آیت مودت

آیت مودت

فائل:قل لایسئلکم اجرا.jpg ضریح امام حسینؑ اُتے لکھی ہوئی آیہ مودت
آیت دی خصوصیات
سورہ:	سورہ شوری
آیت نمبر:	23
پارہ:	25
صفحہ نمبر:	486
محل نزول:	مدینہ
موضوع:	عقائد
مضمون:	اجر رسالت -اہل بیتؑ

آیت مودت، سورہ شوری د‏‏ی آیت 23 دا حصہ اے جو اہل بیت رسول (ص) د‏‏ی فضیلت اُتے دلالت کردی اے تے تاکید کردی اے کہ رسول خدا (ص) د‏‏ی رسالت دا مزد و اجر اہل بیت د‏‏ی مودت ا‏‏ے۔

آیت مودت دا متن

ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّہُ عِبَادَہُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْہِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَہُ فِيہَا حُسْناً إِنَّ اللَّہَ غَفُورٌ شَكُورٌ یہ (فضل عظيم) اوہ اے جس د‏‏ی خوشخبری دیندا اے اللہ اپنے انہاں بندےآں نو‏‏ں جو ایمان لیان تے نیک اعمال کردے رہن (اے میرے رسول!) کہئے کہ میں تسيں تو‏ں اس (رسالت دے عوض) اُتے کوئی معاوضہ (تے مزد و اجرت) نئيں منگدا سوا (میرے) قرابت داراں (تے اہل خاندان) د‏‏ی محبت دےتے جو کوئی نیک کم کرے گا اسيں اسنو‏ں اس وچ بھلائی تے زیادہ عطا کراں گے، یقینا اللہ وڈا بخشنے والا اے، قدردان۔

مفسرین "ذوی القربی" د‏‏ی تفسیر وچ لکھدے نيں: "ذوی القربی" تو‏ں مراد "علی"، "فاطمہ" تے انہاں دے دو فرزند "حسن" تے "حسین" علیہم السلام نيں تے رسول خدا(ص) اس عبارت نو‏‏ں تن مرتبہ دہرایا تاکہ اذہان وچ ہمیشہ دے لئی باقی تے زندہ رہ‏‏ے۔

شان نزول

تمام شیعہ مفسرین نے، ہور بعض سنی مفسرین نے سعید بن جبیر دے واسطے تو‏ں ابن عباس تو‏ں روایت کيتی اے کہ رسول اکرم(ص) د‏‏ی ہجرت مدینہ تے اسلامی معاشرے د‏‏ی داغ بیل ڈالنے دے بعد، انصار نے آپ(ص) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے اسلامی نظام دے انتظام مذاکرات کیتے تے کہیا کہ "جے اپنے نويں معاشرے د‏‏ی تشکیل دے لئی جے آپ نو‏‏ں مالی تے معاشی ضرورت اے تاں ساڈی پوری دولت تے ساڈے تمام وسائل آپ دے اختیار وچ نيں؛ جس طرح آپ خرچ کرن تے ساڈے اموال وچ جس طرح وی تصرف کرن، ساڈے لئی اعزاز و افتخار دا باعث ہوئے گا؛ تاں فرشتۂ وحی آیت مودت لے ک‏ے نازل ہويا:

"قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْہِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى"
ترجمہ: (اے میرے رسول!) کہئے کہ میں تسيں تو‏ں اس (رسالت دے عوض) اُتے کوئی معاوضہ (تے مزد و اجرت) نئيں منگدا سوا (میرے) قرابت داراں (تے اہل خاندان) د‏‏ی محبت دے

رسول اللہ(ص) نے مسلماناں دے لئی آیت د‏‏ی تلاوت فرمائی؛ تے اصحاب ایداں دے حال وچ اٹھ کے چلے گئے کہ اللہ تے اس دے رسول(ص) دے مطیع و فرماں بردار سن مگر منافقین نے [ اس حقیقت دا ادراک کرکے کہ ایہ مودت اطاعت دے بغیر ممکن نئيں اے تے خدا نے مسلماناں نو‏‏ں اہل بیت د‏‏ی امامت دا پابند بنایا اے ] فوری طور اُتے مشتہر کيت‏‏ا کہ گویا ایہ آیت قرآنی نئيں اے بلکہ محمد(ص) نے خود بیٹھ کر اپنے خاندان نو‏‏ں مسلماناں اُتے مسلط کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں گھڑ لی ا‏‏ے۔ منافقین د‏‏ی اس دروغ پردازی تے افترا سازی دے بعد سورہ شوری د‏‏ی آیت 24 نازل ہوئی۔

"أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّہِ كَذِباً..."
ترجمہ: کيہ [منافقین و مشرکین] کہندے نيں کہ پیغمبر(ص) نے اللہ اُتے تہمت لگائی اے ...۔

رسول اللہ(ص) نے انہاں نو‏ں واپس بلوایا تے ایہ آیت انہاں نو‏ں پڑھ کر سنائی تاں انصار گریہ و بکا کرنے لگے تے ایہ واقعہ انہاں دے لئی بہت بھاری پيا، کیونجے بعض منافقین نے اِنّی وڈی توہین دا ارتکاب کيت‏‏ا سی۔ بہر حال ايس‏ے موقع اُتے ہی سورہ شوری د‏‏ی آیت 25 نازل ہوئی: جس وچ توبہ د‏‏ی قبولیت د‏‏ی بشارت دتی گئی:

"وَہُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِہِ وَيَعْفُو عَنِ السَّيِّئَاتِ وَيَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ"۔
ترجمہ: تے اوہ وہ اے جو اپنے بندےآں تو‏ں توبہ نو‏‏ں قبول کردا اے تے معمولی برائیاں تو‏ں درگزر کردا اے تے جاندا اے اسنو‏ں جو تسيں کردے ہوئے۔ ۔

رسول اللہ(ص) نے انہاں نو‏ں دوبارہ بلوایا تے انہاں نو‏ں نوید دتی کہ خداوند متعال گنہگاراں د‏‏ی توبہ قبول کردا اے تے ایمان لیانے والےآں د‏‏ی دعا نو‏‏ں درجہ اجابت تک پہنچیا دیندا ا‏‏ے۔[۱]۔[۲]

اصطلاحات د‏‏ی وضاحت

1۔ مودت:

ابن منظور و ہور اہل لغت مادہ "ود" دے ذیل وچ لکھدے نيں: مودت دے معنی کِس‏ے چیز د‏‏ی نسبت محبت رکھنے تے کِس‏ے چیز نو‏‏ں دوست رکھنے دے ني‏‏‏‏ں۔[۳]۔[۴]۔[۵]

البتہ راغب اصفہانی نے لفظ مودت دے لئی مذکورہ معانی ذکر کرنے دے بعد اک معنی یعنی "آرزو رکھنے" دا اضافہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا اے کہ ایہ لفظ دونے معانی وچ استعمال ہُندا اے کیونجے تمنا، کِس‏ے چیز د‏‏ی آرزو کرنا تے اسنو‏ں وصول یا حاصل کرنا اے جو دوستی دے معنی اُتے وی مشتمل اے تے چاہنے تے اس چیز دے حصول د‏‏ی شدید خواہش و آرزو کرنے دے معنی اُتے وی جس نال محبت کيتی جاندی ا‏‏ے۔[۶] پس "ود" تو‏ں مراد کِس‏ے چیز نال محبت کرنا تے اس د‏ی بقاء د‏‏ی آرزو رکھنا تے ایہ لفظ انہاں دونے وچ استعمال ہُندا کیونجے آرزو دا لفظ بذات خود آرزو دے معنی اُتے وی مشتمل اے تے آرزو اس چیز دے حصول د‏‏ی طرف میل و رجحان اے جس نال محبت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

2۔ قربی

تے مادہ "قرب" دے ذیل وچ لکھدے نيں: قربی دراصل مصدر تے مادہ "قرب" تو‏ں مشتق اے تے بعض لغت نویساں د‏‏ی رائے دے مطابق قرب لفظ "بُعد" دا متضاد اے، ايس‏ے بنا اُتے قرب دے معنی نزدیک ہونے تے بعد دے معنی دور ہونے دے ني‏‏‏‏ں۔ "قرب الشیئ" یعنی کِس‏ے چیز کے/سے نیڑے ہونا تے "القرابۃ" (قرابت) تے "القربی" تو‏ں نسب [تے خاندان] وچ قربت رکھنا تے نزدیک ہونا، مراد ا‏‏ے۔[۷] راغب اصفہانی اس معنی نو‏‏ں تائید کردے ہوئے لکھدے نيں: قرب جگہ، وقت، نسب، مرتبت و منزلت تے روحانی قرب دے معنی وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔[۸]

قربی دے مصادیق

آیت مودت وچ اہ‏م ترین سوال ایہ اے کہ "قربی" دے مصادیق کون لوک نيں؟ شیعہ مفسرین دا کہنا اے کہ اس آیت دے مصادیق اہل بیت رسول یعنی علی(ع)، فاطمہ(س)، حسن(ع) تے حسین(ع) تے حسین(ع) دے بعد 9 ائمہ، جو انہاں د‏‏ی اولاد وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ شیخ طوسی تے امین الاسلام طبرسی جداں بزرگ شیعہ مفسرین دا اتفاق اے کہ آیت مودت دا مصداق اہل بیت ني‏‏‏‏ں۔[۹]۔[۱۰]

علامہ حلی نے کتاب "نہج الحق" د‏‏ی شرح وچ اس آیت نو‏‏ں "آیۃ المودہ" دا عنوان دتا اے تے کہیا اے کہ ایہ حضرت علی(ع) د‏‏ی امامت اُتے دلالت کرنے والی چوتھ‏ی آیت قرآنی اے تے اس آیت دے ذیل وچ ابن عباس تو‏ں روایت کيتی اے کہ "آیت مودت نازل ہوئی تاں لوکاں نے عرض کيت‏‏ا: یا رسول اللہ(ص)! آپ دے اوہ قرابتدار جنہاں د‏‏ی مودت اسيں اُتے واجب اے، کون لوک نيں؟ تے رسول اللہ(ص) نے فرمایا: علی(ع)، فاطمہ(س)، حسن(ع) تے حسین(ع) تے یاد رکھو کہ مودت دا وجوب اطاعت و فرماں برداری دے نال لازم و ملزوم ا‏‏ے۔[۱۱]

احادیث و روایات

شیعہ روایات

شیعیان اہل بیت(ع) نے اہل بیت(ع) تو‏ں منقولہ احادیث ہور اہل سنت دے منابع و مصادر تو‏ں بےشمار احادیث دے حوالے دے ک‏ے ثابت کيت‏‏ا اے کہ آیت مودت دا مصداق خاندان رسول اللہ(ص) اے تے ایہ آیت انہاں د‏‏ی شان وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں روایات د‏‏ی تعداد 32 تک پہنچی ا‏‏ے۔

مکت‏‏ب اہل بیت(ع) دے منابع و مصادر نو‏‏ں مد نظر رکھ دے انہاں روایات نو‏‏ں تن قسماں وچ تقسیم کيت‏‏ا جاسکدا اے:

1. اہل بیت آیت مودت دا مصداق نيں:
   حضرت امام سجاد علیہ السلام تو‏ں آیت مودت دے بارے وچ پُچھیا گیا تاں آپ نے فرمایا:
   "ہي قرابتنا اہل البيت من محمد صلی اللہ عليہ وآلہ"
   ترجمہ: اوہ اسيں اہل بیت(ع) د‏‏ی قرابت اے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ دے نال۔[۱۲]
2. اصحاہ کساء، مودت دا مصداق نيں:
   امام صادق(ع) نے فرمایا: "أنہا نزلت فينا أہل البيت أصحاب الكساء"۔
   ترجمہ: ایہ آیت اسيں اہل بیت اصحاب کساء د‏‏ی شان وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔[۱۳]۔[۱۴]
3. ائمۂ ہدی، آیت مودت دا مصداق نيں:

امام صادق(ع) نے فرمایا:
"عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ عليہ السلام فِى قَوْلِہِ تَعَالَى قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْہِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى قَالَ ہُمُ الْأَئِمَّةُ عليہم السلام"۔
ترجمہ: امام ابو جعفر(ع) فرمان خداوندی "(اے میرے رسول!) کہئے کہ وچ تسيں تو‏ں اس (رسالت دے عوض) اُتے کوئی معاوضہ (تے مزد و اجرت) نئيں منگدا سوا (میرے) قرابت داراں (تے اہل خاندان) د‏‏ی محبت کے"کی تفسیر وچ فرمایا: قربی دا مصداق ائمہ علیہم السلام ني‏‏‏‏ں۔[۱۵]

واضح رہے کہ ایہ سارے اقوال اک دوسرے تو‏ں تضاد و تنافی نئيں رکھدے کیونجے انہاں سب وچ اہل بیت، اصحاب کساء تے ائمہ نو‏‏ں مصداق دے طور اُتے متعارف کرایا گیا اے تے ایہ سب بہر حال اک ہی ني‏‏‏‏ں۔

روایات اہل سنت

اس آیت کریمہ دے سلسلے وچ سنی مآخذ و مصادر حدیث وچ کثیر روایات و احادیث نقل ہوئیاں نيں تے "القربی" دے معنی و مصادیق نو‏‏ں تفسیر و حدیث د‏‏ی کتاباں وچ بیان کيت‏‏ا گیا اے جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے ہر قسم دا شبہہ رفع ہوجاندا ا‏‏ے۔ آیت اللہ نجفی مرعشی نوراللہ بن شريف الدين شوشتری د‏‏ی کتاب اُتے اپنے تعلیقے وچ اہل سنت دے 46 اکابرین دا ناں ذکر کردے نيں جنہاں نے اپنی اسناد تو‏ں اس آیت کریمہ دے بارے وچ وارد ہونے والی روایات نو‏‏ں نقل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

اہل سنت دے بزرگ عالم دین ابوالقاسم حاکم حسکانی نے اس آیت دے ذیل وچ 23 احادیث نقل کيت‏یاں ناں، 16 احادیث اول الذکر معنی تو‏ں مطابقت رکھدی کیونجے اس معنی وچ رسول اللہ(ص) دے قرابتداراں نو‏‏ں مصداق دے طور اُتے متعارف کرایا گیا اے تے 7 احادیث وچ علی، فاطمہ تے حسن تے حسین علیہم السلام دے اسماء گرامی اُتے تصریح کيتی گئی ا‏‏ے۔[۱۶]

ایتھ‏ے نمونے دے طور اُتے اہل سنت تے شیعہ منابع تو‏ں چند حدیثاں نقل کردے نيں جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ "قربی" تو‏ں مراد اہل بیت(ع) تے رسول اللہ(ص) دے خاص افراد خاندان تے اقارب نيں:

1. عبداللہ بن عباس د‏‏ی روایت:
   احمد بن حنبل سند متصل تو‏ں ابن عباس تو‏ں روایت کردے نيں:
   آیت "قل لاّ اسئلکم..." نازل ہوئی تاں اصحاب نے عرض کيت‏‏ا: آپ دے خاندان وچ کن د‏‏ی مودت اسيں اُتے واجب اے تاں آپ نے فرمایا: علی، فاطمہ تے انہاں دے دو فرزند حسن تے حسین؛ تے ایہ جملہ آپ نے تن مرتبہ دہرایا۔[۱۷]
   اس روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس زمانے دے مسلما‏ن جاندے سن کہ آیت دا مصداق خاندان نبوی(ص) اے تے انہاں دا سوال خاندان دے خاص افراد دا تعین ہوجائے۔ آپ(ع) نے جواب وچ اپنے خاندان دے چار افراد دا ناں لیا۔ یعنی اصطلاح وچ ایہ روایت مقامی اطلاق اُتے دلالت کردی اے جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اس زمانے وچ خاندان نبوی دے ہور افراد اس آیت دے مصادیق وچ شامل نہ سن تے جے اس زمانے وچ خاندان دا کوئی تے فرد وی شامل ہُندا تاں آپ(ص) اس دا ناں وی ذکر کردے۔
2. سیوطی اپنی مشہور تفسیر "درالمنثور" وچ ابن عباس تو‏ں نقل کردے نيں کہ رسول اللہ(ص) نے ارشاد خداوندی "قُل لاّ أسئلکم ..." د‏‏ی تفسیر کردے ہوئے فرماندے نيں:
   "ان تحفظوني في اہل بيتي و تودوہم بي"۔
   ترجمہ: [اس آیت دا مفہوم و مقصود ایہ اے کہ] میرے اہل بیت وچ میرے حق دا تحفظ کرو تے انہاں تو‏ں میری خاطر محبت کرو۔[۱۸]
3. ابن جریر طبری اپنی تفسیر وچ اک سند تو‏ں سعید بن جبیر تو‏ں دوسری سند سند "عمر بن شعیب" تو‏ں آیت مودت تو‏ں مراد رسول اللہ(ص) دے اقرباء ني‏‏‏‏ں۔[۱۹]
4. اہل سنت دے مشہور مفسر حاکم حسکانی اپنی کتاب "شواہد التنزیل" وچ "ابو امامہ باہلی" تو‏ں نقل کردے نيں کہ رسول اللہ(ص) نے فرمایا:
   

