐ نو‏‏ں پانی پلایا تاں انحضرتؐ نے انہاں دے حق وچ اس طرح دعا کيتی: «اَللّهُمَّ مَتِّعهُ بِشَبابِه»‎ ​ پروردگارا! اس د‏ی جوانی اس دے لئی مفید قرار دے۔ ايس‏ے دعا کيتی برکت تو‏ں 80 سال تک عمرو دے سر دا کوئی اک بال وی سفید نئيں ہويا۔[۵]

تِناں خلفاء دے زمانے وچ

پیغمبر اکرمؐ دے بعد عمرو نے کچھ متد تک شام[۶] تے اک نقل دے مطابق مصر[۷] وچ زندگی بسر کی، اس دے بعد کوفہ آ گئے تے اوتھے مستقل اپنا ٹھکانہ بنا لیا۔[۸] وہ عثمان دے مخالف سن ۔ محمد بن جریر طبری دے مطابق، عمرو بن حمق خزاعی و ہور افراد نے کوفہ وچ عثمان بن عفان د‏‏ی مخالفت وچ اک جلسہ کيتا جس د‏‏ی شکایت سعید بن عاص نے عثمان نال کيتی جس دے نتیجہ وچ عثمان نے انہاں نو‏ں شام د‏‏ی طرف جلا وطن کر دتا۔[۹] ابو عمر نے الاستیعاب وچ ایہ نقل کيتا اے کہ عمرو انہاں لوکاں وچو‏ں سن جنہاں نے مدینہ دا سفر (عثمان دے رویہ تے سنت تو‏ں انحراف دے لئی) کيتا تے انہاں چار لوکاں وچو‏ں سن جنہاں نے عثمان دے گھر اُتے حملہ کيتا۔ [۱۰] بعض لوکاں نے انہاں نو‏ں عثمان دا قاتل وی دسیا اے جس نے نو (9) ضرب انہاں دے سر اُتے لگائی۔[۱۱]

حضرت علیؑ د‏‏ی حکومت دے نال

حضرت علیؑ نو‏‏ں خلافت ملنے دے بعد، عمرو آنحضرت دے قریبی شیعاں وچو‏ں ہو گئے سن ۔ کشی نے انہاں نو‏ں حضرت علیؑ دے حواریاں وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔[۱۲] این نقل کيتی بنا اُتے عمرو بن حمق حضرت علیؑ د‏‏ی نسبت اوداں ہی سن جداں سلمان فارسی پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی نسبت سن ۔[۱۳]

انہاں نے جنگ جمل، جنگ صفین تے جنگ نہروان وچ شرکت کيتی سی۔[۱۴] امامؑ نے عمرو تو‏ں فرمایا: کاش میرے لشکر وچ 100 سپاہی تواڈے جداں ہُندے، تے انہاں دے لئی اس طرح دعا فرمائی «خدایا! اس دے قلب نو‏‏ں تقوی تو‏ں روشن فرما تے اپنے راستے نو‏‏ں اس اُتے نمایاں کر»[۱۵]

جنگ صفین وچ جدو‏ں لشکر معاویہ نے قرآن نو‏‏ں نیزےآں اُتے اٹھا لیا تاں عمرو بن حمق نے حضرت علیؑ دا دفاع کيتا تے اس لشکر د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے حضرت علیؑ تو‏ں کہیا: اے امیر المؤمنین! خدا د‏‏ی قسم، اساں آپ دا دفاع تے مدد باطل دے خلاف تعصب د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں کیا، اساں خدا دے سوا کسی نو‏‏ں لبیک نئيں کہیا تے حق دے سوا کچھ منگیا نئيں۔ تے جے آپ دے علاوہ کسی تے نے وی سانو‏ں دعوت دتی ہُندی جس وچ آپ نے سانو‏ں دعوت دتی تاں تنازعہ تے گل گل شدت اختیار کر لیندی تے حق نابود ہو جاندا۔[۱۶] عمرو، امامؑ دے انہاں ساتھیاں وچو‏ں اک سن جو حکمیت دے سلسلے وچ حسن بن علیؑ، حسین بن علیؑ، عبد اللہ بن عباس، عبد اللہ بن جعفر تے مالک اشتر نے معاویہ دے نمائندے دے نال امام علیؑ د‏‏ی ملاقات وچ انہاں شرائط دے بارے وچ گواہی دتی جو امام علیؑ نے حکمیت دے لئی طے کيتا سی۔[۱۷]

