آل حمدان

شیعہ حکومتاں
نام حکومت ادریسیون طبرستان دے علویون قرامطہ یمن دے زیدیون فاطمیون آل بویہ آل حمدان بنی مزید نزاری اسماعیلیون بنو حمود سربداران مرعشیون کیائی صفویہ عادل شاہی قطب شاہی نظام شاہی مشعشعیون اسلامی جمہوریہ ایران	عہد حکومت 172 - 363 ھ.ق 250 - 960 ھ.ق 261 - قرن 5 ھ.ق 284 - 1382 ھ.ق 297 - 567 ھ.ق 313 - 440 ھ.ق 293 - 394 ھ.ق 403 - 545 ھ.ق 488 - -- ھ.ق 407 - 450 ھ.ق 736 - 788 ھ.ق 760 - 990 ھ.ق 769 - 1000 ھ.ق 906 - 1135 ھ.ق 895 - 1097 ھ.ق 918 - 1098 ھ.ق 896 - 1007 ھ.ق 845 - 1150 ھ.ق 1357 - -- ھ.ش	بانی ادریس بن عبداللہ(172-175ھ ق) حسن بن زید(250-270ھ ق) حمدان قرمط(261-394ھ ق) یحیی بن حسین(284-298ھ ق) عبیداللہ المہدی(297-322ھ ق) عمادالدولہ علی(313-328ھ ق) عبداللّہ بن حمدان(293-317ھ ق) سند الدولہ(403-408) حسن صباح(488-557) علی بن حمود(407-408ھ ق) عبدالرزاق باشتینی(736-738ھ ق) میربزرگ(760-780ھ ق) سید علی کیا(1367-1389ھ ق) شاہ اسماعیل(906-930ھ ق) یوسف عادل شاہ(895-916ھ ق) قلی قطب شاہ(918-940ھ ق) ملک احمد(896-914ھ ق) سید محمد مشعشع(845-870ھ ق) امام خمینی(1357-1368 ش)

آل حمدان، آل الحمدان (دوران حکومت 293 تا 394ھ‍/905 تا 1004ع‍) موصل تے حلب وچ حکمرانی کرنے والے شیعہ خانداناں وچوں نیں۔ موصل وچ حمدانیاں دی حکومت دے بانی ابو الہیجاء عبداللہ بن حمدان تے حکومت شام (حلب) دی حمدانی حکومت دے بانی ابو الحسن علی المعروف بہ سیف الدولہ سن۔ آل حمدان دا اہم ترین کردار ایہ سی کہ انھاں نے رومیاں دے حملیاں دے مقابلے وچ اسلامی سرحداں دی حفاظت کیتی۔ حمدانی دور دے بعض سکّیاں اُتے اہل بیتؑ دے اسماء گرامی کندہ کرنا، ابوالہیجاء دے توسط توں حرم امیر المؤمنینؑ دے گرد مضبوط حصار تے آپ دی قبر شریف اُتے وڈے قبے دی تعمیر، آل حمدان دی دینی خدمات وچوں نیں۔ حمدانیاں دے بنو تغلب، بنو عباس، فاطمیون تے قرامطہ سمیت دوسری حکومت دے نال تعلقات سن۔

حمدانی حکمران

موصل دی حمدانی حکومت:

فرمانروا	دور حکومت
ابوالہیجاء عبداللہ	293ھ/905ع‍
ناصرالدولہ ابومحمد الحسن	317ھ‍/929ع‍
عضدالدولہ ابوتغلب فضل اللہ الغضنفر	358ھ‍/969ع‍
ابوطاہر ابراہیم	379ھ‍-389ھ‍/981ع‍-991ع‍
ابوعبداللہ الحسین	379ھ‍-389ھ‍/981ع‍-991ع‍

حلب دی حمدانی حکومت

فرمانروا	دور حکومت
سیف الدولہ ابوالحسن علی	333ھ‍/945ع‍
سعدالدولہ ابوالمعالی شریف	356ھ‍/967ع‍
سعیدالدولہ ابوالفضایل سعید	381ھ‍/991ع‍
ابوالحسن علی	392ھ‍/1002ع‍
ابوالمعالی شریف	394ھ‍/1004ع‍

نسب

حمدانی اپنے قبیلے نوں قبیلۂ تغلب نال منسوب کر دے نیں تے اپنے آپ نوں حَمْدان بن حَمدون بن حارث بن لقمان تغلبی دی اولاد[۱]۔[۲]۔[۳]۔[۴] [جاں] احمدبن حمدون بن حارث بن منصورکی نسل قرار دیندے نیں[۵]۔[۶]

حمدان بن حمدون تریخ دی گذرگاہ وچ

حمدان عباسی خلیفہ دی سپاہ وچ

مروی اے کہ حمدان بن حمدون پہلی بار سنہ 254 ہجری وچ مساور بن عبدالحمید خارجی دے خلاف جنگ وچ عباسی خلیفہ دے سپہ سالاراں وچوں اک سن۔[۷]

حمدان تے ہارون دا اتحاد

سنہ 260 ہجری وچ حمدان نے یحیی بن سلیمان دی سرکردگی وچ موصل دی تحریک نوں کچلنے دے لئی جانے والی اسحق بن ایوب تغلبی دی سپاہ دا ساتھ دتا۔ ایہ سپاہ اپنی مہم وچ ناکام رہی۔[۸] سنہ 263 ہجری وچ حمدان نے ہارون الشاری دا ساتھ دتا جو خوارج دی قیادت حاصل کرنے دے درپے سی۔[۹] سنہ 266 ہجری وچ علی بن داؤد (قائد کبیر)، اسحق بن ایوب تغلبی تے اسحق بن کنداجیق دے نال مل کے عباسی حکومت دے خلاف جنگ وچ شریک ہوئے تے شکست کھانے دے بعد فرار ہوکے نیشاپور چلے گئے۔[۱۰] طبری نے اس جنگ وچ حمدان دی شرکت ول اشارہ نئی‏‏ں کیتا اے۔[۱۱] سنہ 267 ہجری وچ حمدان نے اسحق بن ایوب دے نال مل کر ربیعہ، تغلب تے بکر نامی قبائل دا لشکر تشکیل دتا تے کنداجیق دے مقابلے دے لئی عزیمت دی لیکن فیر وی شکست کھا گئے تے فرار ہوکر نصیبین تے آمد چلے گئے۔[۱۲]۔[۱۳] سنہ 272 ہجری وچ حمدان ہارون الشاری دے نال متحد ہوئے۔ اوہ مل کر موصل چلے گئے تے سنہ 279 ہجری وچ بنو شیبان دے خلاف جنگ وچ شریک ہوئے۔[۱۴]۔[۱۵]۔[۱۶] سنہ 281 ہجری وچ، عباسی خلیفہ معتضد نے حمدان تے ہارون الشاری دی سرکوبی دے لئی موصل ول عزیمت دی۔ تے "قلعۂ ماردین" اُتے ـ جو حمدان دا ٹھکانہ سی ـ قبضہ کیتا تے اس نوں تباہ کر دتا۔ کچھ افراد نوں حمدان دے تعاقب وچ روانہ کیتا ـ جو اپنے بیٹے حسین نوں جانشین قرار دے کر فرار ہو گئے سن ـ تے خود موصل ول پلٹ گیا۔ معتضد نے موصل پہنچنے دے بعد حمدان دے ناں خط لکھیا تے انہاں توں کہیا کہ خلیفہ دی اطاعت کرو لیکن حمدان نے انکار کیتا تے قلعہ بند ہوئے حتی کہ کچھ عرصہ فرار تے خلیفہ دے تعاقب دے بعد سنہ 282 وچ خلیفہ دی اطاعت قبول کرلی تے انہاں اپنے بیٹے حسین دی وساطت توں رہا کیتا گیا۔[۱۷]۔[۱۸]۔[۱۹]

اس دے بعد، مآخذ وچ حمدان دا ذکر موجود نئی‏‏ں اے تے نظر ایوی‏‏ں‏ آندا اے کہ اوہ سیاسی سرگرمیاں توں دور رہے۔ انہاں دی وفات دی تریخ وی واضح نئی‏‏ں اے۔

حمدان دی اولاد

حمدان دے اٹھ بیٹے سن جن وچ مشہور ترین ابو علی حسین بن حمدان نیں۔[۲۰]۔[۲۱]۔[۲۲]

