|
سیرت نبوی
سیرت دا لغوی مفہوماردو تے فارسی سیرت، عربی سیرۃ دا لفظ عربی بولی دے جس مادے تے فعل توں بنا اے اس دے لفظی معنی نيں چل پھرنا، راستہ لینا، رویہ یا طریقہ اختیار کرنا، روانہ ہونا، عمل پیرا ہونا وغیرہ۔ اس طرح سیرت دے معنی حالت، رویہ، طریقہ، چال، کردار، خصلت تے عادت دے نيں۔ اس توں اردو وچ تعمیر سیرت، سیرت سازی، پختگی سیرت، نیک سیرت، بد سیرت تے حسن سیرت وغیرہ دے لفظاں مستعمل نيں۔ لفظ سیرۃ قرآن وچقرآن کریم وچ لفظ سیرۃ صرف اک جگہ آیا اے۔ سیرت دا اصطلاحی مفہوملفظ سیرت ہن بطور اصطلاح صرف آنحضرت دی مبارک زندگی دے جملہ حالات دے بیان دے لئی مستعمل اے جدوں کہ کِسے تے منتخب شخصیت دے حالات دے لئی لفظ سیرت دا استعمال قریباً متروک ہوئے چکيا اے۔ ہن جے مطالعہ سیرت یا کتب سیرت جداں لفظاں دے نال رسول، نبی، پیغمبر یا مصطفیٰ دے الفاط نہ وی استعمال کیتے جان تاں ہر قاری سمجھ جاندا اے کہ اس توں مراد آنحضرت دی سیرت ہی اے بلکہ بعض دفعہ لفظ سیرت نوں کتاب دے مصنف دی طرف مضاف کر کے وی ایہی اصطلاحی معنی مراد لئی جاندے نيں جداں سیرت ابن ہشام کہ اس دا مطلب ابن ہشام دے حالات زندگی نئيں بلکہ آنحضرت دے حالات نيں جو کتاب دے مصنف ابن ہشام نے جمع کیتے نيں۔ ايسے طرح موجودہ دور وچ جلسہ سیرت، سیرت کانفرنس، مقالات سیرت، اخبارات و رسالے دے سیرت نمبر وغیرہ بکثرت لفظاں مستعمل نيں۔ انہاں تمام تراکیب وچ لفظ سیرت دے معنی ہمیشہ سیرت النبی ہی ہُندے نيں۔ بعض دفعہ ادب و احترام دے اظہار دے لئی اس لفط دے نال کِسے صفت دا اظہار کر دیندے نيں جداں سیرت طیبہ، سیرت مطہرہ تے سیرت پاک وغیرہ۔ سیرت طیبہ دے مآخذ و مصادرکِسے علم خصوصاً جس دا تعلق تریخ توں ہوئے اس دے مآخذ توں مراد اوہ کتاباں، روایات تے آثار وغیرہ نيں جنہاں وچ اس علم دے متعلق سب توں پہلے گل کيتی گئی ہوئے یا جنہاں وچ اس علم دے متعلق معلومات سب توں پہلے جمع کيتی گئی ہون۔ کِسے تاریخی شخصیت دے بارے وچ معلومات دا اہم مآخذ اوہ کتاب یا کتاباں ہاں گی جو اس دی زندگی وچ لکھی گئی ہاں یا اس دے بعد نیڑے ترین زمانے وچ لکھی گئی ہاں تے جنہاں وچ زیادہ توں زیادہ مواد یکجا جمع کیتا گیا ہوئے یا اس مواد دے جمع کرنے وچ علمی تگ و دو تے تحقیقی چھان بین توں کم لیا گیا ہوئے۔ اس لحاظ توں سیرت طیبہ دے اہم بنیادی مآخذ حسب ذیل بندے نيں۔ قرآن مجیدسیرت طیبہ دا اصل تے سب توں زیادہ صحیح تے مستند مآخذ قرآن مجید اے۔ قرآن مجید دو طرح توں سیرت دے مآخذ دا کم دیندا ہی۔ الف۔ اس وچ آنحضرت دی مبارک زندگی دے متعدد واقعات، غزوات تے بعض ہور پیش آمدہ حالات دا ذکر اے۔ کدرے تفصیل تے کدرے اجمالی اشارات موجود نيں۔ بعض لوکاں نے صرف قرآن کریم وچ صراحتہً یا کنایتہً بیان کردہ واقعات سیرت دی ترتیب و جمع توں سیرت اُتے کتاباں تالیف کيتیاں ناں۔ مثلاً محمد عزت دروازہ دی کتاب [[سیرۃ الرسول (صورۃ مقتبسہ من القرآن) جو دو جلداں وچ اے۔ ب۔ قرآن کریم وچ اوہ تمام تعلیمات نيں جنہاں نوں آحضرت نے عملاً نافذ کیتا۔ ايسے طرح معاصر کفار دے بعض اعتراضات تے انہاں دے جوابات مذکور نيں۔ قرآن کریم دی اس قسم دی آیات دی تفصیل تے زمانہ یا موضع نزول دے بارے وچ سیرت طیبہ دے واقعات دی طرف رجوع کرنا ضروری ہوئے جاندا ہی۔ گویا قرآن کریم سیرت طیبہ دے بارے وچ کچھ تفصیلی معلومات وی دیندا اے تے اجمالی اشارات دے ذریعے توں واقعات سیرت دی اصل دی نشان دہی کر کے اس دی تفصیلات جاننے اُتے آمادہ وی کردا اے۔ کتاباں حدیثقرآن کریم نوں رسول اللہ نے کس طرح سمجھیا تے اسنوں کس طرح نافذ کيتا، اس دی تفصیلات ہی کتب حدیث دا اصل موضوع اے لیکن قرآن کریم وچ آنحضرت دے احکام، تعلیمات، خطبات، مواعظ تے قضایا یعنی قانونی فیصلے وغیرہ ہی بیان نئيں ہوئے بلکہ بعض نہایت اہم واقعات سیرت وی بیان ہوئے نيں۔ چونکہ حدیث دی روایت و نقل وچ عام کتب تریخ دی نسبت زیادہ تحقیق و چھان بین توں کم لیا جاندا اے، اس لئی کتب حدیث وچ بیان کردہ واقعات سیرت قرآن دے بعد باقی تمام مآخذ سیرت توں زیادہ مستند تے زیادہ قابل اعتماد نيں۔ تواریخ حرمینحرمین توں مراد مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ اے۔ اسلام وچ انہاں دونے شہراں نوں جو اہمیت حاصل اے اس دی بنا اُتے بعض علما نے خاص انہاں شہراں دی تریخ تے انہاں دے اہم تاریخی تھاںواں توں متعلق معلومات نوں مستقل تالیفات دا موضوع بنایا ہی۔ اس قسم دیاں کتاباں وچ بعض تھاںواں دے ذکر کيتی مناسبت توں سیرت طیبہ دے بعض اہم واقعات وی ملدے نيں بلکہ اپنی نوعیت دے اعتبار توں تواریخ حرمین اُتے لکھی گئی کتاباں وچ سیرت نبوی توں متعلق ایسی معلومات وی مل جاندیاں نيں جو عام کتاباں تریخ و سیرت وچ مذکور نئيں ہُندیاں۔ ہرچند کہ اس قسم دیاں کتاباں ہن وی لکھی جا رہیاں نيں اُتے اس فن دی اہم بنیادی کتاباں حسب ذیل نيں۔
اسلام دی تریخ یا تریخ عالم اُتے کتاباںمسلماناں نے فن تریخ نویسی نوں وڈی ترقی دتی تے عالمی تریخ نوں عموماً تے اسلام دی تریخ نوں خصوصاً وڈی وڈی ضخیم کتاباں وچ جمع کیتا۔ اس قسم دیاں کتاباں وچ سیرت طیبہ دا مذکور ہونا لازمی سی ۔ اس قسم دی چند نمایاں تے بنیادی کتاباں، جو سیرت طیبہ دے لئی وی اہم مآخذ و مصدر نيں، درج ذیل نيں۔
طبقات مشاہیرعام تے مسلسل اسلام دی تریخ (سن وار) لکھنے دے علاوہ بعض مسلمان اہل علم نے مشہور شخصیتاں دی قسماں وکھ وکھ کر کے ہر گروہ یا طبقے دے مشاہیر دے حالات وکھ وکھ کتاباں وچ جمع کیتے مثلاً صحابہ، حفاظ و قراء، شاعر، علمائے لغت و نحو، اطباء وغیرہ۔ اس قسم دیاں کتاباں عموماً طبقات دے ناں توں لکھی گئیاں نيں مثلاً طبقات ابن سعد، طبقات القراء، طبقات الاطباء وغیرہ۔ اس قسم دیاں کتاباں، جنہاں دا تعلق بالخصوص صحابہ کرام توں اے، انہاں وچ سیرت طیبہ اُتے وی بہت کچھ مواد ملدا اے۔
اولین کتاباں سیرتاولین کتاباں سیرت جو یا تاں آنحضرت دے نیڑے ترین دور وچ لکھی گئياں تے آنے والےآں دے لئی مآخذ و مصادر بنیاں یا اِنہاں اولین کتب سیرت دی بنیاد اُتے تالیف کيتی جانے والی اولین ضخیم تے جامع کتب سیرت جنہاں وچ شامل مواد متعدد کتاباں توں جمع کیتا گیا۔ انہاں وچوں بہت ساریاں کتب سیرت ناپید ہوئے چکيتیاں ناں اُتے انہاں دا ذکر تے انہاں توں اخذ کردہ مواد دے حوالے بعد دیاں کتاباں وچ ملدے نيں۔ ايسے طرح بہت ساریاں ایسی ابتدائی کتب سیرت نيں کہ جنہاں دے قلمی نسخے بعض وڈے کتاباں خاناں وچ ملدے نيں لیکن تاحال اوہ شائع نئيں ہوئے سکن۔ ایسی اولین کتب سیرت جو زمانے دی دست برد توں محفوظ نيں تے چھپی ہوئی مل جاندیاں نيں یا چھپ ضرور چکيتیاں ناں، اوہ حسب ذیل نيں:
