الواقدی

الواقدی
(عربی وچ: الواقدي)
جم	10 ستمبر 747 [۱][۲][۳]  مدینہ منورہ
وفات	27 اپریل 823 (76 سال)[۱][۲][۳]  بغداد [۴]
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	شیعہ [۵]
مذہب	شیعہ [۵]
عملی زندگی
استاذ	امام مالک
تلمیذ خاص	ابن سعد بغدادی
پیشہ	مورخ
پیشہ ورانہ زبان	عربی [۶]
باب اسلام
ترمیم

الواقدی (پیدائش: 10 ستمبر 747ء— وفات: 27 اپریل 823ء) دوسری صدی ہجری دے مؤرخ نيں۔

نام و نسب

الواقدی دا مکمل نام ابو عبد اللہ محمد بن عمر بن واقدی الاسلمی اے، جدو‏ں کہ عموماً الواقدِی دے نام تو‏ں معروف و مشہور نيں۔ خطیب بغدادی نے مکمل نام ایويں لکھیا اے : ابو عبد اللہ محمد بن عمر بن واقد الواقدی المَدینی۔[۷] امام الذھبی نے وی ایہی نام لکھیا اے۔[۸]

ولادت

الواقدی دی ولادت یکم محرم 130ھ مطابق 10 ستمبر 747ء نو‏‏ں ہوئی۔اُس وقت بنو امیہ دے آخری خلیفہ مروان ثانی دا دورِ حکومت سی ۔ صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی نے الوافی بالوفیات وچ سال ولادت 129ھ بیان کیتا اے۔[۹] خطیب بغدادی نے سنہ ولادت 130ھ بیان کیتا اے۔[۷]

ابتدائی حالات تے عباسی دربار تک رسائی

الواقدی مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے تے اِنہاں دی نسبت " الواقدِی" اپنے دادا " الواقد الاسلمی" دے نام تو‏ں اے جو مدینہ منورہ وچ بنو اسلم دے اک گندم فروش عبد اللہ بن بریدہ دے غلام سن ۔[۱۰] ابن سعد دے کہیا اے کہ الواقدی بنو اسلم دی اک شاخ بنو سہم دے مولیٰ سن ۔[۱۱]

سنہ 170 ہجری مطابق 786ء وچ جدو‏ں عباسی خلیفہ ہارون الرشید حج دے لئی بغداد تو‏ں حجاز آئے تو الواقدی دا تعارف اُنہاں تو‏ں اک مستعد عالم دی حیثیت تو‏ں کروایا گیا۔ چنانچہ جدو‏ں خلیفہ ہارون الرشید تے اُنہاں دے وزیر یحییٰ برمکی نے مقامات مقدسہ دی زیارت دی تو الواقدی نے اُنہاں دے معلم یعنی رہنما دے فرائض سر انجام دتے (اج کل مقامات دے متعلق معلومات فراہ‏م کرنے والے شخص نو‏‏ں گائیڈ کہاجاندا اے، ایتھ‏ے غالبًا الواقدی گائیڈ ہی رہے ہون گے جو خود مدنی ہونے دے سبب مدینہ منورہ دے تمام مقامات تو‏ں واقف سن ۔ )۔[۱۲] ابن سعد نے طبقات الکبیر وچ لکھیا اے کہ اِس موقع اُتے یعنی عباسی خلیفہ دے معلم دی حیثیت تو‏ں دربارِ خلافت تو‏ں جو مراسم و تعلقات پیدا ہو گئے سن، الواقدی نے سنہ 180 ہجری مطابق 796ء تک اِنہاں مراسم و تعلقات تو‏ں فائدہ اُٹھایا۔[۱۳]

بعد ازاں جدو‏ں الواقدی نو‏‏ں کچھ مالی مشکلات دا سامنا کرنا پيا تو اوہ پہلے بغداد گئے تے پھر اوتھ‏ے تو‏ں الرقہ روانہ ہوئے جتھ‏ے اُنہاں دِناں عباسی خلیفہ ہارون الرشید مقیم سن ۔[۱۴] عباسی وزیر یحییٰ برمکی نے الواقدی دی وڈی خاطر مدارت کیتی تے اُنئيں خلیفہ عباسی دی خدمت وچ حاضر کیتا۔ خلیفہ نے مدینہ منورہ دا سفر یاد کرکے الواقدی نو‏‏ں تحائف تو‏ں مالا مال کر دتا۔ اِنہاں تمام حالات نو‏‏ں الواقدی نے جو دربارِ خلافت تک پہنچنے تے اوتھ‏ے اپنی خاطر مدارت دے دوران وچ پیش آئے، مفصل انداز وچ تحریر کیتے نيں تے ایہ تمام حالات نو‏‏ں ابن سعد نے طبقات الکبیر وچ نقل کر دتا اے۔[۱۵]