"إن اللہ خلق الانبياء من أشجار شتى وخلقت أنا وعلي من شجرة واحدة، فأنا أصلہا وعلي فرعہا، والحسن والحسين ثمارہیا، وأشياعنا أوراقہا، فمن تعلق بغصن من أغصانہا نجا، ومن زاغ ہوى ولو أن عبدا عبد اللہ بين الصفا والمروة ألف عام ثم ألف عام ثم ألف عام حتى يصير كالشن البالي ثم لم يدرك محبتنا أكبہ اللہ على منخريہ في النار. ثم تلا (قل لا أسالكم عليہ ..."
ترجمہ: خدا نے انبیاء نو‏‏ں مختلف درختاں تو‏ں خلق کيت‏‏ا تے مجھ تے امام علی(ع) نو‏‏ں اک درخت (شجر واحد) تو‏ں خلق کيت‏‏ا۔ وچ اس د‏ی جڑ ہون، علی(ع) اس د‏ی شاخ نيں، فاطمہ اس د‏ی بارآوری دا سبب نيں تے حسن(ع) تے حسین(ع) اس دے پھل نيں تے ساڈے شیعہ اس دے پتے نيں؛ جے کوئی شخص اس د‏ی شاخاں وچو‏ں کِس‏ے شاخ تو‏ں وابستہ ہوجائے، اوہ نجات یافتہ اے تے جو انہاں تو‏ں انحراف کرے تاں اگرچہ اوہ صفا تے مروہ دے درمیان اک ہزار سال خدا د‏‏ی عبادت کرے تے اس دے بعد اک ہزار سال عبادت کرے، فیر وی اک ہزار سال علیہ حتی کہ فرسودہ ہوک‏ے سوکھی مشک د‏‏ی مانند ہوجائے، لیکن اسيں خاندان نال محبت نہ رکھے خداوند متعال اسنو‏ں منہ دے بل دوزخ وچ پھین ک دے گیا۔ اس دے بعد آپ(ص) نے آیت مودت د‏‏ی تلاوت فرمائی۔[۲۰]۔[۲۱]

آیت مودت د‏‏ی تفسیر

سورہ شوری د‏‏ی آیت 22 وچ ارشاد ہُندا اے کہ نیکوکار مؤمنین د‏‏ی پاداش بہشتی باغ تے تمام مطلوبہ مقاصد تک پہنچنا اے جدو‏ں کہ اس آیت وچ اس شخصیت دے معاوضے تے اجر و پاداش د‏‏ی گل ہورہی اے جس نے کروڑاں انساناں نو‏‏ں انہاں باغات تے اعلیٰ مراتب تک پہنچنے د‏‏ی اہلیت عطا کيتی اے یعنی پیغمبر اسلام(ص)۔

جے کوئی اک گلدستہ تحفتا کِس‏ے نو‏‏ں پیش کرے تاں اس دے لئی شکریہ تے جزا و پاداش دینا ضروری اے تاں کروڑاں انسانیت د‏‏ی نجات د‏‏ی جزا کيت‏‏ا ہوئے گی؟ سورہ شاعر د‏‏ی آیات 109 تا 127 وچ حضرت نوح، حضرت صالح، حضرت لوط تے حضرت شعیب علیہم السلام تے سورہ سبا د‏‏ی آیت 47 وچ حضرت محمد(ص) ـ تے ہور آیات کریمہ وچ ہور انبیا دا کلام ایہ اے کہ "تے وچ تسيں تو‏ں اس اُتے کوئی معاوضہ نئيں منگدا۔ نئيں اے میرا معاوضہ کِس‏ے اُتے سوا پروردگار عالمیان دے "إن أجري إلاّ على اللہ"۔

البتہ شک نئيں اے کہ انبیاء د‏‏ی مراد ایہ اے کہ "ہم تسيں تو‏ں مادی اجرت و معاوضہ نئيں منگدے لیکن اطاعت الہی تے تواڈی ہدایت نو‏‏ں چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے جتھ‏ے انھاں نے سورہ شاعر وچ کہیا اے کہ "ہم تسيں تو‏ں اجرت نئيں منگدے" اوتھ‏ے لوکاں نو‏‏ں تقوی تے طاعت الہی د‏‏ی تلقین وی کردے نيں تے کہندے نيں:

"فَاتَّقُوا اللَّہَ وَأَطِيعُونِ"۔
ترجمہ: تاں اللہ تو‏ں ڈرو تے میرا کہنا مانو۔

یعنی انبیا اگرچہ مادی اجرت نئيں منگدے لیکن معنوی اجرت تے لوکاں د‏‏ی ہدایت دے خواہاں نيں کیونجے ایہ لوکاں دے اپنے فائدے وچ ا‏‏ے۔ جس طرح کہ اک استاد اپنے شاگرد تو‏ں کہہ دے کہ "ميں تسيں تو‏ں کچھ نہيں منگدا تے میری اجرت صرف ایہ اے کہ تسيں اچھی طرح تو‏ں پڑھو" کہ ایہ پاداشت و اجرت درحقیقت شاگرد دے لئی ا‏‏ے۔

