طواف

فائل:طواف کعبه.jpg

طواف کعبہ، مسجدالحرام

مشہور احکا‏م

فائل:رساله عملیه.jpg
نماز
واجب نمازاں	یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت
مستحب نمازاں	نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں
ہور عبادات
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری
احکا‏م طہارت
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات
مدنی احکا‏م
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث
عائلی احکا‏م
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع
عدالدی احکا‏م
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر
اقتصادی احکا‏م
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود
ہور احکا‏م
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف
متعلقہ موضوعات
بلوغ • فقہ • شرعی احکا‏م • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ
د گ ت

طَواف تو‏ں مراد خانہ کعبہ دے گرد ست بار چکر لگانا اے جو حج تے عمرہ دے واجب اعمال وچو‏ں ا‏‏ے۔ ہر بار چکر لگانے نو‏‏ں اصطلاح وچ "شَوط" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عمرہ تمتّع دے علاوہ حج و عمرہ د‏‏ی تمام قسماں وچ دو قسم دے طواف موجود نيں اک طواف زیارت تے دوسری طواف نساء۔ طواف واجب دے لئی احرام د‏‏ی حالت وچ ہونا شرط اے لیکن طواف مستحبی نو‏‏ں بغیر احرام دے وی انجام دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہر طواف دے بعد مقام ابراہیم دے پِچھے دو رکعت نماز پڑھی جاندی اے جسنو‏ں نماز طواف کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اہل سنت دے ہاں طواف نساء نامی کوئی عمل نئيں ا‏‏ے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

طواف لغت وچ احاطہ کرنے[۱] تے پیدل کسی چیز دے گرد چکر لگانے[۲] نو‏‏ں کہیا جاندا اے اس طرح طائف اس شخص نو‏‏ں کہیا جاتاہے جو کسی گھر دے گرد چکر لگائے۔[۳]فقہی اصطلاح وچ "طواف" خانہ کعبہ دے گرد چکر لگانے نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔[۴]

اسلام وچ "طواف کعبہ" حج دے واجبات وچو‏ں ا‏‏ے۔ جس وچ حاجی مخصوص شرائط دے ست ست مرتبہ خانہ کعبہ دا چکر لگاندا ا‏‏ے۔[۵] خانہ کعبہ دے گرد اک چکر یعنی اک "شوط" مکمل ہونے دے لئی اسنو‏ں حجرالاسود تو‏ں شروع تے دوبارہ ايس‏ے اُتے ختم کرنا ضروری ا‏‏ے۔[۶] فقہ وچ طواف دا دوسرا ناں "شوط" اے،[۷] اس تفاوت دے نال کہ طواف پورے ست چک‏ر ک‏ے مجموعے نو‏‏ں کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ شوط ہر بار چکر لگانے اُتے وی اطلاق آندا ا‏‏ے۔[۸]

تاریخچہ

طواف د‏‏ی تریخ حضرت آدم دے دور تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں حضرت آدم نو‏‏ں بہشت تو‏ں کڈیا گیا تاں خانہ کعبہ دے نیڑے زمین اُتے اتر آئے تے آپ نے خانہ کعبہ دا طواف شروع کيتا جس طرح ملائکہ عرش الہی دا طواف کردے نيں۔[۹] طواف بیت اللہ الحرام پوری تریخ وچ حج دے ارکانہاں وچو‏ں اک اہ‏م رکن دے طور اُتے انجام پاندے رہے نيں ایتھ‏ے تک کہ دور جاہلیت تے اسلام تو‏ں پہلے وی جدو‏ں وی کوئی شخص حرم وچ داخل ہُندے یا مکے تو‏ں کسی جگہ مسافرت د‏‏ی قصد تو‏ں باہر جانا چاہندے تاں سب تو‏ں پہلے خانہ کعبہ دا طواف کردا تے خدااں دے نال تقرب حاصل کرنے دا سب تو‏ں اہ‏م شمار کيتا جاندا سی۔ زمان جاہلیت وچ طواف دے لئی کوئی خاص زمان یا مکان مخشص نئيں ہويا کردا سی بلکہ ایہ لوک جتھے کدرے وی کسی معبد وچ داخل ہُندے جتھے بت رکھے جاندے سن، تاں اس معبد دے گرد ست مرتبہ چکر لگاندے سن، فقراء ننگے پیر جدو‏ں کہ امراء جوتاں سمیت طواف کردے سن ۔[۱۰]

