Sierra d'a Monchoya

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Sierra d'a Monchoya
A Monchoya dende una era de Basarán.
Cheografía
Cordelera	Sierras interiors pirenencas
Sector	{{{sector}}}
{{{tpran}}}	{{{ran}}}
Maxima altaria	2033 m, punta Monchoya
Cimas importants
Largaria
Amplaria
Superficie
Vértiz cheodesico
Subsistemas
Administración
Estau
País	Sobrepuerto / Valle de Broto (Sobrarbe, Aragón)
'
Cheolochía
Edat
Materials	Calsineras
Tipo
Mapa

A sierra d'a Monchoya u d'a Manchoya ye una sierra de materials sedimentarios cenozoicos[1] situata en os Pireneus d'Aragón, concretament en as sierras interiors pirenencas, en l'aria occidental d'o que actualment ye a comarca de Sobrarbe. A suya mayor altura ye a punta d'a Monchoya, que le da nombre, con 2033 msnm.

O macizo d'a Monchoya, que popularment se conoix tamién como «cerro» d'a Monchoya/Manchoya, ye una d'as barreras naturals que delimitan o Sobrepuerto, concretament por a valle d'Otal, contra la valle de Broto, en a cual a d'Otal afluye. Dende o punto d'envista de la dita valle d'Otal, a «sierra» d'a Monchoya determina toda la suya baixant oriental, en cheneral mas solana, y la zarra dica alto, en as estivas d'Otal, a on que arriba a achuntar-se con o tozal de Pelopín a traviés d'una cresta u lumera en a que se concatenan cerros menors, como o tozal de Matils (1909 m).

Orografía

O macizo de Monchoya tiene una cresta con forma de "C", leverament escorada ta la esquerna, y tiene puntas que son fiteras ta tres valles, despartindo por igual a valle de Broto (costau oriental), a valle d'Otal de Sobrepuerto (costaus occidental y sud) y una chiqueta parte d'a valle d'o río Sorrosal (valle de Linars) en norte, por as garras d'o Pelopín.

Por o nord-este, se despincha dende o Pelopín de camín ta la villa de Broto un sarrato important, que recibe o nombre de sarrato de Yosa y delimita la valleta de Yosa, cuenca d'o barranco de Yosa y puesto a on que se troba un solo despoblau: Yosa.

En as diferents garras d'o macizo se troba os lugars de Yosa, Ayerbe de Broto y Escartín, mas a Isuala, pardina despoblada que como a vegadas pasa s'ha emplegau pa bordas mientres os nuclios yeran habitaus.

Puertos

• Cuello d'Otal, a 1894 msnm, comunica a valle d'Otal con a valle de Linars de Broto por entre a Penya Ronata (1934 m) y o Pelopín (2007 m).
• Cuello Pelopín u puerto de Yosa, a 1926 m, comunica a valle d'Otal con a valle de Yosa por en sud d'o Pelopín, con o camino que tradcionalment partiba d'Otal.
• Collada d'as Fuendes Blancas, a 1903 m, tamién mete en comunicación a valle d'Otal con a de Yosa, pero en iste caso o camino puya dende Escartín y pasa por o nor-ueste d'a punta la Manchoya.

Barrancos

A Monchoya, con Escartín en alto d'un d'os suyos garroz.

En sentiu anti-horario:

• Barranco de l'Artosa, que naixe en as garras d'o Pelopín y baixa por a izquierda d'Otal dica achuntar-se con o barranco de la Banyera, que da naiximiento a o río Forcos.
  • Barranco d'a Fuent d'o Reguero, afluent de l'anterior.
• Barranco de Capanalda.
• Barranco d'Aratiello.
• Barranco de la Codera.
  • Barranco d'as Eretas, ya en o mont d'Escartín, ye afluent d'o de la Codera.
• Barranco d'Escartín, que s'une a o Forcos chusto antes d'o parache d'o Puent d'as Crabas.
• Barranco de Bergazo.
• Barranco de Grixal que, como l'anterior, baixan la uno por un costau y l'atro, por la otro, d'o sarrato de Grixal, en mont d'Escartín.
• Barranco d'as Penyas Blancas, muga entre o mont d'Escartín y o d'Ayerbe, chusto por debaixo d'a pardina d'a Isuala.
• Barranco de Sant Pero, chusto a'l costau d'Ayerbe de Broto. Muere directament en l'Ara.
• Barranco de Gabalos, que baixa por l'atro costau d'o sarrato en Ayerbe que en dicen «sarrato de Campo Calzón». Afluent directo de l'Ara.
• Barranco de Sant Martín, en a man cuentra de Sarvisé.
• Barranco de Carboneras, entre Sarvisé y Oto.
• Barranco de l'Abate, afluent d'o barranco de Yosa, que s'achunta con aquel antes d'arribar ta Oto.
• Barranco de Yosa, o mas gran d'os barrancos que baixan d'o macizo cara ta l'Ara. Traza la suya propia valleta subsidiaria d'a de Broto, en a que nomás i hai un lugar: o despoblau de Yosa.
• Barranco d'a Bocona, afluent d'o río Sorrosal, por a baixant norte d'o sarrato de Yosa.
• barranco de Faceras, afluent d'o barranco de Volande chunto a Linars de Broto.
• Barranco de Volande, o principal afluent d'o Sorrosal en a valle de Linars, naixe entre o Pelopín y o cerro Leturiacha (perforau por o tunel de Cotefablo), debaixo d'o puerto de Cotefablo tradicional.

Toponimia

O toponimo Monchoya dimana de <*MONS GAUDII («mont d'o goyo»), seguntes Jesús Vázquez Obrador.[2] O toponimo ye común en os territorios a on que se parla o catalán con a forma Monjoia, y se gosa referir a fitas importants en os camins, especialment en os que se feba con razón de bella pelegrinación relichiosa. Vázquez Obrador considera que o mas probable ye que o toponimo arribás t'aquí, no pas a traviés d'o catalán, sino a traviés de l'occitano.[2]

Iste tipo de rebaptismos relichiosos con a toponimia fuen frecuents en os primers sieglos medievals y d'expansión d'o cristianismo.[3] S'ha de pensar que as autoridaz relichiosas por ixas envueltas miraban de rodeyar a os fidels de referents cristianos que achudasen a substituir as suyas anteriors creyencias paganas. Muit a sobén, isto pasaba por re-baptizar os referents cheograficos d'o entorno a on que viviban. En o caso de Sobrepuerto, que fue obchecto de repoblación u evanchelización por medio d'a implantación de tres monesterios impulsaus por o bispau de Chaca y os reis de Pamplona entre l'anyo 900 y l'anyo 1000,[3] os toponimos relichiosos y especialment os hachiotoponimos (toponimos «con nombre de santo») son especialment abundants, o que podría respaldar ixa tioría.

Referencias

1. (es) Geoparque del Sobrarbe, consultada o 17 de noviembre de 2015
2. (es) VAZQUEZ OBRADOR, Jesús. Nombres de lugar de Sobrepuerto,, análisis lingüístico. Ed. comarca de l'Alto Galligo. Uesca, 2004. ISBN 84-8127-131-4. Versión dichitalizada consultable en linia
3. (es) SATUÉ OLIVÁN, Enrique. Ainielle, la memoria amarilla. Ed. PRAMES. Zaragoza, 2003. ISBN 84-8321-154-8

Se veiga tamién

• Monesterio de Sant Úrbez de Basarán.
• Monesterio de Sant Per de Rava, que yera en Ayerbe de Broto.
• Auturía u Oturía.
• Macizo d'a Erata.
• Cuello d'Ainielle.
• Cuello de Basarán.
  • Cruz de Basarán.
• Río Forcos.

Sierras de transición y d'a Depresión meya intrapirenenca

Depresión meya intrapirenenca Aineto | Arras | Belarra | Bonés | Buyán | Canciás | Capitiellos | Colladas | Gabardón | Guaso | Nabla | Penya Musera | Uruel | Picardiello | Portiello | Santa Isabel | Sant Pedro | Peranera | Sant Chuan d'a Penya | Sarda | Selva | Xabierre Flysch cretacio-eoceno (transición) Algaralleta |Asín | Atuzcarraz | Baraguás | Beldú | Corona | Dos Ríos | Erata | Estiva | Forcala | Gabás | Icún | Idocorri | Illón | Izco | Leire | Luesia | Madalena | Maito | Monchoya | Novés | Orba | Sierra de Sant Miguel

• Datos: Q25619903