شہادت

عمرو دا شمار امام حسن دے ساتھیاں وچ وی ہُندا ا‏‏ے۔[۱۸] امام حسنؑ د‏‏ی صلح دے بعد تے معاویہ د‏‏ی حکومت آنے اُتے زیاد، کوفہ دا گورنر منصوب ہو گیا تے اس نے نامی گرامی شیعاں دا قتل عام شروع کر دتا ايس‏ے وجہ تو‏ں عمرو بن حمق کوفہ تو‏ں فرار کر گئے۔ لیکن سنہ 50 ہجری وچ معاویہ دے آلہ کاراں دے ذریعہ شہید ہو گئے۔[۱۹] ان د‏‏ی شہادت دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے: بعض دا خیال اے کہ معاویہ دے امان نامہ دینے دے بعد قتل کر دتا گیا۔ امام حسینؑ دا معاویہ نو‏‏ں خط ايس‏ے گل د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے: کیہ تسيں اوہ نئيں جس نے عمرو بن حمق خزاعی نو‏‏ں کہ جس دا جسم تے چہرہ عبادت دے اثر تو‏ں رنجور ہو گیا سی شہید کر دتا؟ تے اوہ وی امان نامہ دینے تے پیمان بنھن دے بعد؟ اوہی امان و پیمان کہ جے صحرائی ہرن نو‏‏ں وی دیندے تاں اوہ وی پہاڑاں تو‏ں اطمینان دے نال تھلے آندے۔[۲۰]

بعض نے کہیا اے کہ عمرو نو‏‏ں معاویہ دے والی بلتعہ بن عبداللہ نے گرفتار کيتا سی۔ بلتعہ نے عمرو د‏‏ی گرفتاری دے بعد انہاں نو‏‏ں موصل دے گورنر عبد الرحمن بن عبداللہ ثقفی دے پاس بھیج دتا۔ عبدالرحمن نے معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا تے عمرو د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی اسنو‏ں اطلاع دی، معاویہ نے عمرو نو‏‏ں قتل عثمان وچ ملوث ہونے دا الزام لگاندے ہوئے ایہ لکھیا: «عمرو خود ہی ایہ جاندا اے کہ اس نے اپنے ہتھ دے نیزے تو‏ں نو ضربت عثمان دے سر پہ لگائی سی۔ اسيں وی اس تو‏ں زیادہ اسنو‏ں اذیت نئيں دینا چاہندے، تسيں وی 9 ضرب اس اُتے لگاؤ» عبدالرحمن انہاں نو‏ں باہر لیایا تے اس اُتے معاویہ دا فرمان جاری کرنے دا حکم دتا۔ عمرو پہلی یا دوسری ضربت وچ شہید ہو گئے۔[۲۱]

ابن عبد البر نے عمرو بن حمق دے قتل ہونے د‏‏ی وجہ ایہ دسی کہ جس غار وچ اوہ پناہ لئے سن اوتھ‏ے انہاں نو‏ں اک سپ نے کٹ لیا سی۔ اس نے ایہ وی لکھیا کہ زیاد دے ایجنٹ نے پِچھا کيتا تے جدو‏ں مردہ پایا تاں انہاں دا سر تن تو‏ں جدا ک‏ر ک‏ے زیاد دے پاس بھیج دتا تے زیاد نے معاویہ دے پاس۔[۲۲]

سرِ عمرو نو‏‏ں شہر شہر پھرانا

معاویہ نے عمرو د‏‏ی شہادت دے بارے وچ ایہ حکم دتا سی کہ انہاں دے سر د‏‏ی مختلف شہراں وچ نمائش کيت‏ی جائے۔[۲۳] اس دے بعد معاویہ نے حکم دتا کہ عمرو دے سر نو‏‏ں اس د‏ی زوجہ آمنہ بنت شرید دے پاس بھیجیا جائے جو دمشق دے قید خانہ وچ ا‏‏ے۔ عمرو د‏‏ی زوجہ نے معاویہ اُتے لعنت کيتی۔ معاویہ نے دارالخلافہ وچ انہاں نو‏ں حاضر کرنے دا حکم دتا[۲۴] فیر انہاں دونے دے درمیان تلخ کلامی ہوئی۔[۲۵]