موصل دے حمدانی

ابوالہیجاء، موصل دی حمدانی حکومت دے مؤسس

موصل وچ حمدانیاں دی حکومت دے بنی ابو الہیجاء عبداللہ بن حمدان سن۔ اوہ سنہ 293 ہجری وچ موصل دے حاکم مقرر ہوئے۔[۲۳] انہاں اپنی حکومت دے شروع وچ ہَذْبانی کرداں دی بغاوت دا سامنا کرنا پیتا تے انہاں دے لشکر نوں کرداں دے خلاف لڑتے ہوئے بھاری نقصانات توں دوچار ہونا پیتا؛ چنانچہ انھاں نے بغداد توں کمک مانگی تے سنہ 294 ہجری وچ کمک پہنچتے نیں انھاں نے کرد باغیاں دا تعاقب شروع کیتا تے انہاں اطاعت گزاری اُتے مجبور کیتا،[۲۴]۔[۲۵] لیکن چند سال بعد خلیفہ دے خلاف اقدام دی بنا اُتے معزول کیتے گئے۔ خلیفہ دا حکمنامہ ابو الہیجاء دے شدید رد عمل دا سبب بنا؛ لیکن خلیفہ دی سپاہ دے مقابلے وچ مزاحمت توں اجتناب کیتا۔ انھاں نے امان مانگی تے عباسی خلیفہ دے لشکر دے ہمراہ بغداد پہنچے تے خلیفہ دی تکریم دے لائق ٹہرے۔ چند مہینے بعد انہاں موصل دی حکومت لُٹیا دتی گئی۔[۲۶]۔[۲۷]۔[۲۸]۔[۲۹] سنہ 303 ہجری وچ حسین بن حمدان دی گرفتاری دے بعد ابو الہیجاء تے انہاں دے بھائی ابراہیم وی گرفتار تے قید کرلئے گئے لیکن دو سال بعد ـ جدونکہ حسین بدستور قیدخانے وچ سن ـ اوہ دوناں رہیا کیتے گئے۔[۳۰]۔[۳۱] سنہ 307 وچ ابو الہیجاء مؤنس خادم دے ہمراہ باغی سپہ سالار یوسف بن ابی ساج دے خلاف جنگ وچ شریک ہوئے جو ابو ساج دی شکست اُتے منتج ہوئی۔[۳۲]۔[۳۳]۔[۳۴] سنہ 308 ہجری وچ خلیفہ نے انہاں خراسان تے دینور روانہ کیتا تے انہاں دے بھائیاں ابو السرایا تے ابو العلاء نوں خلعت بخشی۔[۳۵]۔[۳۶]۔[۳۷]۔[۳۸]

سنہ 309 ہجری وچ ابو الہیجاء نوں حجاج دے لئی راستہ پرامن بنانے دا فریضہ سونپا؛ اوہ سنہ 312 تک اسی منصب اُتے فائز رہے؛ کیونجے اسی سال قرمطیاں نے ابو طاہر جنابی دی سرکردگی وچ حجاج دے قافلے اُتے حملہ کیتا تے ابو الہیجاء انہاں دے خلاف لڑتے ہوئے انہاں دے ہتھوں اسیر ہوئے لیکن کچھ عرصہ بعد قرمطیاں نے انہيں رہا کر دتا۔[۳۹]۔[۴۰]۔[۴۱]۔[۴۲]

سنہ 314 ہجری دے وقائع وچ ابو الہیجاء نوں موصل دے حکمران دے طور اُتے یاد کیتا گیا اے تے کہیا گیا اے کہ انھاں نے اپنے بیٹے حسن ناصرالدولہ نوں جانشین مقرر کیتا لیکن ناصر الدولہ مخالفین دی سرکوبی وچ ناکام رہے چنانچہ ابو الیہجاء نے خود جاکے مخالفین نوں کچل دتا تے علاقے وچ امن و سکون بحال کیتا۔[۴۳]۔[۴۴]

سنہ 315 ہجری وچ ابو الہیجاء تے انہاں دے بھائیاں نے عراق دا رخ کرنے والے قرمطی سالار ابوطاہر جنابی دے خلاف (عباسی دربار دے) مونس خادم دی لشکر کشی وچ حصہ لیا۔ اس جنگ وچ عباسی لشکر نوں شکست ہوئی تے ابو الہیجاء دی تجویز اُتے دریائے زُبارہ/ زُبارا دا پل کٹ دتا گیا تا کہ قرمطی بغداد وچ داخل نہ ہوسکن۔[۴۵]۔[۴۶]۔[۴۷]

ابوالہیجاء دا قتل

سنہ 317 ہجری وچ ابو الہیجاء نے مقتدر عباسی نوں معزول کرنے تے قاہر عباسی نوں بر سر اقتدار لانے دے لئی ہونے والے اقدامات وچ شرکت کیتی لیکن آخر کار مقتدر عباسی دے حامیاں دے ہتھوں مارے گئے۔[۴۸]۔[۴۹]۔[۵۰]۔[۵۱]

ابوالعلاء، ابوالہیجاء دے جانشین

ناصر الدولہ، والد دے قتل دے بعد، انہاں ای دی عملداری (یعنی موصل تے چند چھوٹے شہراں) وچ حاکم دے عنوان توں مقرر کیتے گئے لیکن سنہ 318 ہجری وچ انہاں "دیار ربیعہ"، "نصیبین"، "سنجار" تے چند دوسرے علاقیاں دے کارگزار دے طور اُتے مقرر کیتا گیا۔[۵۲] کچھ ای عرصہ بعد سنہ 318 ہجری وچ مقتدر عباسی نے موصل تے دیار ربیعہ دی حکومت ابو الیہیجاء دے بھائی ابو العلاء سعید بن حمدان دے سپرد کردتی۔[۵۳]۔[۵۴]

ابوالعلاء نے رومیاں دے خلاف جنگ و مزاحمت دا آغاز کیتا۔ سب توں پہلے سمیساط نوں رومیاں دے محاصرے توں نکالیا تے شہر ملطیہ تے سرحدی علاقیاں نوں مسخر کیتا تے وڈی تعداد وچ رومی قیدیاں نوں لے کے واپس آئے۔[۵۵] ابوالعلاء سنہ 323 ہجری وچ اپنے بھتیجے ناصر الدولہ دے نال اختلافات دے نتیجے وچ ـ جو انہاں دے درمیان جنگ اُتے منتج ہوئے ـ مارے گئے۔[۵۶]۔[۵۷]۔[۵۸]

ناصر الدولہ دی حکومت

ابوالعلاء دے بعد، ناصر الدولہ نے موصل تے اس دے اطراف وچ اپنے خاندان دی حکومت دی بنیاداں مضبوط کرنے دا اہتمام کیتا؛ انہاں دی حکومت دا زمانہ عباسیوں تے آل بویہ دے درمیان شدید کشمکش دا زمانہ سی چنانچہ انھاں نے سنہ 356 ہجری تک حکومت دی؛ اس سال انہاں دے اک بیٹے ابو تغلب نے انہاں قید کر لیا تے آخر عمر تک قید وچ رہے۔ انہاں دا انتقال سنہ 358 ہجری وچ ہویا۔[۵۹]۔[۶۰]۔ ابو تغلب دا ایہ اقدام ناصر الدولہ دے بیٹاں وچ شدید اختلاف تے حمدانیاں دے اتحاد دے پارہ پارہ ہونے دا باعث ہویا۔[۶۱]۔[۶۲] اگرچہ ابو تغلب نے بھائیاں نوں مغلوب کیتا لیکن انہاں دا پورا دور اندرونی تنازعے تے آل بویہ دے نال جنگاں وچ لنگھیا۔ اوہ سنہ 369 وچ آل جراح دے نال جنگ وچ مارے گئے۔

طاقت دے احیاء دی کوشش

سنہ 379 ہجری وچ آل حمدان نے "جزیرہ" دے علاقے وچ اپنی طاقت تے اثر و رسوخ نوں لوٹانے دی اخری کوششاں کیتیاں۔ اس سال ناصر الدولہ دے دو بیٹیاں ابو طاہر ابراہیم تے ابو عبداللہ حسین موصل چلے گئے تے موصل دے عوام دی مدد توں اوتھے دے کارگزار "خواشاذ" دے خلاف جنگ لڑی۔ انھاں نے اس جنگ وچ خواشاذ نوں شکست دتی تے موصل اُتے غلبہ پانے وچ کامیاب ہوئے۔[۶۳]۔[۶۴] سنہ 380 ہجری وچ حمدانیاں نے بنی عُقَیل دی مدد نال دیار بکر دے کرداں نوں شکست دی جو باذ/ باد بن دوستک[۶۵] دی سرکردگی وچ متحد ہوئے سن۔ باذ اس جنگ وچ مارا گیا۔[۶۶]۔[۶۷]