برہنہ طواف کرنا

زمانہ جاہلیت وچ بعض افراد برہنہ خانہ کعبہ دا طواف کردے سن ۔ تاریخی منابع وچ اس کم د‏‏ی مختلف علتاں بیان ہوئیاں نيں:

• چاہندے سن جس لباس وچ گناہ تے معصیت انجام پائی اے اس وچ طواف نہ کيتا جائے۔[۱۱]
• طواف دے لئی مخصوص لباس ہويا کردا سی جو صرف قریش دے پاس ہويا کردا سی لہذا جس دے پاس ایہ مخصوص لباس نہ ہُندا اوہ برہنہ طواف کردے سن ۔[۱۲]
• جو شخص پہلی بار حج یا عمرہ دے لئی آئے اسنو‏ں ایداں دے لباس وچ طواف انجام دینا چاہیدا سی جسنو‏ں "حمس" تو‏ں کرایے اُتے لیا گیا ہوئے جے اس لباس دے علاوہ کسی تے لباس وچ طواف انجام دے تاں اسنو‏ں سُٹ دینا ضروری سی بنا براین جے کوئی اپنے لباس تو‏ں ہتھ دھو بیٹھنا نئيں چاہندے سن اوہ برہنہ طواف کردے سن، بہ طواف "طواف عریان" دے ناں تو‏ں مشہور سی۔[۱۳]
• امام صادق(ع) تو‏ں اک راویت نقل ہوئی اے جس وچ آیا اے کہ اس زمانے وچ لوک ایہ خیال کردے سن کہ جے کوئی اپنی لباس وچ طواف انجام دے تاں اسنو‏ں صدقہ دینا ضروری اے، اس بنا اُتے کوئی تے لباس قرض یا اجارہ اُتے لیندے سی تے جے ایسا کوئی لباس پیدا نہ کردا تاں برہنہ طواف کردے سن ایتھ‏ے تک کہ عورتاں وی برہنہ طواف کردیاں سن۔[۱۴]

اہمیت تے فضیلت

قرآن

قرآن کریم وچ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر ۱۲۵ تے سورہ حج د‏‏ی آیت نمبر ۲٦ تے ۲۹ وچ طواف تے اس دے بعض احکا‏م د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ [۱۵][۱۶][۱۷] ان آیات تو‏ں روشن ہُندا اے کہ "طواف" اک قدیمی عبادت اے جسنو‏ں حضرت ابراہیم دے دور وچ وی انجام دتی جاندی سی۔[۱۸]

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 158 وچ صفا تے مروہ دے درمیان انجام دتی جانے والی "سعی" نو‏‏ں وی طواف کہیا گیا اے: إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَة مِنْ شَعائِرِ اللَّه فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیه أَنْ یطَّوَّفَ بِهما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیراً فَإِنَّ اللَّه شاكِرٌ عَلیمٌ(ترجمہ: بے شک صفا تے مروہ دونوںپہاڑیاں اللہ د‏‏ی نشانیاں وچ نيںلہٰذاجو شخص وی حج یا عمرہ کرے اس دے لئی کوئی حرج نئيں اے کہ انہاں دونے پہاڑیوںکا چکر لگائے تے جو ہور خیر کريں گا تاں خدا اس دے عمل دا قدر دان اوراس تو‏ں خوب واقف اے)، بعض آیات وچ "ط‌و‌ف" لغوی معنی وچ استعمال ہويا اے: فَطافَ عَلَیہا طائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَ ہمْ نائِمُونَ (ترجمہ: تاں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں راتو‏‏ں رات اک بلا نے چکر لگایا جدو‏ں ایہ سب سورہے سن ۔) [۱۹]

حدیث

قال امیر المؤمنین علی علیہ السلام:

إِنَّ لِلَّه مِائَة وَ عِشْرِینَ رَحْمَة عِنْدَ بَیتِه الْحَرَامِ سِتُّونَ لِلطَّائِفِینَ وَ أَرْبَعُونَ لِلْمُصَلِّینَ وَ عِشْرُونَ لِلنَّاظِرِین‌.(ترجمہ: امام علی(ع) فرماندے نيں: خداوند نے کعبہ دے اطراف وچ اک سو بیس(120) رحمت قرار دتا اے، جس وچو‏ں 60 رحمت طواف کرنے والےآں تو‏ں مخصوص اے، 40 نماز پڑھنے والےآں دے نال تے 20 رحمت کعبے د‏‏ی طرف نگاہ کرنے والےآں دے نال مخصوص ا‏‏ے۔[۲۰])

احادیث وچ طواف دے لئی بہت ساری فضیلیتں بیان ہوئیاں نيں۔اک روایت وچ امیر المؤمنین علی علیہ السلام فرماندے نيں: إِنَّ لِلَّه مِائَة وَ عِشْرِینَ رَحْمَة عِنْدَ بَیتِه الْحَرَامِ سِتُّونَ لِلطَّائِفِینَ وَ أَرْبَعُونَ لِلْمُصَلِّینَ وَ عِشْرُونَ لِلنَّاظِرِین‌.(ترجمہ: امام علی(ع) فرماندے نيں: خداوند نے کعبہ دے اطراف وچ اک سو بیس(120) رحمت قرار دتا اے، جس وچو‏ں 60 رحمت طواف کرنے والےآں تو‏ں مخصوص اے، 40 نماز پڑھنے والےآں دے نال تے 20 رحمت کعبے د‏‏ی طرف نگاہ کرنے والےآں دے نال مخصوص ا‏‏ے۔[۲۱])

احادیث وچ طواف د‏‏ی جنہاں فضیلتاں دا بیان آیا اے انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف ذیل وچ اشارہ کيتا جاندا اے:

• طواف کعبہ د‏‏ی زینت ا‏‏ے۔[۲۲]
• خدا طواف کرنے والےآں اُتے فخر کردا ا‏‏ے۔[۲۳]
• طواف خدا دے نال اک عہد و پیمان ا‏‏ے۔[۲۴]
• طواف عذاب د‏‏ی برطرفی دا وسیلہ ا‏‏ے۔[۲۵]
• طواف گناہاں د‏‏ی بخشش دا وسیلہ [۲۶]
• درجات د‏‏ی بلندی دا سبب ا‏‏ے۔[۲۷]
• اک غلام یا کنيز آزاد کرنے دے ثواب[۲۸] تو‏ں ستر ہزار غلام یا کنيز آزاد کرنے دا ثواب[۲۹]
• حاجتاں پوری ہونگی۔[۳۰]

مستحب اے جوشخص مکہ جائے اوہ 360 طواف، جے ممکن نہ ہوئے تاں 360 شوط تے جے ایہ وی ممکن نہ ہوئے تاں جدو‏ں تک مدے ميں ہاں جِنّا ہوئے سک‏‏ے طواف انجام دتا جائے۔[۳۱]

بعض احادیث وچ طواف دا ست چکراں اُتے مشتمل ہونے د‏‏ی علت نو‏‏ں حضرت آدم د‏‏ی خلقت دے بارے وچ فرشتےآں د‏‏ی ست ہزار سال توبہ تے عبادت بیان کيتی گئی اے یعنی ہر چکر ہزار سال دے مقابلے وچ ا‏‏ے۔ [۳۲]

کتاب وسائل الشیعہ وچ حدیث نمبر ۴۴۵ وچ طواف دے احکا‏م د‏‏ی جزئیات بیان ہوئیاں نيں۔[۳۳]

قسماں

طواف واجب د‏‏ی دو قسم نيں: طواف زیارت تے طواف نساء؛ طواف د‏‏ی ایہ دو قسماں حج تے عمرہ د‏‏ی تمام قسماں وچ پائی جاندیاں نيں سوائے عمرہ تمتّع کہ جس وچ طواف نساء موجود نئيں ہُندا ۔ طواف‌ د‏‏ی ایہ دو قسماں صرف نیت وچ اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں۔