تحصیل علم

الواقدی نے جنہاں محدثین تے فقیہین تو‏ں تحصیل علم حاصل کیتا اوہ ایہ نيں :[۹][۱۶]

1. امام دار الہجرۃ انس بن مالک :93ھ وچ ولادت ہوئی تے ربیع الاول 179ھ وچ مدینہ وچ اِنتقال کیتا۔ قریباً 39 سال بنو اُمیہ دا زمانہ دیکھیا تے47 سال عباسی خلافت دا عہد۔ ابتدائی عمر فقر و فاقہ وچ گزری مگر بعد ازاں خوشحال ہو گئے سن ۔ اُس زمانے وچ امام مالک تو‏ں وڈا کوئی عالم و فقیہ مدینہ وچ نہ سی بلکہ آپ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حدیث دا مصداق سن، اِس پیشگوئی دے 83 سال بعد مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے تے تمام عمر مدینہ منورہ وچ مقیم رہ‏ے، کدرے ہور نہ سفر کیتا تے نہ مسکن بنایا۔ عباسی خلیفہ ہارون الرشید دے باوجود اصرار دے مدینہ تو‏ں بغداد جانے اُتے آمادہ نہ ہوئے۔ احادیث مبارکہ نو‏‏ں اک کتابی شکل وچ مرتب کیتا جس دا نام الموطا رکھیا جو حدیث دی ابتدائی کتب وچ شمار کيتی جاندی اے۔ ربیع الاول 179ھ وچ مدینہ منورہ دے اِس عظیم عالم نے 86 سال دی عمر وچ دنیا نو‏‏ں خیر باد کہیا۔ تدفین جنت البقیع وچ کيتی گئی۔ الواقدی نے عمر دا دو تہائی حصہ امام مالک تو‏ں تحصیل علم وچ صرف کیتا۔
2. امام الفقیہ المحدث ابو یزید الکلاعی ثور بن یزید : ایہ شام دے شہر حمص وچ مقیم سن ۔ 153ھ وچ شام دے شہر حمص وچ اِنتقال کیتا۔[۱۷]
3. امام محمد بن عَجلان القرشی المدنی: مدینہ منورہ وچ مقیم رہ‏ے، محدثین نے اِنہاں نوں الصادق تے امام القدوۃ دے نام تو‏ں پکاریا اے۔ عبد الملک بن مروان دے عہدِ خلافت وچ پیدا ہوئے تے 148ھ وچ مدینۃ منورہ وچ اِنتقال کیتا۔[۱۸]
4. محمد بن عبد الرحمن بن المغیرۃ بن الحارث بن ابی ذئب : مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے، الواقدی نے اِنہاں دا سنہ ولادت 80ھ بیان کیتا اے۔ قبیلہ عامر تو‏ں تعلق دی بنا اُتے عامری کہلاندے سن ۔ محدثین نے اِنئيں شیخ الاسلام، الامام الفقیہ دے القابات تو‏ں پکاریا اے۔ عباسی خلیفہ ابو جعفر المنصور دے زمانہ وچ بغداد چلے گئے سن جتھ‏ے ہزاراں دی تعداد وچ لوگ اِنہاں تو‏ں مستفید ہوئے۔ امام الدارمی تو‏ں اِنہاں دے متعلق پُچھیا گیا تو کہیا " ایہ ثقہ نيں "۔ سنہ 158ھ وچ کوفہ عراق وچ 78 سال دی عمرماں اِنتقال کیتا۔[۱۹]
5. ابو عُروۃ مَعمَر بن الراشد بن ابی عمرو الاَذدِی: نام مَعمَر اے تے کنیت ابو عُروۃ اے۔ سنہ 95ھ وچ بصرہ عراق وچ پیدا ہوئے۔ کم عمری وچ 110ھ وچ تابعی حضرت حسن بصری رحمۃ اللہ علیہ دے جنازہ وچ شرکت کيتی۔ محدثین نے اِنئيں شیخ الاسلام، الامام الحافظ دے القابات تو‏ں پکاریا اے۔ یمن دا سفر وی اِختیار کیتا۔ رمضان المبارک 153ھ وچ 58 سال دی عمر وچ یمن وچ اِنتقال کیتا۔[۲۰]
6. ابو العباس ہشام بن الغاز الامام المُقری الجُرشی الدمشقی: دمشق وچ مقیم رہے تے اوتھے 153ھ وچ اِنتقال کیتا۔[۲۱]
7. ابن جُریج
8. اُسامہ بن زید التابعی
9. ابی بکر بن ابی سبرۃ
10. امام سفیان ثوری
11. ابی معشر ۔