موصلی حمدانیاں دا زوال

باذ دے قتل دے بعد اس دے بھانجے ابو علی حسن بن مروان نے ناصر الدولہ دے بیٹاں اُتے مسلسل جنگاں مسلط کیتیاں۔ انہاں جنگاں وچ ابو عبداللہ ابن مرواناں دے ہاتھاں اسیر ہوئے لیکن کچھ عرصہ بعد رہیا ہو گئے تے مصر چلے گئے تے فاطمیون نے انہاں حلب دا حاکم قرار دتا۔ دوسری طرفوں ابو طاہر ابراہیم وی ـ جو ابن مروان دے ہتھ توں چھوٹ گئے سن ـ نصیبین دے علاقے وچ بنو عقیل دے سربراہ محمد بن المسیب (ابوذوّاد)، دے ہتھوں گرفتار ہوئے تے مارے گئے۔ انہاں دے قتل دے نال ای موصل وچ آل حمدان دی حکومت زوال پزیر ہوئی۔[۶۸]۔[۶۹]

شام دے بنو حمدان

شام وچ حمدانیاں (بنو حمدان جاں آل حمدان) دی حکمرانی دی تریخ سنہ 333 ہجری ول پلٹتی اے۔ اس سال ناصر الدولہ دے بھائی سیف الدولہ نے شام اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھائی ناصر الدولہ توں مدد مانگی[۷۰] انھاں نے ابتداء وچ حلب اُتے قبضہ کیتا تے رفتہ رفتہ شام دے دوسرے علاقیاں نوں اپنے قلمرو وچ شامل کر لیا تے اپنی حکومت نوں استحکام بخشا۔ سنہ 356 ہجری وچ سیف الدولہ دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے ابو المعالی نے حاجب ابو الحسن قرغُوَایہ دے تمہیدی اقدامات دے نتیجے وچ، حکومت سنبھالی۔[۷۱] انہاں دی حکومت دے ابتدائی مہینے اندرونی حساب بےباق کرنے وچ صرف ہوئے۔ سنہ 357 ہجری وچ ابو المعالی تے انہاں دے ماماں تے مشہور شاعر ابو فراس حمدانی دے درمیان تنازع جنگ اُتے منتج ہویا جس دے نتیجے وچ ابو فراس مارے گئے۔[۷۲]۔[۷۳]۔[۷۴] کچھ عرصہ بعد قرغُوَایہ نے بکجور جاں بجکور نامی غلام دی مدد توں بغاوت دی تے محرم سنہ 358 ہجری وچ حلب اُتے مسلط ہویا۔[۷۵]۔[۷۶] ابو المعالی حران ول چلے گئے جدونکہ انہاں دے انصار و اعوان منتشر ہوئے تے انہاں دے چچیرے ابو تغلب توں جا ملے۔[۷۷]۔[۷۸]۔[۷۹] پر ابو المعالی نے حلب دے قریب معرۃ النعمان دے کارگزار دی مدد توں لشکر فراہم کیتا تے حلب ول روانہ ہوئے۔ قرغویہ نے رومیاں توں مدد مانگی تے جدو‏‏ں رومی لشکر دے پہنچنے دی خبر ابو المعالی نوں ملی تو انھاں نے مجبور ہوکر حلب دا محاصرہ ختم کیتا تے معرۃ النعمان واپس چلے گئے۔[۸۰]۔[۸۱]

بکجور، حلب دا حکمران

سنہ 364 ہجری وچ بکجور نے قرغویہ دے نال اقتدار دی رسہ کشی دے نتیجے وچ اختلافات نمایاں ہونے دے بعد قرغویہ نوں گرفتار کیتا تے خود حلب دا حکمران بن بیٹھا۔[۸۲] کچھ عرصہ، ابو المعالی ـ جو حِمص وچ سن ـ بنو کلاب دی اک جماعت دے ہمراہ عازم حلب ہوئے تے حلب دا محاصرہ کیتا جو کئی مہینے جاری رہیا تے آخر کار حلب دے عوام دی مدد نال سنہ 365 جاں 366 ہجری وچ حلب نوں فتح کیتا لیکن اس دے باوجود شہر دا قلعہ بکجور دے قبضے وچ سی حتی کہ سنہ 365 وچ حمص دی حکمرانی دے عوض ہتھیار ڈال دیئے۔[۸۳]۔[۸۴] انہاں ای ایام وچ ابو المعالی رومیاں تے فاطمیاں دا خطرہ محسوس کرکے (آل بویہ دے حکمران) عضد الدولہ دیلمی دے نال متحد ہوئے تے عباسی خلیفہ الطائع ـ جو آل بویہ دے زیر اثر سی ـ نے ابو المعالی نوں سعد الدولہ دا لقب دتا۔[۸۵]۔[۸۶]

بکجور دا قتل

سنہ 372 ہجری وچ سعد الدولہ تے بکجور دے تعلقات خراب ہوئے جس دے بعد بکجور فاطمیاں توں جا ملیا تے فاطمی خلیفہ العزیز باللہ دی جانب توں دمشق دا والی مقرر ہویا۔ اوہ سنہ 378 وچ اپنی ظالمانہ روش دی بنا اُتے معزول ہویا۔[۸۷]۔[۸۸] دمشق دی حکمرانی کھو دینے دے بعد بکجور نے اک بار فیر سعد الدولہ دا دامن تھاما تے درخواست دی انہاں دی اطاعت گزاری دے عوض حمص دی حکومت اک بار فیر اس دے حوالے کر دو لیکن اس دی درخواست بےسود سی۔ اس نے سنہ 381 ہجری وچ اک بار فیر فاطمی خلافت دے دروازے اُتے دستک دی تے فاطمیاں دی مدد توں سعد الدولہ دے خلاف میدان کارزار وچ اترا۔ اس جنگ وچ سعد الدولہ نے رومیاں نیز بعض عرب قبائل دی مدد توں بکجور نوں شکست دتی تے بکجور گرفتار ہوکر سعد الدولہ دے حکم اُتے مار دتا گیا۔[۸۹]۔[۹۰]۔[۹۱]

سعدالدولہ دی وفات

سعد الدولہ نے 25 سال حکومت کیتی تے انہاں دی حکومت نوں اس عرصے وچ اندرونی کشمکش، حمدانی قلمرو وچ کئی علاقاں اُتے رومیاں دے قبضے تے فاطمیاں ولوں مسلسل خطرات دا سامنا رہیا۔ انہاں دا سنہ 381 ہجری وچ انتقال ہویا تے شہر رقہ وچ مدفون ہوئے۔[۹۲]۔[۹۳]۔[۹۴] انہاں دے بعد انہاں دی وصیت دے مطابق ـ تے انہاں دے حاجب "لؤلؤ کبیر" دی کوششاں توں ـ انہاں دے کمسن بیٹے سعید جاں سعد نے حکومت سنبھالی تے انھاں نے سعید الدولہ دا لقب اختیار کیتا۔[۹۵]۔[۹۶]۔[۹۷]

حلب دا محاصرہ

سنہ 381، وچ فاطمی خلیفہ العزیز باللّہ نے آل حمدان دی حکمرانی دے خاتمے دی غرض توں اپنے اک سپہ سالار "منجوتکین جاں بنجوتکین" نوں اک لشکر جرار دے کر دمشق تے فیر حلب روانہ کیتا۔ منجوتکین نے سنہ 381 وچ دمشق نوں فتح کیتا تے تے سنہ 383 وچ[۹۸] حلب دا محاصرہ کیتا۔ سعید الدولہ تے لؤلؤ کبیر نے اپنے حلیف سلطان روم باسیلیوس توں مدد مانگی تے خود شہر وچ قلعہ بند ہوئے۔ منجوتکین نوں رومی لشکر دے حلب دے قریب پہنچنے دی خبر ملی تو انہاں دے نال لڑ پیتا تے رومیاں نوں شدید شکست دی تے انطاکیہ دے نواح تک رومیاں دا تعاقب کیتا۔[۹۹]۔[۱۰۰]۔[۱۰۱] اس کامیابی دے باوجو، منجوتکین ـ جو جنگ تے حلب دے محاصرے دے دوران تھک گیا سی ـ نے ـ لؤلؤ کبیر ـ توں وڈی وڈی رشوتاں وصول کرنے والے العزیز باللہ دے وزیر، ابوالحسن مغربی سمیت انہاں دے بعض درباریاں، دے کہنے اُتے حلب دا محاصرہ ختم کیتا تے دمشق واپس چلا گیا۔[۱۰۲]

