Daytoy ket maysa a listaan dagiti nasalakniban a lugar iti Filipinas nga inadministro babaen ti Opisina ti Panagtaripato ti Biodibersidad ti Departamento ti Enbironmento ken dagiti Masna a Rekurso babaen ti Sistema ti Nailian a Naikaykaysa a Nasalakniban a Luglugar (National Integrated Protected Areas System (NIPAS)) Tignay ti 1992. Manipud idi 2013, adda dagiti 240 a nasalakniban a lugar iti Filipinas a mangsakop iti dagup a kalawa iti 54,500 kuadrado kilometro (21,000 sq mi) – 14.2% iti dagup a kalawa iti Filipinas.[1][2]
Pakasaritaan
Ti immuna a nangruna a lehislasion a nangbukel iti batayan ti agdama a sistema dagiti nailian a parke ken dagiti nasalakniban a lugar iti Filipinas ket ti Tignay Blng. 648 a natungpal idi 1903 babaen ti Komision ti Filipinas. Nangpakabael daytoy a tignay iti Sibil a Gobernador a "mangireserba kadagiti sibil a panggep iti publiko, ken manipud iti panaglako wenno panagtaeng, iti ania man a parte ti dominio ti publiko a saan a naitagikua babaen ti linteg para kadagiti espesial a panggep iti publiko."[3]
Napundar dagiti walo a nailian a reserba idi Hulio 26, 1904 a naibatay iti daytoy a linteg. Dagitoy ket ti: Reserba ti Bakir ti Lamao iti Bataan, Reserba ti Mariquina iti Rizal, Reserba ti Karayan Angat iti Bulacan, Reserba ti Dissuor Caliraya iti Laguna, Reserba ti La Carlota iti Negros Occidental, Reserba ti San Ramon iti Zamboanga, Reserba ti Magalang iti Pampanga, ken Hacienda San Antonio iti Isabela.[4] Iti isu met laeng a tawen, ti Tignay ti Bakir ti 1904 (Tignay Blng. 1148) ket naampon idi a mangipalawa ti sakup dagiti nasalakniban a lugar iti Filipinas.[5] Kadagiti immuna a nairangarang a kasta a reserba ti bakir ti bantay ket ti Bantay Maquiling a nairangarang idi Nobiembre 21, 1910.[6]
Idi Pebrero 1, 1932, ti Tignay dagiti Nailian a Parke (Tignay Blng. 3195) ket napakabaelan idi a pormal a mangpundar kadagiti sistema ti nailian a parke iti pagilian.[7] Immuna a nagbalin a nailian a parke iti Filipinas ti Bantay Arayat a napundar idi Hunio 27, 1933 kalpasan iti daytoy a tignay.
Dagiti serye dagiti tignay ken dagiti lehislasion ket naipasada kadagiti simmaruno a dekada a nangigandat iti ad-adu a panagpapigsa kadagitoy nga annuroten, a mairaman ti Revised Forestry Code ti 1975 (Presidential Decree No. 705) ken ti Forest Administrative Order No. 7. Kalpasan ti Batay-linteg ti 1987, napakabaelan ti National Integrated Protected Areas System Act nga immadu idi a nagpasayaat ti administrasion ken pannakaidasig dagiti nasalakniban a lugar, ken nagpaadu ti bilin ti Departamento ti Enbironmento ken dagiti Masna a Rekurso iti pannagipatungpal kadagiti probisionna.
Pannakaidasig
Dagiti nasalakniban a lugar iti Filipinas ket sakupenna dagiti 40,700 kuadrado kilometro (15,700 sq mi) a lugar ti daga ken dagiti 13,800 kuadrado kilometro (5,300 sq mi) a lugar ti baybay.[1] Maimatonanda segun dagiti sumaganad a panangidasig a naipalawag iti Seksion 4 iti National Integrated Protected Areas System Act ti 1992 (NIPAS Act).