شاگرد

خطیب بغدادی نے اک فہرست بیان کيتی اے جس وچ الواقدی تو‏ں تحصیل علم کرنے والےآں دے نام لکھے گئے نيں، اوہ حضرات ایہ نيں :

محمد بن سعد کاتب الواقدی صاحب طبقات الکبیر متوفی 230ھ۔، ابو حسان الزِّیادی، محمد بن اسحاق الصَّاغانی، احمد بن الخلیل البُرجلانی، عبد اللہ بن الحسن الہاشمی، احمد بن عبید بن ناصح، محمد بن شجاع الثلجی، الحارث بن ابی اُسامہ۔[۲۲]

منصب قضاۃ یا قاضی عسکر

قدیم تر ماخذ کتب وچ ایہ ذِکر نئيں ملدا کہ الواقدی نو‏‏ں خلیفہ ہارون الرشید دی طرف تو‏ں بغداد دے مشرقی حصہ دی قضاۃ دا منصب وی عطا ہويا سی ۔، ایہ ذِکر اولاً یاقوت حموی دی کتاب معجم الادباء وچ مذکور ہويا اے تے اِس دی کوئی سند وی بیان نئيں کيتی گئی۔[۲۳] اِس دے برعکس ایہ امر یقینی اے جِسے طبری نے اپنی تاریخ وچ بیان کیتا اے کہ عباسی خلیفہ مامون الرشید نے بغداد وچ داخلے دے بعد 204 ہجری مطابق 819ء وچ الواقدی نو‏‏ں رصافہ وچ قاضی عسکر مقرر کر دتا سی ۔[۹][۲۴]

خلیفہ عباسی مامون الرشید دے ابتدائی عہدِ خلافت یعنی 198 ہجری مطابق 814ء/815ء تک الواقدی پیرانہ سالی وچ آچکے سن، اُنہاں دی عمر دے 68 سال گزر چکے سن ۔ اِسی طرح جدو‏ں 204 ہجری مطابق 819ء وچ اُنئيں رصافہ وچ قاضی عسکر مقرر کیتا گیا تب اوہ 74 برس دے ہوچکے سن تے مامون دے عہدِ خلافت وچ ایہ اِنتہائی پیرانہ سالی دی تقرری سی۔

ابن خلکان نو‏‏ں اِس تقرری اُتے مغالطہ ہويا اے، اوہ لکھدے نيں کہ رصافہ وچ قاضی عسکر ابن قتیبہ نو‏‏ں مقرر کیتا گیا سی تے الواقدی نو‏‏ں بغداد دے مغربی علاقے دا قاضی مقرر کیتا گیا سی، حالانکہ ابن قتیبہ نے ابن سعد تو‏ں اتفاق کردے ہوئے لکھیا اے کہ مغربی بغداد دے قاضی نے الواقدی دی نمازِ جنازہ پڑھائی سی۔[۲۵]

خلیفہ عباسی مامون الرشید تو‏ں وابستگی

خلیفہ عباسی مامون الرشید دے نال الواقدی دے تعلقات نہایت گہرے سن ۔ الواقدی نے اپنا وصی خلیفہ نو‏‏ں مقرر کیتا سی، جدو‏ں 207 ہجری دے اِختتام اُتے الواقدی اِنتقال کر گئے تو خلیفہ عباسی مامون الرشید نے بذاتِ خود اُنہاں دے تمام فرائض نو‏‏ں خود سر انجام دِیا۔[۲۳][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹]