فاطمی خلیفہ، منجوتکین دے اس اقدام اُتے غضبناک ہوئے تے ابو الحسن مغربی نوں ـ جو اس پسپائی دا ذمہ دار ـ معزول کیتا تے سنہ 384 وچ اک بار فیر منجوتکین نوں اک لشکر جرار دی سرکردگی وچ حلب دے محاصر دے لئی روانہ کیتا۔[۱۰۳]۔[۱۰۴] شہر حلب 13 مہینیاں تک محاصرے وچ رہیا تے آخر کار لؤلؤ کبیر نے اک بار فیر [[باسیلیوس سے مدد کی درخواست کی اور اس بار رومی بادشاہ نے خود ایک بڑا لشکر لے کر تیزرفتاری سے حلب کا رخ کیا۔[۱۰۵]۔[۱۰۶] منجوتکین نے لؤلؤ کی دھمکیاں اور لشکر روم کی حلب عزیمت کی خبریں سن کر، حلب کا محاصرہ ختم کیا اور دمشق پلٹ گیا۔[۱۰۷]۔[۱۰۸]

شامی حمدانیاں دا زوال

سعید الدولہ سنہ 392 یا 393 ہجری میں وفات پاگئے۔ ایک روایت کے مطابق سعید الدولہ اور ان کی بیوی ان کے سسر اور حاجب لؤلؤ کبیر کی ہدایت پر قتل ہوئے۔[۱۰۹] منقول ہے کہ سعید الدولہ کی وفات کے ساتھ ہی شام وچ آل حمدان دی حکومت زوال پزیر ہوئی۔[۱۱۰]۔[۱۱۱] حالانکہ لؤلؤ کبیر نے اس توں پہلے سعید الدولہ دے دو کمسن بیٹاں ابوالحسن علی و ابوالمعالی شریف نوں باپ دے جانشیناں دے عنوان توں مقرر کروایا سی لیکن مؤرخین دا کہنا اے کہ اس دا ایہ عمل وی در حقیقت اک موقع پرستانہ اقدام سی چنانچہ لؤلؤ نے ـ جو خود ای حکومت دا انتظام چلا رہیا سی ـ موقع پاکر انہاں دوناں نوں سعید الدولہ دے دوسرے افراد خاندان دے ہمراہ مصر روانہ کیتا۔ اس نے سنہ 394 ہجری وچ اپنے تہانو‏‏ں حلب دا حکمران قرار دتا تے اپنے بیٹے ابو نصر منصور دے ہمراہ اک ظالمانہ تے استبدادی روش دے تحت حکمرانی دا آغاز کیتا۔[۱۱۲]

سنہ 399 ہجری وچ لؤلؤ دا انتقال ہویا تے حلب دے عوام نے ـ جو ابو نصر منصور دے مظالم توں تنگ آگئے سن ـ ابو الہیجاء بن سعد الدولہ توں مدد مانگی جنہاں نے روم وچ پناہ لی سی۔ اوہ سنہ 400 ہجری وچ حلب ول روانہ ہوئے لیکن بنو کلاب سمیت اپنی سپاہ وچ شامل بعض عرب قبائل دی غداری نیز ابو نصر منصور دی فاطمیاں توں مدد دی درخواست دی بنا اُتے ناکام رہے تے قسطنطنیہ واپس چلے گئے تے اوتھے ای انتقال کرگئے۔[۱۱۳] سنہ 402 ہجری وچ ابو المعالی بن سعید الدولہ نے حمدانیاں دی حکومت دے احیاء دی غرض توں ـ اس بار فاطمی لشکر دی سرکردگی وچ ـ حلب دا رخ کیتا لیکن انہاں معرۃ النعمان دے علاقے وچ علاقے دے عرب قبائل دی مزاحمت دا سامنا کرنا پیتا تے کوئی کامیابی حاصل کیتے بغیر مصر واپس چلے گئے تے لمحۂ وفات تک اوتھے ای مقیم رہے۔[۱۱۴] انہاں دے انتقال دے بعد شام اُتے حمدانیاں دا تسلط وی اختتام پزیر ہویا۔

حمدانیاں دے خارجہ تعلقات

بنو تغلب دے نال تعلقات

حمدانی حکومت دی تریخ بتاندی اے کہ انھاں نے سیاسی روابط نوں منفعت پسندانہ تے غیر مستحکم بنیاداں اُتے استوار ہونا چاہئے۔ انہاں دا سب توں پہلا اقدام سنہ 263 ہجری وچ "ہارون الشاری دے نال "حمدان بن حمدن" دا اتحاد سی جو کافی عرصے تک جاری سی تے حمدان نے نہ صرف اپنی عسکری قوت بلکہ اپنی تشہیری قوت نوں وی خوارج دے لئی استعمال کیتا۔[۱۱۵] لیکن چونکہ ایہ اتحاد فریقین دے سیاسی مفادات دی بنیاد اُتے تشکیل پایا سی تے اس دا سرچشمہ بنو تغلب دے استقلال پسندانہ (تے آزادی خواہانہ) رجحانات سن (تے جداں کہ مضمون دے آغاز وچ اشارہ ہویا، بنو حمدان وی بنو تغلب وچ شمار ہُندے سن)،[۱۱۶] بوہت حساس موقع اُتے ختم ہویا تے انہاں دے دوستانہ تعلقات ـ تقریبا دو عشراں تک قائم سن ـ دشمنی وچ بدل گئے تے حسین بن حمدان عباسیوں ول توں انہاں دا قلع قمع کرنے وچ مصروف ہویا۔

قرامطہ دے نال تعلقات

جداں کہ سطور بالا وچ اشارہ ہویا حمدانیاں دے قرامطہ دے نال وی غیر مستحکم تعلقات سن؛ حتی حسین بن حمدان نے قرمطیاں دے خلاف متعدد فوجی کاروائیاں انجام دتیاں، لیکن حمدانیاں تے فاطمیوں دے درمیان تعلقات دی کشیدگی دے بعد قرمطیوں نوں ـ فاطمیوں دے خلاف ـ حمدانیاں دی سیاسی تے عسکری حمایت حاصل ہوئی۔[۱۱۷]

عباسیاں دے نال تعلقات

تعلقات وچ ایہ عدم استحکام حمدانیاں دے عباسیاں دے تعلقات وچ زیادہ نمایاں سی۔ خلافت دے مرکز دے حالات و رجحانات تے دربار اُتے مسلط امراء دے نال حمدانیاں دے تعلقات، انہاں تعلقات دے تعین وچ کردار ادا کر دے سن۔ عباسی خلیفہ دے دربار وچ حسین بن حمدان دی حیثیت بوہت اہم تے مستحکم سی، تے ناصر الدولہ نوں عباسی دربار نے "امیر الامراء" دا منصب عطا کیدا سی لیکن اس دے باوجود حمدانیاں دی روش ہمیشہ شورش تے استقلال پسندی تے خودمختاری ول مائل سی۔[۱۱۸]۔[۱۱۹]۔[۱۲۰] اس دے باوجود روم شرق دے نال ملنے والی سرحداں دی سلامتی دے تحفظ نیز کرد تے علاقہ "جزیرہ" دے عرب قبائل دی دست اندازی توں عباسی قلمرو دی اندرونی سلامتی دے تحفظ[۱۲۱]۔[۱۲۲] جداں مسائل عباسیوں مجبور کر رہے سن کہ اوہ حمدانیاں دے نال روادارانہ طرز سلوک اپنائے رکھن۔

فاطمیاں دے نال تعلقات

حمدانی حکومت ہمیشہ فاطمی خلافت دے نال تعاون تے تفاہم دے خواہاں سن لیکن فاطمی نے کدی وی انہاں دی خواہش دا چنداں خیر مقدم نئی‏‏ں کیتا اوہ انہاں اُتے بےاعتماد سن۔[۱۲۳] حقیقت ایہ اے کہ فاطمی حمدانیاں دے مخالف محاذ وچ کھڑے سن (جداں کہ مندرجہ بالا سطور وچ اشارہ ہویا)۔ اس دے باوجود کہ کدی کبھار حمدانی سیاسی تقاضاں دی بنیاد اُتے فاطمیاں توں مدد دی درخواست کیتا کر دے سن۔[۱۲۴]۔[۱۲۵] ایہ روش آل حمدان دی حکومت دے آخر تک برقرار رہی۔ اوداں خاندان حمدان دے بعض پسماندگان نے ـ شام وچ حمدانی حکومت دے زوال دے بعد ـ مصر وچ قیام کیتا تے پنجوی‏‏ں صدی ہجری دے نصف دوئم وچ انہاں ای افراد دی اولاد وچوں اک فرد، مستنصر فاطمی دے دور خلافت وچ فاطمی دربار وچ صاحب اقتدار ہویا تے طویل عرصے تک امور حکومت اُتے مسلط رہیا تے مصر دے اہم ترین کارگزار دے عنوان توں پہچانا گیا۔[۱۲۶]