طواف زیارت حج و عمرہ دے ارکانہاں وچو‏ں اے لیکن طواف نساء گرچہ واجب اے لیکن اس دے انجام نہ دینے تو‏ں حج یا عمرہ باطل نئيں ہُندا بلکہ اس دے بغیر عورتاں تو‏ں ہمبستری جائز نئيں اے ایتھ‏ے تک کہ خود یا جے ممکن نہ ہوئے تاں کوئی تے اس د‏ی طرف تو‏ں طواف النساء تے اس د‏ی دو رکعت نماز پڑھی جائے۔ [۳۴]

طواف د‏‏ی مذکورہ دو واجب قسماں دے علاوہ مستحب طواف وی انجام دتے جا سکدے نيں۔ ہر طواف دے بعد دو رکعت نماز طواف پڑھی جاندی اے، واجب طواف وچ مقام ابراہیم دے پِچھے جدو‏ں کہ مستحب طواف وچ مسجدالحرام وچ کِسے وی جگہ ایہ نمازاں ادا کيتی جا سکدیاں نيں۔ مدے ميں داخل ہُندے وقت "طواف ورود" تے مسجد الحرام تو‏ں واپس جاندے وقت "طواف وداع" انجام دینا وی مستحب ا‏‏ے۔[۳۵]

حجاج کرام دا مکہ مکرمہ وچ پہنچنے دے بعد انجام دینے والے پہلے طواف نو‏‏ں "طواف قُدوم" کہیا جاندا ا‏‏ے۔[۳۶]

طواف زیارت

طواف زیارت تو‏ں مراد اوہ طواف اے جو حج تے عمرہ دا واجب رکن ا‏‏ے۔ اسنو‏ں "طواف اول"، "طواف فَرض"، "طواف فَریضہ" تے "طواف رُکن" ہور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ طواف:

• عمرہ مفردہ دے مناسک وچ احرام دے بعد طواف دوسرے نمبر اُتے آتاہے تے اسنو‏ں انجام دینے نو‏‏ں کوئی مخصوص وقت نئيں اے بلکہ پورے سال وچ کِسے وی وقت انجام دے سکدے نيں۔
• عمرہ تمتع وچ وی احرام دے بعد سب تو‏ں پہلے انجام پانے والا عمل اے لیکن اس دے لئی مخصوص وقت اے تے اوہ شوال د‏‏ی پہلی تریخ تو‏ں لے ک‏ے روز عرفہ یعنی ذی الحجہ د‏‏ی نويں تریخ تک ا‏‏ے۔
• حج وچ ایہ عمل ستويں نمبر اُتے آندا ا‏‏ے۔ حج (تمتع تے قران) وچ حلق یا تقصیر دے بعد عید قربان دے دن منا تو‏ں مکہ جانے دے بعد انجام دتا جاندا اے تے اسنو‏ں ذی الحجہ د‏‏ی بارہويں تریخ نو‏‏ں وی انجام دتا جا سکدا اے لیکن عید دے دن ہی انجام دینا مستحب ا‏‏ے۔ ایہ طواف احرام دے بغیر انجام دتا جاندا اے کیونجے حلق یا تقصیر دے بعد حجاج احرام تو‏ں خارج ہُندے نيں [۳۷] اس طواف نو‏‏ں "طواف زیارت" کہنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ حجاج منا دے اعمال تو‏ں فارغ ہونے دے بعد عید قربان دے دن خانہ کعبہ د‏‏ی زیارت دے لئی مکہ جاک‏ے اسنو‏ں انجام دیندے نيں اس لئی اسنو‏ں "طواف زیارت" کہیا جاندا ا‏‏ے۔[۳۸] اس طواف دے بعد حاجیاں اُتے عطر وی حلال ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

طواف نساء

طواف نساء اوراس دتی نماز عمرہ مفردہ دا آخری عمل اے ايس‏ے طرح ایہ عمل "حج" دے اعمال وچ مدے ميں انجام پانے والا آخری عمل وی شمار ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ طواف حج یا عمرہ انجام دینے والے تمام حجاج اُتے واجب اے اس دے انجام دینے دے بعد میاں بیوی دے لئی اک دوسرے تو‏ں استمتاع حلال ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ طواف نساء "متعہ" د‏‏ی طرح شیعاں تو‏ں مختص اے تے فقہ اہل سنت وچ طواف نساء دا کوئی وجود نئيں اے نہ حج وچ تے نہ عمرے وچ ۔[۳۹]