Mangibagbaga dagiti nailian a parke kadagiti reserbasion ti bakir kas iti karakter a kas masna a kaatapan a naikkaten manipud iti panagtagtagitao, panagtaeng wenno iti ania man a porma ti panaggundaway malaksid iti kompormidad iti naaprobaran a plano ti panagtaripato ken ekslusibo a kasta a nailasin a mangkonserba iti lugar wenno mangpreserba iti senario, ti masna ken naipakasaritaan a banbanag, dagiti naatap nga ayup ken dagiti mula iti unegna ken ti panangited iti panagnanam kadagitoy a langa kadagiti kasta a lugar.
Dagiti Masna a Parke
Dagiti masna a parke ket relatibo a dagiti dakkel a lugar a saan a material a binaliwan babaen ti aktibidad iti tao a saan a mapalubosan dagiti panagusar iti panangiyaon kadagiti rekurso ken mataripato tapno masalakniban dagiti nasayaat a masna ken napintas a lugar iti nailian wenno kinapangruna iti lubong para iti panagusar iti siensia, edukasion ken panagliwliwa.
Ti maysa a masna a monumento ket relatibo a bassit a lugar a naipatengnga iti isip iti panagsalaknib kadagiti bassit a langa tapno masalakniban wenno mapreserba dagiti nailian a kinasignipikante a masna a langa iti pakabilanganda kadagiti espesial nga interesado wenno dagiti naisangayan a pannakailasin.
Dagiti nasalakniban a ladawan ti daga/ladawan ti baybay ket dagiti lugar iti nailian a kinasignipikante a naiduma babaen ti naidangngay nga interaksion iti tao ken iti daga bayat a mangited kadagiti opurtunidad para iti panagnanam iti publiko babaen ti panagliwliwa ken turismo iti kaunegan ti kadawyan nga estilo iti biag ken aktibidad ti ekonomia kadagitoy a lugar.
Ti nainget a katutubo a reserba ket ti maysa a lugar nga agtagikua iti nasayaat nga ekosistema, dagiti langa ken/wenno dagiti sebbangan ti flora ken fauna iti kinapangruna iti nailian a sientipiko a mataripato a mangsalaknib iti katutubo ken mangtaripato kadagiti proseso iti masya a saan a nadisturbo a kasasaad tapno addaan iti maysa kadagiti wadan a representatibo ti ekolohia iti masna nga enbiromento a magun-od para iti sientipiko a panagadal, panagsiim iti enbiromento, edukasion, ken para iti panagtaripato kadagiti rekurso ti henetiko iti maysa a dinamiko ken ebolusionario a kasasaad.
Ti reserba ti rekurso ket ti maysa nga ekstensibo ken relatibo nga isolado ken di matagtagitao a lugar a kadawyan a narigat a maserrekan a naidesignado a kasta tapno masalakniban dagiti nasma a rekurso iti lugar para iti masakbayan a panagusar ken mapawilan wenno malas-ud dagiti aktibidad a mabalin a makaapekto ti rekurso sakbay ti pannakapundar dagiti gandat a naibatay kadagiti maitunos a pannakaammo ken panagplano.
Ti masna a lugar ti biotiko ket ti maysa lugar a nailasin tapno mapalubosan ti waya iti biag dagiti kagimongan nga agtataeng iti nadangngay ngaenbiromento tapno makaampon iti moderno a teknolohia iti bukodda a kapardas.
Buklen ti santuario ti kaatapan iti maysa a lugar a mangipanamnama kadagiti masna a kasasaad a nasken tapno masalakniban dagiti nailian a signipikante a sebbangan, dagiti grupo ti sebbangan, dagiti komunidad ti biotiko wenno dagiti pisikal a langa ti enbironmento a dagitoy ket mabalin a maksapul iti tulong ti tao para iti panagpaadu.
^"Executive Order No. 33" (iti Ingles ken Espaniol) – babaen ti Executive Orders and Proclamations Issued by the Governor-General During the Year 1904 (1905, Manila: Bureau of Public Printing).