اسلامی معاشرے وچ حمدانیاں دا کردار

حمدانیاں دا اہم ترین کردار رومیاں دی یلغار دے مقابلے وچ اسلامی مملکت دا تحفظ سی تے حمدانی اسلامی سرزمیناں وچ رومیاں دی وسعت پسندی دے مقابل اہم ترین رکاوٹ سمجھے جادے سن۔ اسی بنا اُتے انہاں دے حکومتی منشور وچ ـ جو عباسیوں دی جانب توں نافذ کیتا گیا سی ـ جہاد حمدانی حکمران دا اہم ترین فریضہ سی۔[۱۲۷] سب توں زیادہ طویل المدت جہاد سیف الدولہ نے سنہ 324 تا 356 ہجری دے دوران انجام دتا تے سیف الدولہ اس دوران رومیاں دے لئی خوفناک سپنے دی صورت اختیار کرگئے سن،[۱۲۸] لیکن سنہ 356 ہجری وچ سیف الدولہ دا انتقال ہویا تو رومیاں نے حمدانیاں دے اندرونی انتشار تے سیف الدولہ دے جانشیناں دی کمزوری توں فائدہ اٹھا کر اپنی ناکامیاں دی تلافیاں دا آغاز کیتا۔ روم شرقی دے نال حمدانیاں دا ربط و تعلق جنگ ای تک محدود نہ سی بلکہ انہاں دے درمیان کچھ عرصے تک مصالحت وی برقرار رہی تے اس دوران انہاں دے درمیان نہ صرف سیاسی تے تجارتی لین دین جاری رہیا بلکہ دینی مکالمات دا سلسلہ وی جاری سی۔.[۱۲۹]

انتظامی تے حکومتی ڈھانچہ

حمدانیاں دی موصل تے حلب وچ دو مستقل اماردیاں سن۔ ایہ دو امارتاں، مشترکہ بنیاداں اُتے استوار ہوئی سن تے انہاں دے درمیان قریبی سیاسی، ثقافتی تے معاشی تعلقات سن لیکن انہاں دوناں امارتاں دے بندوبست دی روشاں مستقل تے الگ الگ سن۔[۱۳۰] حمدانی امیر وسیع اختیارات دا مالک ہُندا سی، اوہ نماز جمعہ منعقد کردا سی، جنگی تے عسکری معاملات دا بندوبست کردا سی، مالیہ جمع کردا سی، شکایات سندا سی، سکاں دے وزن تے معیار نیز پارچہ بافی تے کپڑاں اُتے بنائے جانے والے نقوق دی نگرانی کردا سی تے سرکاری حکام تے افسران دا احتساب کردا سی۔[۱۳۱]

آل حمدان دا قلمرو کئی علاقیاں وچ تقسیم ہویا سی تے ہر علاقے دا اک والی ہُندا سی تے والیاں دا انتخاب خاندان دے افراد جاں غلامان خاص وچوں ہُندا سی۔ انہاں دا حکومتی ڈھانچہ عسکری سی تے حمدانی امراء اتنے سیاسی نہ سن جتنے کہ اوہ جنگجو سن تے انہاں دے تسلط دا وسیلہ انہاں دا عظیم لشکر سی۔[۱۳۲] وزارت (جاں وزارت عظمی) دا ادارہ بیک بوقت مالی، دیوانی تے سفارتی امور وچ کردار ادا کردا سی۔ اس دے باوجود وزیراں دے اختیارات محدود ہُندے سن تے اوہ زيادہ تر حمدانی امیر دے زیر تسلط ہُندے سن۔[۱۳۳] آل حمدان دے مشہور وزیراں وچ ابواسحق قَراریطی، ممحمد بن فَہد اَزْدَی، ابو محمد فیاضی نیز خاندان مغربی دے بعض افراد ول اشارہ کیتا جاسکدا اے۔[۱۳۴]۔[۱۳۵] احتساب دا ادارہ تے (محتسب دا منصب) حمدانی حکومت دے ہور انتظامی اداراں تے مناصب وچوں سی۔[۱۳۶]

نظام عدل

آل حمدان دے نظام عدل دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ ناصر الدولہ خود شکایات سنتے تے حدود دے نفاذ دی نگرانی کر دے سن[۱۳۷] جدونکہ دوسرے حمدانی امراء قاضیاں دی تقرری دا خاص تے سنجیدہ اہتمام کر دے سن۔[۱۳۸]۔[۱۳۹] چونکہ ابتداء وچ حمدانی عملداری وچ سنی مسلماناں دی اکثریت سی لہذا قاضی عام طور اُتے حنفی سنیاں وچوں منتخب کیتا جادا سی۔ (اوداں بعد وچ انہاں دی حدود وچ شیعہ آبادی وچ اضافہ ہویا۔ (دیکھاں: اسی مضمون دا ذیلی موضوع "مذہب")؛ اگرچہ حمدانیاں دے دور دے آخری برساں شیعہ قضات دی تقرری دے رجحان وچ اضافہ ہویا۔[۱۴۰]

معاشی نظام

حمدانیاں دا معاشی نظام عام طور اُتے خراج، مالیہ تے جزیہ دی وصولی نیز اموال تے املاک دی ضبطی اُتے استوار سی جس دی وجہ توں انہاں دے خزانے وچ بےتحاشا دولت جمع ہوجایا کردتی سی۔ ایہ دولت عام طور اُتے سنگ دلانہ روشاں دا ثمرہ سی جس دی مثالاں بارہا مآخذ وچ نقل ہوئی نیں۔[۱۴۱]۔[۱۴۲]۔[۱۴۳]۔[۱۴۴] بااں ہمہ کہیا گیا اے کہ انہاں دی ایہ روش حمدانیاں نوں درپیش شدید مالی ضرورت دا نتیجہ سی جو انہاں دی فوج وچ شامل افراد دی تنخواہاں ادا کرنے دی وجہ توں پیش آئی سی۔[۱۴۵] مشرق توں مغرب ول بیشتر تجارتی راستے حمدانیاں دے زیر نگاں علاقاں توں گذردے سن چنانجہ انہاں دا قلمرو اس حوالے توں وی بوہت اہم سی[۱۴۶] تے حلب، موصل تے رقہ دے اُتے رونق بازاراں دی توصیف مسلمان جغرافیہ داناں دی تالیفات وچ بوفور دیکھنے نوں ملدی اے۔ اس کاروباری گردش وچ زرعی مصنوعات، کپڑے، شیشے دی مصنوعات، کاغذ وغیرہ سمیت تمام مصنوعات دی برآمدات بوہت اہم سن تے ہر شہر اپنی خاص مصنوعات دے لئی مشہور سی۔[۱۴۷]۔[۱۴۸]

ہنر تے فن تعمیر

موصل دے حمدانی دیدہ زیب محلات[۱۴۹] مساجد تے ـ بالخصوص شیعہ اکابرین دے لئی ـ مزارات دی تعمیر دا خاص اہتمام کر دے سن۔ حلب وچ مشہد الدکہ نامی زیارتگاہ انہاں ای مزارات وچوں اے جو "محسن بن حسین بن علی علیہما اسلام توں منسوب اے۔[۱۵۰]۔[۱۵۱] تے اوہ عظیم کاروانسرا جس نوں چھٹی صدی ہجری وچ ابن جبیر نے موصل وچ دیکھیا سی [۱۵۲] تے جس نوں بعد وچ جامع یونس نبیؑ وچ بدل دتا گیا سی۔[۱۵۳] حلب دی عسکری تنصیبات اگرچہ حمدانیاں توں صدیاں پہلے تعمیر ہوئی سن لیکن سیف الدولہ تے انہاں دے بیٹے تے جانشین سعد الدولہ نے شہر دی فصیل (تے شہر پناہ) دی تعمیر نو تے فصیل اُتے حفاظتی برجاں وچ اضافے دا خاص اہتمام کیتا نیز حلب دے مشہور قلعے دی تعمیر نو دی تے اس وچ وقت دے تقاضاں دے مطابق تبدیلیاں دا انتظآم کیتا۔[۱۵۴] شاندار محلات ـ منجملہ قصر الحلبہ ـ دی تعمیر تے حلب دی جامع مسجد دی تعمیر نو تے تبدیلیاں،[۱۵۵]۔[۱۵۶] فن تعمیر ول حمدانیاں دی خصوصی توجہ دی ہور مثالاں نیں۔