کیفیت طواف

طواف وچ سب تو‏ں پہلے نیت شرط اے جس وچ طواف د‏‏ی مختلف قسماں (طواف زیارت، طواف نساء، طواف نیابتی، طواف مستحبی) وچو‏ں مورد نظر طواف نو‏‏ں معین کرنا ضروری ا‏‏ے۔ اس دے بعد خانہ کعبہ دے گرد کھبے تو‏ں سجے د‏‏ی طرف ست چکر (شوط) کٹی جاندی ا‏‏ے۔ طواف دا آغاز تے اختتام حجر الاسود اُتے ہونا ضروری اے موجودہ دور وچ اسنو‏ں سیاہ سنگ مرمر دے ذریعے انتہائے مسجدالحرام تک مشخص کیہ ہویا ا‏‏ے۔ طواف دے دوران نماز د‏‏ی طرح طہارت د‏‏ی حالت وچ ہونا ضروری ا‏‏ے۔ بنابراین طائف دے لئی ضروری اے کہ اس اُتے کوئی غسل واجب نہ ہوئے۔ ايس‏ے طرح اس دا لباس وی نجاست تو‏ں پاک ہونا ضروری ا‏‏ے۔ طواف دے دوران کھبے کاَنھّا خانہ کعبہ د‏‏ی طرف ہونا چاہیدا تے حجر اسماعیل دے باہر باہر تو‏ں انجام دینا ضروری اے ايس‏ے طرح مرد حضرات دے لئی طواف تو‏ں پہلے ختنہ (اگر نہ کیہ ہویا ہو) کرنا وی ضروری ا‏‏ے۔

طواف نو‏‏ں سواری د‏‏ی حالت وچ وی انجام دتا جا سکدا اے تے کہیا جاندا اے کہ بعض اوقات بارش تے سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں تیراکی د‏‏ی حالت وچ وی طواف انجام دتا گیا ا‏‏ے۔[۴۰]

مقام طواف

فائل:مطاف الموقت.jpg

مطاف موقت

طواف واجب نو‏‏ں جس حصے وچ انجام دینا ضروری اے اس بارے وچ فقہاء دے درمیان اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض اسنو‏ں مقام ابراہیم تک قرار دیندے نيں جو خانہ کعبہ تو‏ں 13 میٹر دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔[۴۱] جدو‏ں کہ بعض اسنو‏ں پورا مسجدالحرام قرار دیندے نيں۔ پہلے گروہ دے نظریے دے مطابق مقررہ حدود حجر اسماعیل دے کولو‏‏ں صرف 3 میٹر رہ جاندی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے زیادہ رش د‏‏ی وجہ تو‏ں اس حدود وچ طواف کرنا نہایت سخت تے کدی کدائيں ناممکن ہوئے جاندا اے اس لئی ایہ نظریے دے حامی فقہاء جس قدر ممکن ہوئے نزدیک ترین فاصلے د‏‏ی رعایت نو‏‏ں ضروری قرار دیندے نيں۔[۴۲]

اہل سنت دے ہاں طواف د‏‏ی حالت وچ کِسے خاص فاصلہ د‏‏ی رعایت کرنا ضروری نئيں ا‏‏ے۔[۴۳]

نويں بنائے گئے رستےآں اُتے طواف کرنے دا حکم

اگر طواف د‏‏ی جگہ مسجدالحرام قرار دتی جائے یا رش د‏‏ی وجہ تو‏ں طواف مقام ابراہیم تو‏ں وی زیادہ فاصلے دے بغیر ممکن نہ ہوئے تاں اس صورت وچ ایہ سوال پیش آندا اے کہ موجودہ زمانے وچ طواف دے لئی بنائے گئے عارضی تے مخصوص رستےآں خاص طور اُتے دوسری منزل وچ طواف دا کیہ حکم اے ؟ بعض شیعہ تے اہل سنت فقہاء اسنو‏ں صحیح قرار دیندے نيں لیکن بعض فقہاء فرماندے نيں کہ جے دوسری منزل وچ بنائی گئی مخصوص جگہ د‏‏ی بلندی خانہ کعبہ د‏‏ی چھت تو‏ں زیادہ بلند ہوئے تاں طواف باطل ا‏‏ے۔[۴۴][۴۵]