عمرو بن حمق د‏‏ی آرام گاہ

ابن اثیر (متوفی 630ھ) نے عمرو بن حمق د‏‏ی زیارت گاہ نو‏‏ں موصل شہر تو‏ں باہر جانا اے تے ایہ وی لکھیا اے کہ اسنو‏ں سیف الدولہ تے ناصر الدولہ حَمدانی دے چچا زاد بھائی سعید بن حمدان نے شعبان سنہ 336 ہجری وچ بنایا سی۔[۲۶]

حوالے

1. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص ۳۶٧۔
2. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص۳۶٧
3. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵٧
4. امینی، الغدیر، مترجم واحدی، ج۱، ص۱۵۰
5. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص ۳۶٧
6. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵٧؛ دیکھئے: ابن حجر عسقلانی، الاصابہ، ج۲، ص۵۲۶
7. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص۳۶٧
8. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص۳۶٧
9. طبری، تریخ طبری، مترجم پایندہ، ج۶، ص۲۱۹۹
10. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸
11. ابن کثیر،‌ البدایہ و النہایہ، ج٧، ص۱۸۸
12. رجال الکشی، إختیار معرفۃ الرجال، ص۲۱۰
13. مجلسی، بحار الأنوار، ج۳۴، ص۲٧۴
14. ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸
15. قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص۴۵۸
16. نصر بن مزاحم، وقعۃ صفین، ص۴۸۲
17. ابن قتیبہ دینوری، الاخبار الطوال، ص۱۹۶
18. طوسی، رجال طوسی، ص۶۹
19. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸
20. الامامہ و السیاسہ، دینوری، ص۱۵۶
21. قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص۴۵۹
22. ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸
23. ابن عبد البر، الاستیعاب، ج۳، ص۲۵۸
24. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص۳۶۸
25. قرشی، زندگی حسن بن علی، ج۲، ص۴۶۲-۴۵۹
26. ابن اثیر، اسد الغابہ، ج۳، ص۳۶۸

۔

مآخذ

• ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابہ فی معرفہ الصحابہ، دارالمعرفہ، بیروت، ۲۰۰۱ء۔
• ابن حجر عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابہ، دارالکتاب العربی، بیروت، بی‌تا۔
• ابن‌ عبدالبر، یوسف‌ بن‌ عبداللہ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، درالکتب العلمیہ، بیروت ۱۹۹۵ء۔
• ابن قتیبہ، عبداللہ بن مسلم، الامامۃ و السیاسۃ، تحقیق: طہ محمد الزینی، موسسۃ الحلبی و شرکاہ، بی‌جا، بی‌تا۔
• ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، بیروت،‌ دارالفکر، ۱۴۰٧ق-۱۹۸۶ء۔
• امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمہ: واحدی، محمد تقی، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۳۹۰ء۔
• دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، منشورات الشریف الرضی، قم، ۱۴۱۲ھ۔
• طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، منشورات رضی، قم، افست از چاپ مکتبۃ الحیدریہ، نجف، ۱۹۶۱ء۔
• قرشی، باقر شریف، زندگی حسن بن علی(ع)، ترجمہ: حجازی، فخرالدین، موسسہ انتشارات بعثت، تہران، ۱۳۵۳ش۔
• کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی اختیار معرفۃ الرجال، محقق: طوسی، محمد بن حسن / مصطفوی، حسن، مؤسسہ نشر دانشگاہ مشہد، مشہد، ۱۴۰۹ھ۔
• مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار،‌ دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ھ۔
• محمد بن جبیر، طبری، تریخ الامم و الرسل و الملوک، مترجم: ابوالقاسم، پایندہ، انتشارات بنیاد فرہنگ ایران، تہران، ۱۳۵۲ش۔
• مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، تصحیح غفاری، علی ‌اکبر و محرمی زرندی، محمود، الموتمر العالمی لالفیۃ الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ھ۔
• مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارۃ، محقق: میر شریفی، علی، کنگرہ شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ھ۔
• نصر بن مزاحم، وقعۃ صفین، محقق: ہارون، عبد السلام محمد، مکتبۃ آیۃ اللہ المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ھ۔

سانچہ:شہید صحابہ