موسیقی

موسیقی حمدانی دور دے فن و ہنر دے نمایاں تراں شعباں وچ شمار ہُندی سی تے اس دی وجہ، ہر دوسری چیز توں زیادہ، امراء تے اکابرین دی ثروتمندی تے عیاشانہ طرز زندگی سی۔[۱۵۷]۔[۱۵۸]۔[۱۵۹] مشہور ترین مسلم موسیقی دان الفارابی، نوں سیف الدولہ دی حمایت حاصل سی۔[۱۶۰] ابوالفرج اصفہانی نے اپنی کتاب الاغانی سیف الدولہ بطور تحفہ پیش دی تے اس دا انتساب انہاں دے ناں لکھیا[۱۶۱] تے فضل اللہ عمری نے اپنی کتاب مسالک الابصار[۱۶۲] وچ لکھیا اے کہ "سقّارہ" نامی موسیقی دان سیف الدولہ دے دربار وچ موجود سی۔ حمدانی دور دے شاعر دے کلام وچ بارہا "عود و مِزہَر" جداں آلات موسیقی تے "عودیات، آلات طرب تے مُعلِنَۃُ الأَوتار" جیسی اصطلاحات توں استفادہ کیتا گیا اے تے ایہ سب اس دور وچ موسیقی دے رواج تے فروغ دی تائید کردا اے۔[۱۶۳]۔[۱۶۴]

علم و ادب

آل حمدان دے دور وچ ادب اس قدر غنی ہوچکیا سی دا فیصل سامر[۱۶۵] نے حمدانی حکومت نوں جنگ تے شاعری دی حکومت دا لقب دتا اے۔ حمدانی امراء (منجملہ سیف الدولہ، ابو فراس تے ناصر الدولہ دے تن بیٹے) نہ صرف خود ادباء تے شاعر دے زمرے وچ شمار ہُندے سن[۱۶۶]، بلکہ انہاں دا دربار وی ایسے ادیباں تے شاعراں دی اُتے رونق حلقہ بنا ہویا سی جو مختلف النوع رزمیہ، بزمیہ تے معمولی شاعری نیز مدح گویہ تے مرثیہ گوئی جیسی اصناف وچ ہنرنمائی کر دے سن۔ ابو تغلب دا دربار تے بالخصوص سیف الدولہ دا دربار اُتے رونق ترین محفل شعر و ادب دے عنوان توں مشہور سی۔[۱۶۷] ابو فراس دے علاوہ "مُتَنَبّی، سَری رفاء، بَبَّغا، صنوبری تے کشاجم" حمدانی دربار دے مشہور شاعر سمجھے جاندے نیں۔[۱۶۸]۔[۱۶۹]۔[۱۷۰] ادب وچ سیف الدولہ دا چرچا اس قدر زیادہ سی کہ بدیع الزمان ہمدانی، اپنی کتاب ‌المقامۃ الحمدانیۃ انہاں نوں یاد کر دے نیں۔[۱۷۱]

لغت تے نحو

لغت تے نحو وچ ابوعلی فارسی، ابن جنّی، ابن خالویہ، جداں اکابرین، خطابت وچ ابن نباتہ فارقی، لغت تے نحو وچ ابوبکر خوارزمی جداں مشاہیر نوں حمدانی امراء دی مادی تے معنوی و اخلاقی حمایت حاصل سی۔[۱۷۲]۔[۱۷۳]۔[۱۷۴] آل حمدان دی حکومت علوم (تے سانس) دے ہور شعباں نوں وی خاص قسم دی توجہ دیندے سن تے انہاں دے فروغ وچ کردار ادا کر دے سن۔ ایتھے تک کہ علوم عقلیہ (منطق و فلسفہ تے کلام)، علم طب تے فلکیات دے نامی گرامی علما ـ منجملہ ابو نصر فارابی، عیسی رَقّی، جابر بن منصور سُکری، ابو الحسین بن کشکرایا تے ابوالقاسم تَنّوخی انہاں دی حکومت دی حدود وچ سکونت پزیر سن۔[۱۷۵]۔[۱۷۶]۔[۱۷۷]

مذہب

اس دے باوجود کہ آل حمدان ہمیشہ سنی حکمراناں دے حلیف سن، انہاں دا اپنا مذہب اعلانیہ طور اُتے شیعہ اثنا عشری سی۔[۱۷۸] کہیا گیا اے کہ سیف الدولہ نے سنہ 351 ہجری توں حلب دی آبادی دے ڈھانچے نوں اہل تشیع دے حق وچ بدلنے دے لئی اقدامات کیتے۔[۱۷۹] انھاں نے اپنے اس مقصد دے لئی بعض شیعہ اکابرین ـ منجملہ عمروبن حَمِق خُزاعی ـ دے مقبرے دی تعمیر دا اہتمام کیتا[۱۸۰] تے بعض سکاں اُتے پنجتن علیہم السلام دے اسماء کندہ کیتے۔[۱۸۱] ابن حوقل دی روایت دے مطابق اہو الہیجاء حمدانی نے امام علیؑ دے حرم دے گرد مستحکم حصار تے قبر علیؑ اُتے اک عظیم قبہ تعمیر کیتا، جس دا اندرونی حصہ بیش قیمت قالیناں توں سجایا گیا سی۔[۱۸۲] ابن عدیم[۱۸۳] نے لکھیا اے کہ سعد الدولہ نے اذان وچ "حی علی خیر العمل، تے محمد و علی خیر البشر" جداں جملاں دا اضافہ کیتا۔ حمدانیاں دے تشیع دے واضح ترین جلوے اس دور دے شاعر دی شاعری وچ نمایاں نیں۔ ابو فراس حمدانی نے بارہا اہل بیتؑ دی مدح تے انہاں دے دشمناں دی مذمت دی اے۔[۱۸۴]۔[۱۸۵] تے دو دوسرے شاعراں نے وی ـ جنہاں دے ناں "محمد بن احمد بن حمدان المعروف بہ ابوبکر بَلَدی" تے "علی بن عبداللہ ناشئ الاصغر" نیں ـ اہل بیت دی شان وچ بوہت سارے اشعار کہے نیں۔[۱۸۶]۔[۱۸۷] مشہور ادیب "ابوبکر خوارزمی" وی اپنے شیعہ رجحانات دا بر ملیا اظہار کر دے سن[۱۸۸] تے مشہور عالم نحو تے ناصر الدولہ دے بیٹاں دے استاد " ابوالحسن علي بن محمد عدوی شمشاطي شمشاطی"، وی شیعہ رجحانات رکھدے سن[۱۸۹] بعض مآخذ وچ منقول اے کہ ابو الحسن علی بن محمد عدوی شمشاطی (زندہ بسال 377 ہجری) اپنے زمانے دے شیعہ علماء، نحویین تے مفسرین وچوں سن۔ اوہ ناصر الدولہ دے بیٹاں ابو تغلب تے انہاں دے بھائی دے استاد سن۔[۱۹۰] بااں حال، حمدانی حکمران مذہبی مسامحت تے رواداری دی روش اُتے کاربند سن تے [انہاں دی حدود وچ نہ صرف مسلم فرقاں نوں مکمل آزادی حاصل سی بلکہ] انہاں دے زمانے وچ موصل دے علاقاں وچ لاتعداد گرجاگھراں دی موجودگی اس حقیقت دی عکاس اے کہ حمدانی اہل کتاب دے لئی وی مکمل آزادی عمل دے قائل سن۔[۱۹۱]