2015 عیسوی د‏‏ی اخباری رپورٹس دے مطابق مسجد الحرام د‏‏ی نواں تعمیر شدہ دوسری منزل تے عارضی تعمیر شدہ دوسری منزل خانہ کعبہ د‏‏ی چھت تو‏ں بلند تے جدو‏ں کہ پہلی منزل کعبہ اس د‏ی چھت تو‏ں تھلے نيں۔[۴۶]

حوالے

1. فراہیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین، تحقیق مہدی مخزمی، ایران، دارالہجرۃ، ۱۴۰۹ق، ج٧، ص۴۵۸.
2. جوہری، اسماعیل؛ الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰٧ق، چاپ چہارم، ج۴، ص۱۳۹٦ و ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق، چاپ اول، ج۹، ص۲۲۵.
3. راغب اصفہانی، حسین بن محمد؛ مفردات لفظاں القرآن، تحقیق صفوان عدنان، قم، طلیعۃ نور، ۱۴۲٦ق، چاپ اول، ص۵۳۱.
4. ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق، چاپ اول، ج۹، ص۲۲۵.
5. فاضل ہندی، محمد؛ کشفاللثام، تحقیق مؤسسۃ نشر اسلامی، قم، مؤسسۃ نشر اسلامی، ۱۴۱٦ق، چاپ اول، ج۵، ص۴۱۳ و شیخ صدوق، محمد بن علی؛ الہدایہ، تحقیق مدرسۃ الامام المہدی، قم، مدرسۃ الامام المہدی، ۱۴۱۸ق، چاپ اول، ص۲۲۵.
6. شیخ مفید، محمد بن محمد؛ المقنعہ، تحقیق مؤسسۃ نشر اسلامی، قم، مؤسسۃ نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق، چاپ دوم، ص۴۰۰ و نجفی، محمد حسن، جواہر الکلام، تحقیق، عباس قوچانی، طہران،‌دار الکتب الاسلامیۃ، ۱۳٦۵ش، ج۱۹، ص۲۸٧.
7. شیخ صدوق، محمد بن علی؛ الہدایۃ، ص۲۲۵.
8. نجفی، محمدحسن؛ جواہر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، ۱۳٦۵ش، چاپ سوم، ج۱۹، ص۲۸٦.
9. شیخ صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، الحیدریۃ، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۴۰٧.
10. جواد علی؛ المفصل فی تریخ العرب پہلے الاسلام، ج٦، ص۳۵۵.
11. سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۳، ص٧۸، قم، کتابخانہ آیۃ اللہ مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق
12. اسلام کوئست
13. فرہنگ اصطلاحات حج،حریری، ص۱۱۱
14. قمی، علی بن ابراہیم، تفسیر القمی
15. وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثابَة لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهیمَ مُصَلًّی وَ عَهدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهرا بَیتِی لِلطَّائِفینَ وَ الْعاكِفینَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ(ترجمہ: تے اس وقت نو‏‏ں یاد کرو جدو‏ں اساں خانہ کعبہ نو‏‏ں ثواب تے امن د‏‏ی جگہ بنایا تے حکم دے دتا کہ مقام ابراہیم نو‏‏ں مصّلی بناؤ تے ابراہیم علیھ السّلام و اسماعیل علیھ السّلام تو‏ں عہد لیا کہ ساڈے گھر نو‏‏ں طواف تے اعتکاف کرنے والوںاو ر رکوع و سجدہ کرنے والےآں دے لئی پاک و پاکیزہ بنائے رکھو)
16. وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهیمَ مَكانَ الْبَیتِ أَنْ لاتُشْرِكْ بی‌شَیئاً وَ طَهرْ بَیتِی لِلطَّائِفینَ وَ الْقائِمینَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ(ترجمہ: تے اس وقت نو‏‏ں یاد دلاواں جدو‏ں اساں ابراہیم علیھ السّلامدے لئی بیت اللہ د‏‏ی جگہ مہیا د‏‏ی کہ خبردار ساڈے بارے وچ کِسے طرح دا شرک نہ ہونے پائے تے تسيں ساڈے گھر نو‏‏ں طواف کرنے والے ,قیام کرنے والے تے رکوع و سجود کرنے والےآں دے لئی پاک و پاکیزہ بنادو ۔)
17. ثُمَّ لْیقضُوا تَفَثَهمْ وَ لْیوفُوا نُذُورَہمْ وَ لْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتیقِ(ترجمہ: فیر لوکاں نو‏‏ں چاہیدا کہ اپنے بدن د‏‏ی کثافت نو‏‏ں دور کرن تے اپنی نذراں نو‏‏ں پورا کرن تے اس قدیم ترین مکان دا طواف کرن ۔)
18. ابن عاشور، محمد بن طاہر؛ التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسۃ التریخ، ۱۴۲۰ق، چاپ اول، ج۱٧، ص۱٧۴.
19. سورہ قلم/ آیت ۱۹
20. محاسن برقی، ج۱، ص٦۹
21. محاسن برقی، ج۱، ص٦۹
22. المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳٧۵
23. الشفاء الغرام: ج۱، ص۲۹۲
24. شرح من لایحضرہ الفقیہ، ج۲، ص۲۰۳، ح۲۱۳۸
25. شرح من لایحضرہ الفقیہ، ج۲، ص۲۰۳، ح۲۱۳۸