الواقدی تے خلفائے عباسیہ

الواقدی دی ولادت آخری اُموی خلیفہ مروان ثانی دے عہدِ خلافت وچ ہوئی سی۔ الواقدی 2 سال دے سن جدو‏ں بنو اُمیہ دا اِقتدار بنو عباس نے اُلٹ دتا تے براہِ راست عباسیاں دی حکومت و خلافت قائم ہو گئی۔ الواقدی نے اٹھ خلفاء دا عہدِ خلافت دیکھیا۔ گوناگاں سیاسی حالات دی خرابی تے اِنتظامی خرابیاں جو بنو اُمیہ دے اواخر عہد وچ پیدا ہو گئی سن، تب الواقدی بچپن دے دِن گزار رہے سن ۔ بنو عباس دے قیام وچ اوہ لڑکپن وچ آچکے سن تے ابو جعفر المنصور دی خلافت دے اواخر سالاں وچ اوہ عہدِ شباب وچ داخل ہوچکے سن ۔ گویا بنو عباوہدی ابتدائی تاریخ اُنہاں دی اکھاں دے سامنے گزری تے تاریخ دے اوراق اُتے محفوظ ہوئی تے اِنہاں ابتدائی حالات نو‏‏ں مرتب کرنے والےآں وچو‏ں اک اوہ خود وی سن ۔

الواقدی تے عباسی وزیر یحییٰ برمکی

برامکہ دے زوال دے بعد وی الواقدی نے یحییٰ برمکی دے نال اپنی احسان مندی دا اِظہار کدی اخفا وچ نئيں کیتا۔ عباسی وزیر یحییٰ برمکی نے اُنئيں خلیفہ ہارون الرشید دی خدمت وچ حاضر کیتا سی تے کئی بار الواقدی نو‏‏ں مالی مشکلات تو‏ں نجات دلیائی سی جنہاں وچ اوہ کئی بار مبتلا ہوئے، اِس دی اک مثال خود الواقدی نے بیان کيتی اے، اِس مثال نو‏‏ں ابن سعد نے طبقات الکبیر وچ نقل کر دتا اے۔[۳۰] اِس مثال تو‏ں وزیر یحییٰ برمکی دے جودو سخاء دا معلوم ہُندا اے۔ ایہ قصہ بعد ازاں مورخ المسعودی، یاقوت الحموی تے ابن خلکان نے قدرے اِختلاف دے نال ذکر کیتا اے۔[۳۱][۳۲][۳۳]

لکھتاں

• ہور ویکھو : المغازی رسول اللہ، ابن ندیم

الواقدی دی 31 لکھتاں وچو‏ں ہن صرف اک باقی اے جو مکمل محفوظ اے تے اوہ اے " اَلْمَغَازِی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم "۔ امتداد زمانہ دے سبب 30 لکھتاں وچو‏ں صرف اک دا مخطوطہ گزشتہ صدی دریافت ہويا سی تے اوہ وی نامکمل صورت وچ ۔ ابن سعد نے الواقدی دی کئی لکھتاں نو‏‏ں اپنی لکھتاں دا حصہ بناندے ہوئے محفوظ کر دتا اے تے ہن ایہ ابن سعد دی کتب وچ ہی ملاحظہ دی جاسکدی نيں۔ ابن ندیم دا الفہرست وچ الواقدی دی اُنہاں کتب دا تذکرہ کرنا جو ہن موجود نئيں، تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابن ندیم دے زمانہ تک ایہ تمام کتب دستیاب ہوسکدی سن اِسی لئی اِنہاں دا تذکرہ کیتا گیا۔ ابن ندیمنے الفہرست وچ الواقدی دی جنہاں لکھتاں دا ذکر کیتا اے، قریب قریب یاقوت الحموی نے وی معجم الادباء وچ اِنہاں لکھتاں دا ذکر کیتا اے۔ الواقدی دی لکھتاں دا اک وڈا حصہ تاریخی نوعیت دا اے تے بعض قران کریم، حدیث تے فقہ تو‏ں متعلق نيں۔ ابن سعد بغدادی نے طبقات الکبیر وچ تے ابن ندیم نے الفہرست وچ جنہاں لکھتاں دا ذکر کیتا اے اوہ ایہ نيں :[۳۴] الصفدی نے وی الوافی بالوفیات وچ اِنہاں کتب دا ذکر کیتا اے۔[۹] براکلمان نے وی الواقدی دی لکھتاں دا تذکرہ کیتا اے۔[۳۵]

 فہرست لکھتاں 

• التاریخ وَ المغَازِی والمَبْعث
• کتاب الترغیب فی علم المغازِی و غلط الرجال
• کتاب المناکح
• کتاب ذکر الاذان
• کتاب الآداب
• کتاب التاریخ الکبیر
• کتاب غلط الحدیث
• کتاب السنۃ والجماعۃ و ذم الھوی و ترک الخروج فی الفتن
• کتاب الاختلاف و یحتوی علی الاختلاف اھل المدینۃ والکوفۃ فی الشفعۃ و الصدقۃ والھبۃ والعمری والرقی والودیعۃ والعاریۃ و البضاعۃ والمضاربۃ والغصب والشرکۃ والحدود والشہادات۔
• اخبار مکہ
• الطبقات
• فتوح الشام
• فتوح العراق
• الجمل
• مقتل الحسین رضی اللہ عنہ
• السیرۃ
• ازواج النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
• اَلرِّدَّۃ وَ الدَّار
• حزب الاوس وَ الخَزرج
• صفین
• وفات النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
• اُمراء الحبشۃ والفیل
• السقیفۃ و بیعۃ ابی بکر رضی اللہ عنہ
• سیرۃ ابی بکر و وفاتہ
• مراعی قریش وَ الانصار فی القتائع و وضعع وعمر *الدواوین و تصریف القبائل و مراتبھا واَنسابہا
• مولد الحسن والحسین رضی اللہ عنہم
• ضرب الدنانیر والدراہ‏م
• تاریخ الفقہا
• کتاب فی الطعام النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
• فتوح ارمینیۃ و بلاد مابین النہرین
• فتوح البنساء

وفات

الواقدی 78 سال دی عمر وچ سوموار 11 ذوالحجہ 207 ہجری مطابق 27 اپریل 823ء نو‏‏ں بوقتِ عشاء بغداد وچ فوت ہوئے۔ تدفین منگل 12 ذوالحجہ 207ھ مطابق 28 اپریل 823ء نو‏‏ں کيتی گئی۔[۳۶] تدفین مقبرہ خیزران وچ کيتی گئی جو خلفائے عباسیہ تے بغداد دے مشاہیر دے لئی وقف سی ۔ ابن سعد نے طبقات الکبیر وچ تے ابن ندیم نے الفہرست وچ ایہی تاریخ بیان کيتی اے۔[۹][۳۴][۳۷][۳۸][۳۹][۴۰][۴۱] خطیب بغدادی نے عباس الدُّورِی دا قول نقل کیتا اے جس روز الواقدی فوت ہوئے تو خلیفہ المامون خود اِنہاں دی تجہیز وتکفین دے لئی محل تو‏ں نکلیا تے اِنئيں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں سپردِ خاک کیتا۔[۱۱]