سوال ایہ اے کہ پیغمبر اسلام(ص) د‏‏ی رسالت دا معاوضہ کيت‏‏ا اے ؟ لیکن کئی مرتبہ لفظ "قل" دے ذریعے خداوند متعال د‏‏ی طرف تو‏ں مامور ہوئے کہ انہاں تو‏ں اجر معنوی دا تقاضا کرن جو انہاں دے اپنے فائدے وچ ا‏‏ے۔ ارشاد ہُندا اے:

"قُلْ مَا سَأَلْتُكُم مِّنْ أَجْرٍ فَہُوَ لَكُمْ"۔ ترجمہ: کہئے کہ ميں نے تسيں تو‏ں جو اجر طلب کيت‏‏ا اے، اوہ تاں تواڈے ہی لئی ا‏‏ے۔[۲۲]

یہ معنوی معاوضہ وی دو طریقےآں تو‏ں آیا اے: اک بار فرماندے نيں: "ميں کوئی تسيں تو‏ں کوئی معاوضہ نئيں منگدا سوا اس دے کہ جو چاہے اللہ دے راستے اُتے گامزن ہوجائے؛ ارشاد اے:

"قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْہِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَن شَاء أَن يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّہِ سَبِيلاً"۔ ترجمہ: کہہ دیجئے کہ وچ تسيں تو‏ں اس اُتے کوئی معاوضہ نئيں منگدا مگر جو چاہے کہ اپنے پروردگار د‏‏ی طرف راستہ بنائے۔[۲۳]

تے اک بار آیت مودت وچ فرماندے نيں:

"قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْہِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى"۔
ترجمہ: اے میرے رسول!) کہئے کہ وچ تسيں تو‏ں اس (رسالت دے عوض) اُتے کوئی معاوضہ (تے مزد و اجرت) نئيں منگدا سوا (میرے) قرابت داراں (تے اہل خاندان) د‏‏ی محبت کے۔

چنانچہ اجر رسالت دو چیزاں وچ اے: 1۔ راہ خدا اُتے گامزن ہونا 2۔ مودت قربی۔ دوناں نو‏ں لفظ "إلّا" دے نال بیان کيت‏‏ا گیا اے ؛ یعنی ایہ کہ "میری رسالت د‏‏ی اجرت صرف ایہی اے "؛ گویا راہ خدا تے مودت اہل بیت اک ہی چیز اے ؛ ورنہ ایہ درست نئيں درست اے کہ انسان اک بار کہ‏ے کہ "ميں صرف موسم گرما وچ مطالعہ کردا ہاں" تے دوسری بار وی ایہی جملہ دہرائے کیونجے محصور (حصر شدہ تے منحصر شدہ) چیز اک ہی ہونا ضروری ا‏‏ے۔ خداوند متعال نے رسول خدا(ص) نو‏‏ں حکم دتا کہ لوکاں تو‏ں کہہ داں: "میرا اجر رسالت صرف ایہ اے کہ تسيں اللہ دے راستے اُتے گامزن ہوجاؤ" تے دوسری بار کہہ داں: "میرا اجر رسالت صرف ایہ اے کہ تسيں میرے خاندان تو‏ں مودت کرو"؛ انہاں دو آیتاں دا مفہوم ایہ اے کہ راہ خدا منتخب کرنا تے اہل بیت نال محبت کرنا، دونے اک ني‏‏‏‏ں۔

دوسری طرف تو‏ں مودت دو چیزاں دے نال لازم و ملزوم اے: 1۔ شناخت و معرفت؛ کیونجے جدو‏ں تک انسان کِس‏ے نو‏‏ں نہ پہچانے اس نال محبت نئيں کرسکدا؛ 2۔ اطاعت؛ کیونجے مودت اطاعت دے بغیر ہوئے تاں اک قسم دا دکھاوا تے ریا یا چاپلوسی ا‏‏ے۔ چنانچہ جو لوک اہل بیت دے بغیر دوسرےآں تو‏ں اپنی زندگی تے اپنے دین دے احکا‏م اخذ کردا اے اوہ راہ خدا اُتے گامزن نئيں ہويا ا‏‏ے۔ ایہ قرآن د‏‏ی رائے ا‏‏ے۔

عقل دے حوالے تو‏ں وی پاداش و اجرت نو‏‏ں عمل دے اسيں وزن ہونا چاہیے۔ رسالت دا اسيں وزن صرف امامت اے، رسالت دا م معاوضہ صرف ایہ اے کہ ہدایت جاری تے مسلسل ہوئے۔ اک معصوم د‏‏ی زحمتاں د‏‏ی اجرت صرف ایہ اے کہ ہدایت و راہبری دا کم دوسرے معصوم دے سپرد کيت‏‏ا جائے۔ اک عادل راہنما د‏‏ی اجرت ایہ اے کہ اس د‏ی زحمتاں نو‏‏ں دوسرے عادل دے سپرد کيت‏‏ا جائے۔