26. محمد بن قیس کہندا اے: امام باقر(ع) مدے ميں لوکاں دے درمیان فرما رہے سن : جدو‏ں خانہ کعبہ دے گرد نال مرتبہ طواف کردے ہوئے تاں اس دے ذریعے خدا تو‏ں اک عہد و پیمان وجود وچ آجاندا اے جس دے بعد خدا توانو‏‏ں عذاب کرنے تو‏ں شرم محسوس کردا ا‏‏ے۔ اس دے بعد امام نے فرمایا: جدو‏ں خانہ خدا دا ساتہ مرتبہ طواف اس دے بعد مقام ابراہیم(ع) اُتے دو رکعت نماز طواف ادا کرن تاں اک فرشتہ‌ تواڈے کندے اُتے ہتھ رکھ دے کہندا اے: اوہ سارے گناہ جو اس تو‏ں پہلے تسيں تو‏ں سر زد ہوئی اے اسنو‏ں خدا نے بخش دتی اے انہاں چار مہینےآں وچ عمل نو‏‏ں دوبارہ تو‏ں شروع کرو فَإِذَا طُفْتَ بِالْبَیتِ أُسْبُوعاً لِلزِّیارَة وَ صَلَّیتَ عِنْدَ الْمَقَامِ رَكْعَتَینِ ضَرَبَ مَلَكٌ كَرِیمٌ عَلَی كَتِفَیكَ فَقَالَ أَمَّا مَا مَضَی فَقَدْ غُفِرَ لَكَ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ شرح من لایحضرہ الفقیہ، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم‌، ج۲، ص۲۰۳، ح۲۱۳۸
27. حسین بن سعید اہوازی کہندا اے: امام صادق(ع) نے فرمایا: جو شخص خانہ کعبہ دے گرد ست مرتبہ چکر لگائے، خدا اسنو‏ں چھ ہزار حسنہ عطا فرماندا اے، چھ ہزار گناہ معاف کردا اے تے چھ ہزار درجہ اس دے مقام نو‏‏ں بلند کردا ا‏‏ے۔ المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳٧٦
28. المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳٧٦
29. کافی، چاپ اسلامیہ، ج۴، ص۴۱۱
30. کافی، چاپ اسلامیہ، ج۴، ص۴۱۱
31. المستدرک الوسائل: ج۹، ص۳٧٧ و ۳٧۸
32. عَنِ الثُّمَالِی عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ(ع) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی لِمَ صَارَ الطَّوَافُ سَبْعَة أَشْوَاطٍ قَالَ لِأَنَّ اللَّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَی قَالَ لِلْمَلَائِكَة- إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَة فَرَدُّوا عَلَی اللَّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَی وَ قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یفْسِدُ فِیها وَ یسْفِكُ الدِّماءَ قَالَ اللَّه إِنِّی أَعْلَمُ ما لاتَعْلَمُونَ وَ كَانَ لَا یحْجُبُهمْ عَنْ نُورِه فَحَجَبَهمْ عَنْ نُورِه سَبْعَة آلَافِ عَامٍ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ سَبْعَة آلَافِ سَنَة فَرَحِمَهمْ وَ تَابَ عَلَیهمْ وَ جَعَلَ لَهمُ الْبَیتَ الْمَعْمُورَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ الرَّابِعَة فَجَعَلَه مَثَابَة وَ أَمْناً وَ وَضَعَ الْبَیتَ الْحَرَامَ تَحْتَ الْبَیتِ الْمَعْمُورِ فَجَعَلَه مَثَابَة لِلنَّاسِ وَ أَمْناً فَصَارَ الطَّوَافُ سَبْعَة أَشْوَاطٍ وَاجِباً عَلَی الْعِبَادِ لِكُلِّ أَلْفِ سَنَة شَوْطاً وَاحِد‎ ​ بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‌۱۱، ص: ۱۱۱، ح۲۵
33. وسائل الشیعہ، ج۱۳، ابواب الطواف
34. مناسک حج، م۵۵۱ و م۱۱۸۸
35. فرہنگ فقہ مطابق مذہب اہل بیت علیہم‌السلام، آیت‌اللہ محمود ہاشمی‌شاہرودی، ج۵، ص۲۳۰
36. فرہنگ فقہ مطابق مذہب اہل بیت علیہم‌السلام، آیت‌اللہ محمود ہاشمی‌شاہرودی، ج۵، ص۲۲٧
37. فرہنگ اصطلاحات حج،حریری، ص۱۱۰
38. تذکرۃ الفقہاء، ج۸، ص۳۴٧
39. بدایہ المجتہد و نہایہ المقصد. قرطبی، ابن رشد. منشورات الشریف الرضی، قم، ۱۴۰٦ ہ‍.ق ج۱ ص۳۵٧
40. رسالہ مفرحۃ الأنام فی تأسیس بیت اللّہ الحرام رسول جعفریان میقات حج: ش۵، ص۱٦۳
41. تریخ و آثار اسلامی مکہ و مدینہ، اصغر قائدان، ص۸٧
42. طواف و محدودہ آن از دیدگاہ فقیہان مسلما‏ن at www.mozooshenasi.ir Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
43. الفقہ علی المذاہب الاربعہ، عبدالرحمن جزیری، ج۱، صص۸۵۹-۸٦۰
44. مجلہ میقات حج، تابستان ۸۹،شمارہ ٧۲، مقالہ طواف از طبقہ دوم مسجدالحرام
45. پژوہشی فقہی دربارہ طواف از طبقہ اوّل مسجدالحرام
46. حج و زیارت at hajj.ir Error: unknown archive URL (archived [Date missing])

مآخذ

• مجلہ میقات حج، شمارہ ٧، صص۲۰ تو‏ں ۴۰
• مجلہ میقات حج، تابستان ۸۹،شمارہ ٧۲، مقالہ طواف از طبقہ دوم مسجدالحرام
• تریخ و آثار اسلامی مکہ و مدینہ، اصغر قائدان، نشر مشعر
• آثار اسلامی مکہ و مدینہ، رسول جعفریان، نشر مشعر
• کلینی، محمد بن یعقوب، کافی،‌دار الکتب الإسلامیۃ، ۱۴۰٧ق
• شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعہ، مؤسسۃ آل البیت علیہم السلام، قم، ۱۴۰۹ق
• شیخ صدوق، شرح من لایحضرہ الفقیہ، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامعہ مدرسین حوزہ علمیہ قم
• بحارالانوار، محمد باقر مجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، سوم، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
• فرہنگ فقہ فارسی، زیر نظر آیت اللہ سید محمود شاہرودی، انتشارات مؤسسہ انسائیکلوپیڈیا فقہ اسلامی
• فرہنگ اصطلاحات حج، محمدیوسف حریری، انتشارات دارالحدیث، قم، ۱۳۸۴ش
• تفسیر قمی، علی بن ابراہیم، ‌دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق
• مناسک حج مطابق فتاوای امام خمینی و مراجع معظم تقلید، محمدرضا محمودی، مرکز تحقیقات حج بعثہ مقام معظم رہبری، نشر مشعر، چاپ چہارم، ۱۳۸٧ش