الواقدی بحیثیت مورخ تے کتاب المَغَازِی

الواقدی بحیثیتِ مورخ، تاریخ اِسلام دے ابتدائی مورخین وچ شمار ہُندے نيں۔ ابن سعد جنہاں دی طبقات الکبیر جو طبقات ابن سعد دے نام تو‏ں مشہور اے، اوہ وی الواقدی دے کاتب تے شاگرد سن تے عمومًا کاتب الواقدی دے لقب تو‏ں مشہور ہوئے۔ الواقدی دا تاریخی ذوق مکہ المکرمہ تے مدینہ منورہ دی ابتدائی تے اِسلام دی ابتدائی تاریخ و زمانہ تابعین دی تاریخ اُتے حاوی اے۔ الواقدی دی تمام لکھتاں وچ ست صرف " المَغَازِی" بطور اک مستقل کتاب دے محفوظ رہ سکی اے۔ کتاب طبقات جو 186ھ تک دے تاریخی واقعات اُتے مبنی اے، اِس کتاب نو‏‏ں ابن سعد نے اپنی تصنیف طبقات الکبیر دے لئی اساس بنایا اے تے اِس سلسلے وچ الواقدی دی السیرۃ تے ازواج النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں استفادہ حاصل کیتا اے۔ ہور ایہ کہ ابن سعد دی طبقات الکبیر وچ مغازی تے واقعات دی اصل سند الواقدی ہی نيں۔ مورخ طبری نے اپنی تصنیف "تاریخ الرسل والملوک" المعروف بہ تاریخ طبری وچ جا بجا الواقدی دے اِقتباست و حوالے دتے نيں، تاریخ طبری دے بغور مطالعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سنہ 179ھ تک لازمًا تاریخی واقعات الواقدی دی " اَلمَغَازِی" تو‏ں ہی نقل کیتے گئے نيں۔ ابن حبیش (متوفی 584ھ) نے وی کتاب الرِّدَّۃ وَ الدَّار دے بوہت سارے اِقتباست نو‏‏ں نقل کرکے محفوظ کر دتا اے، ایہ کتاب خلیفہ سوم حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ دے یوم شہادت دے متعلق تاریخی واقعات اُتے مبنی اے۔ مستشرق کائتانی نے ایہ کتاب گزشتہ صدی وچ دریافت کرلی سی۔ جس دا مخطوطہ محفوظ کر لیا گیا سی ۔ فتوح الشام تے فتوح العراق محفوظ نئيں رہ سکن تے جو کتب علاوہ اِس دے نيں، اوہ بہت بعد کيتیاں نيں۔ الواقدی نے اپنی اہ‏م ترین اسناد دی فہرست اپنی کتاب " المغَازِی" دے شروع وچ درج کردی اے جس دا حصہ سوم کریمر (H. Von Kremer) نے کلکتہ تو‏ں 1856ء وچ History of Muhammad's Compaigns دے نام تو‏ں شائع کیتا سی ۔ اِس دا خلاصہ مستشرق وِلہاوزن Wellhausen نے جرمن بولی وچ برلن تو‏ں 1882ء وچ شائع کیتا۔

الواقدی دی لکھتاں دی فہرست نو‏‏ں ابن سعد نے طبقات الکبیر وچ وی لکھیا اے تے مستشرق سخاو Schau نے اِس فہرست اُتے مفصل بحث کيتی اے۔ اِس فہرست وچ اُنہاں سب علما دے نام درج نيں جو مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے یا مدینہ منورہ آ کر مقیم ہوئے تے اُنہاں نے الواقدی تو‏ں تمام معلومات بہم پہنچائاں تے خود اُنہاں دا سلسلہ اسناد امام الزہری متوفی 124ھ، عاصم بن عمر، یزید بن رومان تک جا پہنچدا اے۔ اِس سلسلے وچ بوہت سارے راویاں نے جداں کہ ابو معشر، معمر بن الراشد، موسیٰ بن عقبہ نے جنہاں تاں الواقدی نے روایت کیتا، خود وی المَغَازِی اُتے کتب تصنیف ک‏‏يتی‏‏اں ۔

امام محمد بن اسحاق جو ابن اسحاق دے نام تو‏ں ابتدائی سیرت نگاراں دی فہرست وچ شامل نيں، اِنہاں دی وفات بغداد وچ 151ھ وچ ہوئی جدو‏ں الواقدی دی عمر 21/22 سال دے قریب قریب سی، مگر کنيں وی الواقدی نے براہِ راست ابن اسحاق تو‏ں کسی روایت دے سماع دا ذکر نئيں کیتا جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اُنئيں ابن اسحاق تو‏ں ملاقات دا شرف حاصل نئيں ہويا۔ علاوہ ازاں ایہ گل زیادہ عجیب اے کہ الواقدی نے " المَغَازِی" وچ کسی وی سند وچ ابن اسحاق دا نام وی نئيں لکھیا، لیکن بقول طبری الواقدی ابن اسحاق دے متعلق وڈے اچھے جذبات و خیال رکھدے سن تے بلا شک وشبہہ الواقدی نے ابن اسحاق دی " السیرۃ النبویہ تو‏ں اپنی کتاب دے لئی وڈا فائدہ اُٹھایا اے تے بظاہر مواد دی ترتیب وی اک جیسی نظر آندی اے۔[۴۲]

الواقدی دے معترف

• ابن سعد بغدادی نے لکھیا اے : الواقدی عالم مغازی، عالم سیر، عالم الفتوحات سن ۔[۴۳]
• امام شمس الدین الذہبی نے لکھیا اے کہ : اُنہاں دی یادداشت اعلیٰ درجہ دی سی تے اُنئيں تاریخ، سوانح، واقعاتِ حرب، تاریخی واقعات، جنگاں، عوامی تہوار و تقریبات تے فقہ دے متعلق حالات یاد سن ۔[۴۴]
• یاقوت الحموی نے خطیب بغدادی دا قول نقل کیتا اے کہ : اوہ اُنہاں اشخاص وچو‏ں اک سن جنہاں دی شہرت زمین وچ مشرق تے مغرب وچ پھیلی ہوئی اے۔ جو کوئی تاریخ تو‏ں شغف رکھدا اے اوہ الواقدی نو‏‏ں جاندا اے، اوہ اُنہاں دے علوم نو‏‏ں اپنے پاس رکھدا اے جداں کہ مغازِی، سیر، طبقات، حیات ہائے انبیائے کرام علیہم السلام تے واقعات حیاتِ النبی صلی اللہ علیہ وسلم وغیرہ۔[۲۲][۴۵]

الواقدی ناقدین دی نظر وچ

تاریخ وچ الواقدی دے کم دے سبھی معترف نيں مگر محدثین نے الواقدی نو‏‏ں محدث تسلیم نئيں کیتا، علم الحدیث دے علوم و فنون دی رو وچ اُنئيں ضعیف، کمزور، غیر ثقہ ایتھ‏ے تک کہ موضوع احادیث دا خالق کہیا گیا۔ خطیب بغدادی نے امام بخاری دا قول نقل کیتا اے کہ : " محمد بن عمر الواقدی قاضی بغداد، متروک الحدیث" یعنی الواقدی نو‏‏ں متروک الحدیث کہیا۔[۴۶] جنہاں محدثین نے الواقدی نو‏‏ں علم الحدیث وچ ضعیف یا غیر ثقہ کہیا اے اوہ ایہ نيں :

• امام محمد بن ادریس شافعی (متوفی 204ھ)
• امام یحییٰ بن معین (متوفی 233ھ)
• امام اسحاق بن راہویہ (متوفی 238ھ)
• امام احمد بن حنبل (متوفی 241ھ)
• امام علی بن المدینی (متوفی 241ھ)
• امام محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی 256ھ)
• امام ابو زرعہ الرازی (متوفی 264ھ)
• امام ابو داؤد سجستانی (متوفی 275ھ)
• امام ابو حاتم الرازی (متوفی 277ھ)
• امام احمد بن شعیب النسائی (متوفی 303ھ)
• امام دارقطنی (متوفی 385ھ)
• امام يحيىٰ بن شرف نووی (متوفی 676ھ)
• امام شمس الدین الذہبی (متوفی 748ھ)
• امام ابن حجر عسقلانی (متوفی 852ھ)
• واقدی دے بارے وچ  فیصلہ کن گل ایہ اے کہ تاریخ و سیر وچ امام و حجت نيں جدو‏ں کہ احادیث وچ ضعیف نيں

حوالے

1. سرو ویاپک ادھکار شناختی: https://d-nb.info/gnd/102372179 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۷ اکتوبر ۲۰۱۵ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
2. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb15506017w — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
3. Encyclopædia Britannica Online ID: https://www.britannica.com/biography/al-Waqidi — subject named as: al-Waqidi — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : Encyclopædia Britannica
4. وصلة : https://d-nb.info/gnd/102372179  — اخذ شدہ بتاریخ: ۳۱ دسمبر ۲۰۱۴ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
5. full work available at URL: https://archive.org/details/alfihrist-alma3rifa — مصنف: ابن ندیم — عنوان : الفهرست — اشاعت اول — صفحہ: 127 — ناشر: Dar Al-Marefah Printing & Publishing
6. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb15506017w — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
7. خطیب بغدادی: تاریخ مدینۃ السلام المعروف بہ تاریخ بغداد، جلد 4 ص 5، الرقم الترجمہ 1203۔
8. امام الذھبی: تذکرۃ الحفاظ، جلد 1 ص 348، الرقم الترجمہ 334۔ طبع دارالکتب العلمیۃ بیروت لبنان۔ 1373ھ/ 1951ء۔
9. صلاح الدین خلیل بن ایبک الصفدی : الوافی بالوفیات، جلد 4 ص 168، الرقم الترجمہ 1769۔
10. عمر رضا کحالہ: معجم المولفین، جلد 11 ص 95/96۔
11. خطیب بغدادی: تاریخ مدینۃ السلام المعروف بہ تاریخ بغداد، جلد 4 ص 31، الرقم الترجمہ 1203۔ طبع دارالغرب الاسلامی، بیروت لبنان۔ 2001ء۔
12. طبری: تاریخ طبری، جلد 3 ص 605۔
13. ابن سعد: طبقات الکبیر، جلد 2/7 ص 77۔
14. طبری: تاریخ طبری، جلد 3 ص645۔
15. ابن سعد: طبقات الکبیر، جلد 7 ص 314۔
16. ابن الجوزی: المنتظم فی تاریخ الملوک والامم، جلد 10 ص 170 تا 177، الرقم الترجمہ 1152۔
17. امام الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 6 ص 345، الرقم الترجمہ 146۔
18. امام الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 6 ص 322، الرقم الترجمہ 135۔
19. امام الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 7 ص 139 تا 149، الرقم الترجمہ 50۔
20. امام الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 7 ص 5 تا 18، الرقم الترجمہ 1 من طبقۃ السادسۃ۔
21. امام الذھبی: سیر اعلام النبلا، جلد 7 ص 5 تا 18، الرقم الترجمہ 21 من طبقۃ السادسۃ۔
22. خطیب بغدادی: تاریخ مدینۃ السلام المعروف بہ تاریخ بغداد، جلد 4 ص 5، الرقم الترجمہ 1203۔ طبع دارالغرب الاسلامی، بیروت لبنان۔ 2001ء۔
23. یاقوت الحموی: معجم الادباء، جلد 7 ص 56۔
24. طبری: تاریخ طبری، جلد 3 ص 1037۔
25. ابن خلکان: وفیات الاعیان، جلد 1 ص 640۔
26. ابن سعد: طبقات الکبیر، جلد 5 ص 321۔
27. ابن سعد: طبقات الکبیر، جلد 2/7، ص 77۔
28. ابن قتیبہ: المعارف، ص258۔
29. ابن قتیبہ: المعارف، ص258۔ السمعانی: الورق، مخطوطہ 577 ب۔
30. ابن سعد: طبقات الکبیر، جلد 5 ص 319۔
31. المسعودی: مروج الذھب، جلد 2، ص 237، طبع قاہرہ مصر۔
32. یاقوت الحموی: معجم الادباء، جلد 7 ص 57۔
33. ابن خلکان: وفیات الاعیان، جلد 11 ص 641۔
34. ابن ندیم: الفہرست، ص 111، الجز الثالث: الاخبار والآداب والسیر ولانساب، ذکر " اخبار الواقدی"
35. تکملۃ براکلمان: جلد 1 ص135۔
36. خطیب بغدادی: تاریخ مدینۃ السلام المعروف بہ تاریخ بغداد، جلد 4 ص 6، الرقم الترجمہ 1203۔ طبع دارالغرب الاسلامی، بیروت لبنان۔ 2001ء۔
37. امام جلال الدین السُیُوطی: تاریخ الخلفاء، ص 264، تذکرہ الوفیات من خلافۃ المامون الرشید۔
38. امام الذھبی: تاریخ الاسلام ووَفیات المشاہیر والاعلام، جلد 5 ص 16، ذکر سنۃ 207ھ۔
39. ابی سلیمان محمد بن عبد اللہ بن زبر الربعی: تاریخ مولد العلماء ووَفیاتہم، ص 197۔ ذکرسنۃ 207ھ۔
40. امام الذھبی: العبر فی خبر من غبر، جلد 1، ص 277، ذکر سنۃ 207ھ۔
41. امام ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 14 ص 165، ذکر سنۃ 207ھ۔
42. دائرۃ المعارف الاسلامیہ [انسائیکلوپیڈیا آف اِسلام] : جلد 22، ص586۔ طبع جرمنی۔
43. ابن سعد: طبقات الکبیرلابن سعد، جلد 7 حصہ 2، ص 67، طبع لائیڈن 1918ء۔
44. امام الذھبی: میزان الاعتدال فی نقد الرجال، جلد 3 ص 110، طبع قاہرہ مصر 1907ء۔
45. یاقوت الحموی: معجم الادباء، جلد 18 ص 278، طبع قاہرہ مصر 1936ء۔
46. خطیب بغدادی: تاریخ مدینۃ السلام المعروف بہ تاریخ بغداد، جلد 4 ص 23، الرقم الترجمہ 1203۔ طبع دارالغرب الاسلامی، بیروت لبنان۔ 2001ء۔