مطالعہ سیرت دی ضرورت و اہمیتمسلم و غیر مسلم ہر اس شخص دے لئی سیرت نبوی دا مطالعہ از حد ضروری اے جو دین اسلام نوں جاننے، سمجھنے تے اس اُتے عمل پیرا ہونے دا خواہش مند اے۔ اہل اسلام دے حوالے توں مطالعہ سیرت دی ضرورت و اہمیت دے نکات حسب ذیل نيں:
مسلماناں دے لئی سیرت دا مطالعہ محض اک علمی مشغلہ ہی نئيں بلکہ اہم دینی ضرورت اے جدوں کہ غیر مسلماں دے لئی سیرت دے مطالعہ دی نوعیت اس توں کچھ مختلف ہوئے سکدی اے۔
جمع و تدوین سیرت دی مختصر تریخمحمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دی ذات، آپ دی تعلیمات تے آپ دی حیات طیبہ دی جملہ معلومات آپ دے اصحاب، آپ دی ازواج تے ہور اہل بیت دے پاس منتشر صورت وچ موجود سن۔ چونکہ آپ بطور رسول اللہ انہاں سب دی توجہ دا مرکز سن اس لئی ایہ تمام اصحاب باہمی میل ملاپ تے گفت و شنید توں محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دی ذات گرامی توں متعلقہ مختلف قسم دی معلومات دا تبادلہ وی کردے جداں کِسے تازہ ترین وحی، کِسے واقعہ یا کِسے فرمان دا باہمی تبادلہ وغیرہ۔ محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دے وصال فرمانے دے بعد آپ دے پیروکاراں دے دل وچ اپنے ہادی و پیشوا دی ذاتِ مبارک، آپ دے اخلاق و عادات تے آپ دی زندگی توں متعلق گلاں دریافت کرنے دا شوق بڑھدا چلا گیا۔ اس شوق و جستجو توں رفتہ رفتہ روایات دا اک وسیع ذخیرہ ہونا شروع ہوئے گیا۔ صحابہ دے بعد تابعین دے دور نہ صرف روایات جمع کرنے دا کم ہويا بلکہ انہاں روایات نوں مختلف طریقےآں توں منظم کرنے دا کم وی شروع ہوئے گیا مثلاً اک تابعی مختلف صحابہ کرام توں محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دے وعظ، تقریر تے نصائح دے حوالے توں عام روایات نوں یاد کردا یا لکھ لیندا تاں دوسرا تابعی اپنے ملنے والے صحابہ کرام توں محمد صلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دے غزوات تے ہور واقعات دریافت کر کے لکھ لیندا۔ اس طرح اک اک تابعی دے پاس دس ویہہ یا پنجاہ صحابہ کرام دے ذریعے توں حاصل ہونے والی معلومات جمع ہُندی گئياں۔ فتوحات دے نتیجہ وچ جدوں صحابہ کرام ایران، عراق، شام تے مصر وغیرہ وچ پھیلے تاں انہاں توں معلومات جمع کرنے دا کم انہاں علاقےآں وچ وی جاری رہیا۔ تابعین دے بعد تبع تابعین دے دور وچ صحابہ کرام تے تابعین توں جمع شدہ روایات تے ویہہاں چھوٹی چھوٹی کتاباں وچ ذخیرہ شدہ معلومات نوں مناسب تقسیم تے ترتیب دے کے وڈی تے جامع کتاباں مرتب ہوئیاں۔ اس دے نال ہی نال ايسے نسل دے زمانے وچ قرآن، حدیث تے فقہ دے بنیادی علوم دے ماتحت انہاں دے ذیلی علوم تے انہاں علوم وچ مہارت دے حامل مخصوص افراد سامنے آئے۔ انہاں افراد نے جدوں تفسیر، حدیث، تریخ، مغازی و سیرت دے وڈے وڈے مجموعات مرتب کیتے تاں انہاں دی مقبولیت دے باعث ماپہلے دے چھوٹے چھوٹے مجموعے متروک ہُندے چلے گئے اُتے انہاں چھوٹے مجموعےآں دے حوالے وڈے مجموعےآں تے جامع کتاباں وچ بکثرت ملدے نيں جس توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں جامع کتاباں دی تدوین دے زمانے تک ایہ چھوٹے، مختصر مگر اصل مآخذ موجود سن تے پڑھے پڑھائے جاندے سن ۔
تابعین تے تبع تابعین وچوں جنہاں لوکاں نے سیرت و مغازی اُتے مواد جمع کیتا تے ابتدائی کتاباں لکھياں جنہاں دا ذکر بعد دی لکھی ہوئی کتاباں وچ ملدا اے، انہاں وچوں مشہور لوکاں دے ناں سنین وفات دی ترتیب توں پیش کیتے جا رہے نيں تا کہ ایہ حقیقت روزِ روشن دی طرح عیاں ہوئے جائے کہ کس طرح سیرت نگاری دا عمل اک تسلسل توں جاری رہیا تے تفسیر، حدیث تے تریخ دی طرح تیسری صدی ہجری دے آخر تک مکمل ہويا۔
اس دے بعد توں تاحال سیرت دے انہاں بنیادی مآخذ و مصادر تے ہور علوم دی کتاباں توں استفادہ کرکے زیادہ وڈی، مفصل تے جامع کتاباں لکھنے دا کم مسلسل جاری و ساری اے۔ نويں تالیفات لکھنے دے نال نال نایاب قلمی نسخےآں دی اشاعت، سیرت دی بنیادی کتاباں یا مشہور کتاباں دے دنیا دی مختلف زباناں وچ تراجم، اہم ترین کتاباں سیرت دی شروحات یا خلاصے لکھنے دے حوالے توں وی کم ہوئے رہیا اے۔ سیرت اُتے کمآکسفورڈ یونیورسٹی دے پروفیسر مارگو لیوتھ (S. Margoluth) نے 1905ء وچ آنحضور دے حالات اُتے مبنی اک کتاب Muhammad and The First Rise of Islam وچ اعتراف کیتا کہ
اقوام متحدہ دے سبھیاچار و رہتل تے تعلیم و تمدن توں متعلق اک ذیلی ادارے یونیسکو UNESCO دے چند سال پہلے دی اک جائزہ رپورٹ دے مطابق:
کتاباں سیرت دی کثرت1963ء وچ اسلامیہ کالج لاہور وچ کتاباں سیرت دی اک نمائش منعقد ہوئی جس وچ پیش کردہ کتاباں دی لسٹ کالج نے شائع ورگی۔ اس وچ دنیا دی گیارہ زباناں دی اٹھ سو توں ودھ کتاباں مذکور نيں۔ سال 1974ء-1975ء وچ حکومت پاکستان نے اسلام آباد وچ سیرت کانفرنس دے موقع اُتے اک نمائش کتاباں سیرت منعقد کرائی جس وچ موجود کتاباں دی تعداد تن ہزار توں متجاوز سی۔ اک ہور بین الاقوامی نمائش کتاباں سیرت وچ صرف چودھواں صدی ہجری وچ لکھی جانے والی کتاباں سیرت رکھی گئی سن جنہاں دی تعداد چار ہزار توں متجاوز سی۔ بہائو الدین زکریا یونیورسٹی ملتان نے ارمغان حق دے ناں توں دو جلداں وچ کتاباں سیرت دی اک لسٹ شائع دی سی جس وچ پندرہ زباناں دی دو ہزار توں ودھ کتاباں مذکور نيں۔ سیرت اُتے ہونیوالا ایہ کم نظم تے نثر دونے وچ دستیاب اے۔ اگرچہ زیادہ کتاباں سیرت نثر وچ ہی نيں اُتے مختلف زباناں وچ منظوم کتاباں سیرت وی اچھی خاصی تعداد وچ موجود نيں تے جے صرف نعت دیاں کتاباں نوں ہی لیا جائے تاں انہاں دی لسٹ اُتے وی اک رسالہ یا کتابچہ تیار ہوئے سکدا اے۔ سیرت نگارسیرت نگار توں مراد اوہ لوک نيں جنہاں نے سیرت دے موضوع اُتے لکھیا اے۔ شہرہ آفاق سیرت نگار
ہور ویکھوحوالے
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