حوالے

1. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص11۔
2. ابن خلّکن، وفیات الاعیان، ج2، ص114۔
3. مسعودی، مروج الذهب، ج5، ص151۔
4. امین العاملی، اعیان الشیعه، ج6، ص227: حمدان بن حمدون بن حارث بن منصوربن لقمان۔
5. صفدی، الوافي بالوفيات، ج12، ص89۔
6. ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ص246: ابن حائک کہندے نیں کہ حمدانی بنو تغلب دے موالی سن۔
7. ابن اثیر، الکامل فی التریخ، ج7، ص188۔
8. ابن اثیر، الکامل ج7، ص270ـ271۔
9. ابن خلدون، تریخ، ج3، ص411۔
10. ابن اثیر، الکامل، ج7، ص333ـ334۔
11. طبری، تریخ الامم والملوک، ج9، ص553
12. طبری، تریخ الامم والملوک، ج9، ص587۔
13. ابن اثیر، الکامل، ج7، ص362۔
14. ابن اثیر، الکامل في التریخ، ج7، ص419، 453ـ454۔
15. ابن خلدون، تریخ ابن خلدون، ج3، ص420ـ421۔
16. ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج3، ص67۔
17. طبری، تریخ ج10، ص38ـ40، 43ـ44۔
18. کتاب العیون و الحدائق، ج4، قسم 1، ص78ـ81۔
19. ۔ابن جوزی، ج12، ص339ـ340۔
20. انہاں دے دوسرے بیٹیاں دے لئی رجوع کرو: اخبار الدولة الحمدانیة، ص12 تے پاورقی حاشیہ۔
21. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص44۔
22. شکعه، سیف الدولة الحمدانی: مملکة السیف و دولة الاقلام، ص35ـ43۔
23. ابن اثیر، الکامل، ج7، ص538۔
24. ابن اثیر، الکامل، ج7، ص538ـ539۔
25. ابن خلدون، تریخ، ج3، ص444ـ445۔
26. صولی، اخبارالسنوات 295ـ315ھ‍، ص92۔
27. ابن ظافر ازدی،اخبار الدولة الحمدانیة، ص12۔
28. کبیسی، عصر الخلیفة المقتدر باللّه، ص521ـ523۔
29. احمد عدوان، الدولة الحمدانیة، ص111ـ 112۔
30. مسکویه، تجارب الأمم وتعاقب الهمم، ج5، ص92، 108۔
31. نیز ابن ظافر ازدی،اخبار الدولة الحمدانیة، ص13۔
32. صولی، اخبارالسنوات 295ـ315ھ‍، ص123۔
33. قرطبی، صلة تریخ الطبری، ص72۔
34. ہور معلومات دے لئی رجوع کرو: العیون والحدائق ...، ج4، قسم 1، ص200ـ202۔
35. ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ج2، ص206۔
36. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج5، ص131۔
37. کتاب العیون والحدائق، العیون والحدائق ...، ج4، قسم 1، ص207۔
38. همدانی، تکملة تریخ الطبری، ص215-217۔
39. صابی، هلال بن مُحَسِّن الوزراء، او، تحفة الامراء فی تریخ الوزراء، ص57۔
40. ابن جوزی، المنتظم ...، ج13، ص199، 239ـ240۔
41. ابن کثیر، البدایة والنهایة ج11، ص149ـ150۔
42. ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة...، ج3، ص211ـ212۔
43. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص163۔
44. ابن خلدون، تریخ، ج3، ص484: سنہ 314۔
45. صولی، اخبارالسنوات 295ـ315ھ‍، ص157ـ158۔
46. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج5، ص250ـ 251۔
47. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص171ـ173۔
48. قرطبی، صلة تریخ الطبری، ص121ـ124۔
49. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج5، ص269ـ275۔
50. قس حمزه اصفهانی، ص155ـ 156۔
51. العیون و الحدائق، العیون والحدائق ...، ج4، قسم 1، ص242، 244ـ 247۔
52. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص214، 217۔
53. همدانی، تکملة تریخ الطبری،ص271۔
54. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص217۔
55. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص234ـ235۔
56. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص309۔
57. ابوالفداء، ج1، جزء2، ص83۔
58. قس ابن خلدون، تریخ، ج3، ص497۔
59. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج6، ص277ـ278، 295۔
60. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص19ـ20۔
61. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج6، ص277ـ278۔
62. نیز دیکھاں: فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص272ـ275۔
63. ابوشجاع روذراوری، ص174ـ175۔
64. نیز ابن ازرق، ص57۔
65. ابوعبداللّه حسین بن دوشتک الملقب بہ باد؛ ابن خلدون، تریخ، ج3، ص537۔
66. ابوشجاع روذراوری، ص176ـ178۔
67. ابن اثیر، الکامل، ج9، ص70ـ71۔
68. ابن اثیر، الکامل، ج9، ص72۔
69. احمد عدوان، الدولة الحمدانیة، ص208۔
70. ابن عدیم، زبدة الحلب من تریخ حلب، ج1، ص111ـ112۔
71. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص47۔
72. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص48۔
73. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص156ـ157۔
74. ذهبی، حوادث و وفیات 351ـ380ه.، ص31۔
75. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص160ـ161۔
76. قس ابن ظافر ازدی،اخبار الدولة الحمدانیة، ص48۔
77. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص48۔
78. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص597ـ 598۔
79. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص160۔
80. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص161، 163، 169۔
81. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص49۔
82. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص170۔
83. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص683۔
84. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص170ـ172۔
85. انطاکی، تریخ الانطاکی، ص187۔
86. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص172ـ173۔
87. ابن اثیر، الکامل، ج9، ص17ـ18، 58۔
88. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص177ـ 178۔
89. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ص209ـ214۔
90. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص51 ـ53۔
91. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص178ـ179۔
92. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص54۔
93. ابن اثیر، الکامل، ج9، ص88۔
94. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص180ـ181۔
95. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ص217۔
96. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص55۔
97. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص185۔
98. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص186: 382۔
99. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ص217ـ 219۔
100. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص55ـ56۔
101. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص186ـ 188۔
102. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ص219۔
103. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ص219ـ220۔
104. ابن اثیر، الکامل، ج9، ص89۔
105. ابن اثیر، الکامل، ج9، ص90۔
106. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص189ـ 191۔
107. ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، ص221۔
108. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص57۔
109. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص192۔
110. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص58۔
111. ابن خلّکن، وفیات الاعیان، ج3، ص406۔
112. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص195۔
113. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص198ـ200۔
114. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص200۔
115. طبری، تریخ، ج10، ص37۔
116. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص84ـ85۔
117. ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة، ج3، ص336۔
118. بطور مثال: قرطبی، صلة تریخ الطبری، ص44۔
119. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج6، ص207۔
120. ابن اثیر، الکامل، ج8، ص92ـ93۔
121. برای نمونه صابی، هلال بن مُحَسِّن الوزراء، ص185، 192ـ193۔
122. نیز فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص309۔
123. مَقریزی، ج1، ص352۔
124. برای نمونه مسکویه، تجارب الأمم و...، ج6، ص440ـ441، 449ـ450۔
125. ابن قلانسی، تریخ دمشق، ص50۔
126. ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة...، ج5، ص13ـ15، 21ـ22، 90ـ91۔
127. صابی، هلال بن مُحَسِّن الوزراء،ص192ـ194۔
128. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج2، ص152ـ190۔
129. فیصل سامر، اوہی ماخذ، ج2، ص202۔
130. فیصل سامر، اوہی ماخذ، ج1، ص311ـ 313۔
131. صابی، الوزراء، ص185۔
132. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص319۔
133. فیصل سامر، اوہی ماخذ، ج2، ص228۔
134. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج6، ص214۔
135. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص152۔
136. صابی، الوزراء، ص204۔
137. مسکویه، تجارب الأمم و...، ج6، ص70۔
138. مسکویه، اوہی ماخذ، ج6، ص437ـ438۔
139. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص112، 131، 152، 170، 181، 196، 199۔
140. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج2، ص228ـ229، 232۔
141. ابن خرداذبه، المسالک والممالک، ص94۔
142. ابن حوقل، صورة الارض، ص211ـ214، 220۔
143. ابوشجاع روذراوری، ص214ـ215۔
144. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص112۔
145. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج2، ص235ـ 236۔
146. صابی، الوزراء، ص194ـ196۔
147. ابن حوقل، صورة الارض، ص214ـ 215، 220ـ221، 227۔
148. مقدسی، اَلْبَدْءُ وَ التّاریخ، ص138، 141، 145، 181۔
149. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص350ـ351۔
150. مقدسی، اَلْبَدْءُ وَالتّاریخ، ص146۔
151. ابن شحنه، الدرالمنتخب فی تریخ مملکة حلب، ص85ـ86۔
152. ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ص189ـ190۔
153. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص354۔
154. ابن شداد، ج1، قسم 1، ص60، 81۔
155. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص119۔
156. ابن شداد، ج1، قسم 1، ص93، 104ـ 105۔
157. کشاجم، دیوان، ص36ـ37، 70ـ71، 73، 107ـ108۔
158. شابشتی، الدیارات، ص261ـ262۔
159. ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ملکاں الامصار، ج1، ص323۔
160. ابن خلّکن، وفیات الاعیان، ج5، ص155ـ156۔
161. یاقوت حموی، ج4، ص1707ـ1708۔
162. فضل اللہ عمری، مسالک الابصار... سفر1، ص379ـ380۔
163. برای نمونه کشاجم، دیوان، ص56، 65، 71ـ73، 83، 107ـ108۔
164. وأواء دمشقی، دیوان، ص49۔
165. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج2، ص265۔
166. ثعالبی، یتیمة الدهر، ج1، ص53ـ119۔
167. ثعالبی، اوہی ماخذ، ج1، ص35ـ36۔
168. تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، ج1، ص103۔
169. شابشتی، الدیارات، ص260۔
170. ثعالبی، یتیمة الدهر، ج1، ص57، 139ـ140، 293ـ294، ج2، ص218ـ222۔
171. همدانی، بدیع الزمان، ‌المقامة الحمدانیة، ص150ـ156۔
172. ثعالبی، یتیمة الدهر، ج1، ص88، 137، ج4، ص223ـ227۔
173. یاقوت حموی، ج3، ص1030ـ1031۔
174. ابن خلّکن، وفیات الاعیان، ج2، ص80، 178، ج3، ص156، 246ـ248۔
175. قفطی، تریخ الحکماء، ص403، 429۔
176. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ص609ـ 610، 613ـ614۔
177. ابن خلّکن، وفیات الاعیان، ج3، ص366، ج5، ص153۔
178. ابوفراس حمدانی، ص337، 351ـ352۔
179. طباخ، اعلام النبلاء بتریخ حلب الشهباء، ج1، ص253۔
180. خطیب عمری، منیة الادباء فی تریخ الموصل الحدباء، ص146۔
181. ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة، ص37۔
182. ابن حوقل، صورة الارض، ص240۔
183. ابن عدیم، زبدة الحلب...، ج1، ص172۔
184. بطور مثال: ابو فراس حمدانی، دیوان، ص300ـ304، 337، 346ـ347، 351ـ352۔
185. نیز کشاجم، دیوان، ص28ـ31، 108ـ114۔
186. ابن خلّکن، وفیات الاعیان، ج3، ص369۔
187. فیصل سامر، الدولة الحمدانیة، ج1، ص364۔
188. بطور نمونہ: ، رسائل ابی بکر الخوارزمی، ص160ـ 172۔
189. یاقوت حموی، ج4، ص1907ـ1908۔
190. آقا بزرگ الطهرانی، الذريعة الی لکھتاں الشیعة، ج16 ص48۔
191. بطور مثال: شابشتی، الدیارات، ص176، 184ـ185، 218، 300ـ301۔