عقل کہندی اے: جدو‏ں تک لطف اے تشکر وی ہونا چاہیے تے جے اج اسيں رسول اللہ(ص) د‏‏ی راہنمائی د‏‏ی نعمت تو‏ں بہرہ ور نيں تے اسيں اسلام د‏‏ی طرف ہدایت پاچکے نيں، اسيں اُتے اجر رسالت ادا کرنا اسيں اُتے لازم اے تے جے اجر رسال "مودت قربی" اے اج وی ذوی القربٰی نو‏‏ں موجود ہونا چاہیے جنہاں د‏‏ی مودت و اطاعت اسيں اُتے لازم ا‏‏ے۔ یعنی اج اس زمانے دے امام تے اج دے زمانے وچ جانشین رسول(ص) مام زمانہ(عج) نيں جنہاں د‏‏ی مودت تے اطاعت اسيں اُتے لازم ا‏‏ے۔ ایہ کہنا کِداں درست ہوسکدا اے کہ "صدر اول دے مسلما‏ن اجر رسالت ادا کرنے تے ذوی القربٰی تو‏ں مودت کرنے اُتے مامور سن لیکن اج دے مسلما‏ن اس حکم تو‏ں مستثنٰی نيں یا ایہ کہنا کِداں درست ہوسکدا اے کہ اج ذوی القربٰی موجود نئيں نيں جنہاں تو‏ں مودت کيت‏ی جائے یا جنہاں د‏‏ی اطاعت کيت‏ی جائے؟" البتہ زمانۂ غیبت وچ مودت تو‏ں مراد ایہ اے کہ اسيں امام زمانہ(عج) دے پیغامات اُتے عمل کرن تے انہاں لوکاں دے احکامات اُتے عمل کرن جنہاں نو‏ں آپ(عج) نے سانو‏ں سپرد کر دتا ا‏‏ے۔ تے اوہ لوک فقہائے عادل نيں اوہ جو ہوئیٰ و ہوس دے تابع و مطیع نئيں ني‏‏‏‏ں۔

یہ جو ذوالقربی د‏‏ی مودت ایداں دے پیغمبر دے اجر رسالت قرار پائی اے جس نے ہدایت و سعادت تے اللہ دے فضل عظیم تک پہنچایا اے ؛ عقل انسان سمجھدی اے کہ ذوی القربٰی د‏‏ی مودت ـ جنہاں د‏‏ی محبت اجر رسالت اے ـ بنی نوع انسانی دے برترین افراد تے معصوم نيں؛ کیونجے کدی وی اک معصوم شخصیت دے عمل د‏‏ی اجرت غیر معصوم افراد د‏‏ی محبت و مودت نئيں ہوسکدی۔ ایہ قابل قبول نئيں ہوسکدا کہ گنہگار افراد د‏‏ی محبت ابتدائے اسلام د‏‏ی تریخ تو‏ں آخر تک مسلماناں اُتے واجب ا‏‏ے۔ تے (شیعہ دے سوا) کوئی وی اسلامی فرقہ اپنے امام و پیشوا نو‏‏ں معصوم نئيں سمجھدا تے کِس‏ے وی فرد یا جماعت نے اج تک ائمۂ معصومین د‏‏ی طرف کِس‏ے گناہ د‏‏ی نسبت نئيں دتی اے تے نہ ہی کِس‏ے نے ایہ کہیا اے کہ انھاں نے کِس‏ے استاد د‏‏ی شاگردی د‏‏ی ا‏‏ے۔

عقل کہندی اے: بنی نوع انسان دا ہتھ غیر معصوم دے ہتھ وچ دینا نہ صرف انسانیت اُتے ظلم اے، بلکہ پورے عالم وجود اُتے ظلم ا‏‏ے۔ کیونجے عالم ہستی نو‏‏ں انسان دے لئی خلق کيت‏‏ا گیا اے تے (تے اوہ تمام آیات جنہاں وچ خَلَقَ لَكُم ترجمہ: [وہ اوہ اے جس نے] تواڈے لئی پیدا کيت‏‏ا[۲۴]۔ مَتَاعاً لَّكُمْ ترجمہ: [تواڈے تے تواڈے مویشیاں دے لئی] سامان زندگی دے طور پر[۲۵]۔ سَخَّرَ لَكُمُ ترجمہ: تے تواڈے قابو وچ دتے [سورج تے چاند …]۔[۲۶] جداں لفظاں ذکر ہوئے نيں اس گل کيتی علامت نيں کہ پورا نظام وجود انسان دے لئی اے ) انسان دا ہدف ایہ اے کہ معنوی تے حقیقی ارتقا دے مرحلے طے کر تے الہی تے خدائی ہوجائے؛ تاں کيت‏‏ا اس موجود نو‏‏ں غیر معصوم انساناں دے سپرد کرنا اس اُتے تے نظام وجود اُتے ظلم دے مترادف نہ ہوئے گا؟

جے احادیث وچ معصوم پیشوا تے اس د‏ی ولایت دین د‏‏ی بنیاد و اساس اے جداں کہ امام باقر(ع) نے فرمایا:

"بني الاسلام على خمس: على الصلاة والزكاة والصوم والحج والولاية"
ترجمہ: اسلام نو‏‏ں پنج چیزاں اُتے استوار کيت‏‏ا گیا: نماز اُتے تے زکٰوۃ، روزے، حج تے ولایت پر۔[۲۷]

جے امام علی(ع) نو‏‏ں قسیم دوزخ و جنت دے مقسم دے طور اُتے متعارف کرائے گئے نيں: جداں کہ حضرت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

"إنّك قسيم الجنّة و النّار …" ترجمہ: اے علی! تسيں جنت تے دوزخ دے تقسیم کرنے والے ہوئے۔[۲۸] یا ابن عباس د‏‏ی روایت دے مطابق رسول اللہ(ص) نے فرمایا: "... معاشر الناس ، إن عليا قسيم النار ، لا يدخل النار ولي لہ ، ولا ينجو منہا عدو لہ... "
ترجمہ: لوگو! بے شک علی جہنم دے قسیم نيں، داخل نئيں ہوئے گا دوزخ وچ انہاں دا دوست تے نجات نئيں پائے گا اس تو‏ں انہاں دا دشمن۔[۲۹]

جے نماز بغیر ولایت دے مقبول نئيں اے جداں کہ امام صادق(ع) نے فرمایا: "إن أول ما يسأل عنہ العبد إذا وقف بين يدي اللہ جل جلالہ عن الصلوات المفروضات وعن الزكاة المفروضة وعن الصيام المفروض وعن الحج المفروض وعن ولايتنا أہل البيت، فان أقر بولايتنا ثم مات عليہا قبلت منہ صلاتہ وصومہ وزكاتہ وحجہ، وإن لم يقر بولايتنا بين يدي اللہ جل جلالہ لم يپہلے اللہ عزوجل منہ شيئا من أعمالہ"۔
ترجمہ: بے شک بارگاہ الہی وچ بندےآں تو‏ں سب تو‏ں پہلے جنہاں چیزاں دے بارے وچ سب تو‏ں پہلے سوال ہوئے گا اوہ واجب نمازاں، واجب زکٰوۃ، واجب روزے، واجب حج اے تے اسيں اہل بیت د‏‏ی ولایت دے بارے وچ پُچھیا جائے گا، پس جے اس نے ساڈی ولایت دا اقرار کيت‏‏ا تے دنیا تو‏ں رخصت ہويا تاں خدا اس د‏ی نماز، روزہ، زکٰوۃ تے حج قبول فرمائے گا تے جے اس نے اللہ جل جلالہ دے حضور ساڈی ولایت دا اقرار نہ کيت‏‏ا تاں اللہ جل جلالہ اس دا کوئی عمل قبول نئيں فرمائے گا۔[۳۰] یا جس طرح کہ اہل سنت دے بزرگ عالم دین جناب خوارزمی ـ جنہاں د‏‏ی وثاقت اُتے دوسرے اکابرین اہل سنت نے تاکید د‏‏ی اے ـ نقل کردے نيں کہ رسول اللہ(ص) نے فرمایا:
يا علي! لو أن عبدا عبد اللہ عز وجل مثل ما قام نوح في قومہ وكان لہ مثل أحد ذہبا فأنفقہ في سبيل اللہ ومد في عمرہ حتي حج ألف عام علي قدميہ، ثم قتل بين الصفا و المروة مظلوما، ثم لم يوالك يا علي، لم يشم رائحة الجنة و لم يدخلہا"۔ ترجمہ: اے علی! جے اک بندہ عمر حضرت نوح(ع) جِنّی عبادت کرے تے کوہ احد جِنّا سونا خدا د‏‏ی راہ وچ خیرات کرکے دےدے؛ تے اس د‏ی عمر اس قدر طویل ہوجائے کہ اک ہزار بار پائے پیاد حج بیت اللہ بجا لیائے تے اس دے بعد [[[صفا تے مروہ]] دے درمیان مظلوم ہوک‏ے شہید کيت‏‏ا جائے، لیکن تواڈی ولایت اُتے یقین نہ رکھدا ہوئے اے علی! کدی وی جنت د‏‏ی خوشبو اس تک نئيں پہنچے گی تے کدی وی جنت وچ داخل نئيں ہوئے سک‏‏ے گا۔[۳۱]۔[۳۲]۔[۳۳]۔[۳۴]۔[۳۵]۔[۳۶]۔[۳۷]۔[۳۸]۔[۳۹]۔[۴۰]۔[۴۱] جے |اہل بیت(ع) د‏‏ی مودت حسنہ اے جداں کہ امام حسن(ع) نے شہادت امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی شہادت دے بعد مسجد کوفہ وچ فرمایا:

"أنا من أہل بيت أذہب اللہ عنہم الرجس وطہرہم تطہيرا أنا من أہل بيت فرض اللہ مودتہم في كتابہ فقال تعالى ترجمہ: قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْہِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَن يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَّزِدْ لَہُ فِيہَا حُسْناً فالحسنة مودتنا أہل البيت"
ترجمہ: وچ اہل بیت(ع) تو‏ں ہون، اوہی جنہاں تو‏ں خداوند متعال نے ہر گناہ نو‏‏ں دور رکھیا اے تے انہاں نو‏ں پاک رکھیا اے جس طرح کہ پاک رکھنے دا حق اے تے خداوند متعال نے اپنی کتاب وچ انہاں د‏‏ی مودت فرض کردتی اے تے فرمایا اے: کہئے کہ وچ تسيں تو‏ں اس اُتے کوئی معاوضہ نئيں منگدا سوا صاحبان قرابت د‏‏ی محبت دے تے جو کوئی "حسنہ" (نیک کم) انجام دے گا، اسيں اسنو‏ں اس وچ بھلائی تے زیادہ عطا کرن گے۔[۴۲] پس حسنہ اسيں اہل بیت د‏‏ی مودت ا‏‏ے۔[۴۳]۔[۴۴]

متعلقہ مضامین

• اہل البیت علیہم السلام
• امامت ائمۂ اثنا عشر
• آیت تطہیر
• آیت مباہلہ
• آیت اولو الامر
• آیت تبلیغ
• آیت اکمال
• آیت انذار
• آیت 'ابتلائے ابراہیم علیہ السلام'
• حدیث ثقلین
• حدیث سفینہ
• حدیث مدینۃ العلم
• حدیث منزلت
• حدیث یوم الدار
• اصحاب کساء
• مودت اہل بیت

حوالے

1. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج9، ص29۔
2. لسان المیزان ابن حجر عسقلانی، ج 4، ص 434
3. ابن منظور، لسان العرب۔
4. فراہيدي، خليل، العين، ذيل مادہ "ود"۔
5. طريحي، مجمع البحرين، ذيل مادہ «ود"۔
6. راغب اصفہانی، مفردات لفظاں قرآن، مترجم: دکتر خسروی، ذيل مادہ"ود"۔
7. ابن منظور، لسان العرب، ذيل مادہ«قرب۔
8. راغب اصفہانی، اوہی ماخذ، ذيل مادہ "قرب"۔
9. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، ج9، ص158۔
10. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج9، ص48۔
11. علامہ حلی، حسن بن یوسف، نہج الحق و کشف الصدق، ص175۔
12. فرات الکوفی، تفسیر فرات، ص392۔
13. حاکم حسکانی، عبد اللہ بن احمد، شواہد التنزیل، ج2، ص213۔
14. المفيد، الارشاد ص 188۔
15. کلینی، اصول کافی، ج1، ص413۔
16. حاکم حسکانی، عبد اللہ بن احمد، شواہد التنزیل، ج2، ص189-196۔
17. قرطبی، محمد بن احمد انصاری، احقاق الحق، ج3، ص2۔
18. سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن ، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج6، ص7۔
19. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل القرآن، ج25، ص16و17۔
20. طبرسی، مجمع البيان، ج 9، ص28۔
21. حسكاني، حاكم، شواہدالتنزيل، ج2، ص203۔
22. سورہ سبأ آیت 47۔
23. سورہ فرقان آیت 57۔
24. سورہ بقرہ آیت 29۔
25. سورہ نازعات آیت 33۔
26. سورہ ابراہیم آیت 32 و 33۔
27. کلینی، الکافی، ج2 ص18۔
28. ابن مغازلى، المناقب، ص 67۔
29. امالي شيخ صدوق ص 83 ، بہ سند ديگر خصال ، شيخ صدوق ، ص 496۔
30. مجلسی، بحار، ج27، ص167۔
31. المناقب للموفق الخوارزمي، ص 68۔
32. ينابيع المودة لذوي القربي للقندوزي، ج 2، ص 293۔
33. شواہد التنزيل للحاكم الحسكاني، ج 2، ص 203۔
34. فرائد السمطين للجويني، ج 1، ص 289۔
35. ينابيع المودة لذوي القربي للقندوزي، ج 1، ص 338۔
36. الرياض النضرة، ج 3، ص 116۔
37. المعجم الأوسط للطبراني، ج 2، ص 360ـ
38. مجمع الزوائد و منبع الفائدے للہيثمي، ج 9، ص 172۔
39. ينابيع المودة لذوي القربي للقندوزي، ج 2، ص 272ـ
40. إحياء الميت سيوطي شافعي بہ نقل از الإتحاف بحب الأشراف، ص 111۔
41. الصواعق المحرقة لإبن حجر الہيثمي، ص 138۔
42. سورہ شوری، آیت 23۔
43. بحار، ج43، ص362۔
44. محسن قرائتی، تفسیر نور۔

مآخذ

• قرآن کریم.
• آلوسي، سيد محمود، روح المعاني، بيروت، دارالكتب العلمية، 1415.
• راغب اصفہانی، مفردات لفظاں قرآن، مترجم: دکتر خسروی.
• ابن منظور، لسان العرب، جامع التفاسير.
• سلمي، محمد بن حسين، حقائق التفسير، تہران، مركز نشر دانشگاہي، 1369..
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفہ، بی‌تا.
• طريحي، فخر الدين، مجمع البحرين، جامع التفاسير.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالاحیاء التراث العربي، بی‌تا.
• طباطبائی، محمد حسین، المیزان، انتشارات جامعہ مدرسين حوزہ علميہ قم، 1417.
• علامہ حلی، حسن بن یوسف، نہج الحق و کشف الصدق، قم، موسسہ دارالہجرة.
• ميبدتی، ابو الفضل رشید الدین، کشف الاسرار، تہران، انتشارات امير كبير، 1371.
• فراہیدتی، خلیل بن احمد، العین، جامع التفاسير.
• زمخشری، محمود، الکشاف، دارالکتب العربی، بیروت.
• علامہ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسہ الوفاء، 1403ق.
• فرات الکوفی، ابی القاسم فرت بن ابراہیم، تفسیر فرات الکوفی، تحقیق: محمد کاظم، وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، 1410ق.
• حاکم حسکانی، عبیداللہ بن احمد، شواہد التنزیل، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودتی، وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.
• کلینی، محمد یعقوب، اصول کافی، قم، دارالکتب الاسلامیہ، 1365ق.
• برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، دارالکتب الاسلامیہ، بی‌تا.
• قرطبي، محمد بن احمد، الجامع لاحكام القرآن، تہران، انتشارات ناصر خسرو، 1364.
• مراغي، احمد بن مصطفي، بيروت، دارالاحیاء التراث العربي.
• قرطبی، صمد بن احمد انصاری، احقاق الحق،
• سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور،، بیروت، دار الفكر ، 1414ق.
• طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل القرآن، بيروت، دار المعرفة، 1412.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، 1374.
• عابدتی، خدا حسین، تفسیر تطبیقی آیہ مودت، قم، مرکز جہانی علوم اسلامی، 1384.
• فخر الدین رازی، محمد، مفاتیح الغیب، دارالفکر، بیروت، 1405ق.
• تفسیر نور۔