مآخذ

• آقا بزرگ الطهرانی، محمد محسن، الذريعة الی لکھتاں الشیعة،
• ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت (1965ع‍).
• ابن اثیر، علی بن محمد، الكامل في التاريخ۔
• ابن ازرق، احمدبن‌علی بن‌الازرق، تریخ الفارقی، چاپ بدوی عبداللطیف عوض، بیروت 1974عیسوی.
• ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (1383) ـ 1392ہجری قمری/ (1963) ـ 1972عیسوی۔
• ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412ہجری قمری/1992عیسوی.
• ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی اکوع، بغداد 1989عیسوی.
• ابن‌خلدون، تریخ ابن خلدون.
• ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیاربکر و الثغور، چاپ تمیمه رواف، (بی‌جا: بی‌تا.، بی‌تا.).
• ابن کثیر، البدایة والنهایة فی التریخ، (قاهره) 1351ـ1358ہجری قمری۔
• اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر، بی‌تا.
• ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، چاپ آمدروز، مصر 1334ہجری قمری/1916؛ چاپ افست بغداد، بی‌تا.
• احمد عدوان، الدولة الحمدانیة، (لیبی) 1981عیسوی۔
• یزیدبن محمد ازدی، تریخ الموصل، چاپ احمد عبداللّه محمود، بیروت 1427ہجری قمری/2006عیسوی۔
• امین العاملی، سید محسن، أعیان الشیعه۔
• یحیی بن سعید انطاکی، تریخ الانطاکی، المعروف بصلة تریخ اوتیخا، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس 1990عیسوی۔
• حمزة بن حسن حمزه اصفهانی، تریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلاة والسلام، بیروت: دارمکتبة الحیاة، بی‌تا.
• محمدبن احمد ذهبی، تریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 351ـ380ھ‍، بیروت 1409ہجری قمری/1989 عیسوی۔
• مصطفی شکعه، سیف الدولة الحمدانی: مملکة السیف و دولة الاقلام، قاهره 1420ہجری قمری/2000 عیسوی۔
• صابی، هلال بن مُحَسِّن، الوزراء، او، تحفة الامراء فی تریخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) 1958 عیسوی۔
• صابی، ابراهیم بن هلال، المختار من رسائل ابی اسحق ابراهیم بن هلال ابن زهرون الصابی، چاپ شکیب ارسلان، بیروت، بی‌تا.
• الصفدي، صلاح الدين خليل بن أيبك، الوافي بالوفيات، الناشر: دار إحياء التراث العربي، • سنة النشر: 2000عیسوی۔
• محمدبن یحیی صولی، ما لَمْ ینشر من "‌اوراق‌" الصولی: اخبارالسنوات 295ـ315ھ‍، چاپ هلال ناجی، بیروت 1420ہجری قمری/2000 عیسوی۔
• طبری، تریخ الامم والملوک، (بیروت).
• فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، بغداد 1970ـ1973 عیسوی۔
• عریب بن سعد قرطبی، صلة تریخ الطبری، در ذیول تریخ الطبری، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالمعارف، 1977 عیسوی۔
• حمدان کبیسی، عصر الخلیفة المقتدر باللّه: 295ـ320ہجری قمری/ 907ـ932م، دراسة فی احوال العراق الداخلیة، نجف 1394ہجری قمری/1974 عیسوی۔
• مؤلف مجہول، کتاب العیون والحدائق فی اخبار الحقائق، ج4، قسم 1، چاپ عمر سعیدی، دمشق 1972 عیسوی۔
• مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب (بیروت).
• مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الأمم وتعاقب الهمم۔
• محمدبن عبدالملک همدانی، تکملة تریخ الطبری، در ذیول تریخ الطبری۔
• ابن جبیر، اابوالحسين، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، بیروت 1986 عیسوی۔
• ابن حوقل، محمد بن علی بن حوقل، صورة الارض.
• ابن خرداذبه، ابوالقاسم عُبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک۔
• ابن خلّکن، احمد بن شهاب الدین محمد (جاں بهاءالدین) بن ابراهیم بن ابی بکر، وفیات الاعیان۔
• ابن شحنه، الدرالمنتخب فی تریخ مملکة حلب، چاپ یوسف الیان سرکیس، بیروت 1909 عیسوی۔
• ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة، ج1، قسم 1، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق 1991 عیسوی۔
• ابن ظافر ازدی، اخبار الدولة الحمدانیة بالموصل و حلب و دیار بکر و الثغور، چاپ تمیمه رواف، (بی‌جا: بی‌نا.، بی‌تا.).
• ابن عدیم، زبدة الحلب من تریخ حلب، چاپ سامی دهان، دمشق 1951ـ1968 عیسوی۔
• ابن فضل اللّه عمری، مسالک الابصار فی ملکاں الامصار، سفر1، چاپ عبداللّه سریحی، ابوظبی 1424ہجری قمری/2003 عیسوی۔
• ابن قلانسی، تریخ دمشق، چاپ سهیل زکار، دمشق 1403ہجری قمری/1983 عیسوی۔
• ابوفراس حمدانی، دیوان، شرح خلیل دویهی، بیروت 1420ہجری قمری/1999 عیسوی۔
• احمدبن حسین بدیع الزمان همدانی، تھاں ابی الفضل بدیع الزمان الهمدانی، و شرحها لمحمد عبده، بیروت 1889 عیسوی۔
• محسن بن علی تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، چاپ عبود شالجی، بیروت 1391ـ1393ہجری قمری/ 1972ـ1973 عیسوی۔
• عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت 1403ہجری قمری/1983 عیسوی۔
• یاسین بن خیراللّه خطیب عمری، منیة الادباء فی تریخ الموصل الحدباء، چاپ سعید دیوه جی، موصل 1374ہجری قمری/1955 عیسوی۔
• محمدبن عباس خوارزمی، رسائل ابی بکر الخوارزمی، بیروت 1970 عیسوی۔
• علی بن محمد شابشتی، الدیارات، چاپ کورکیس عوّاد، بیروت 1406ہجری قمری/1986 عیسوی۔
• محمد راغب طباخ، اعلام النبلاء بتریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب 1408ـ1409ہجری قمری/ 1988ـ1989 عیسوی۔
• طبری، تریخ الامم والملوک، (بیروت).
• فیصل سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، بغداد 1970ـ1973 عیسوی۔
• علی بن یوسف قفطی، تریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ 1903 عیسوی۔
• محمودبن حسین کشاجم، دیوان، چاپ خیریه محمد محفوظ، بغداد 1390ہجری قمری/1970 عیسوی۔
• مقدسی، مطهر بن طاهر اَلْبَدْءُ وَ التّاریخ‏.
• احمدبن علی مَقریزی، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق 1270ھ‍، چاپ افست بغداد (1970ع‍).
• محمدبن احمد وأواء دمشقی، دیوان، چاپ سامی دهان، بیروت 1414ہجری قمری/ 1993 عیسوی۔
• یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993 عیسوی۔

• O. Codrington, A manual of Musalman numismatics, London 1904;
• Stanley Lane-Poole, Catalogue of oriental coins in the British Museum, London 1875-1890, repr. Bologna 1967.

باہرلے جوڑ

مضمون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام