Wąwolnica jest jedną z najstarszych osad w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej). Razem z Bochotnicą tworzyła wówczas centrum jakiejś jednostki administracyjnej. O wiekowej metryce miejscowości świadczy dokument – rękopis z 1027 roku przechowywany w klasztorze na Świętym Krzyżu. W nim napisano: W roku 1027 Ojcowie naszego klasztoru robili parafialną posługę w nowo założonej i świeżo do Wiary Świętej nawróconej osadzie Wawelnica. Ślady pierwszej bytności ludzi pochodzą jeszcze z epoki kamienia łupanego.
W XIII w. istniał gród obronny leżący przy ważnym gościńcu handlowym wiodącym od przeprawy na Wiśle w okolicy dzisiejszego Kazimierza Dolnego, przez Rzeczycę, Wąwolnicę do Lublina. W kronice parafialnej zapisano opowieść przekazywaną w wąwolnickiej tradycji: Strasznym był rok 1278 dla Polski. Nawała tatarska zalała ją całą. Ziemia Lubelska najwięcej od innych spustoszeniu uległa, wtedy w głąb kraju krocie spieszyły barbarzyńskie zagony, tu zakładały główne swoje obozowiska, tu zwozili łupy świeżą krwią zbroczone. Spędzane krocie nieszczęśliwych jeńców przeznaczonych na niewolników chana. Po wielkich spustoszeniach Lublina kolej przyszła na położoną od niego o 4 mile drogi Wąwolnicę. Od tego zdarzenia datuje się początek kultu Matki Boskiej Kębelskiej.
Przed 1370 r. wieś uzyskała prawa miejskiemagdeburskie, stając się miastem królewskim, na najstarszej pieczęci miejskiej nazwa brzmiała Königsberg[10]. Wybudowano zamek (wieżę królewską), kaplicę królewską pw. św. Wojciecha i mur obronny (we wschodniej części grubości 3 metrów). Czasy panowania króla Kazimierza Wielkiego były okresem świetności Wąwolnicy.
W XV w. Wąwolnica była miejscem odbywania sądów: ziemskiego, grodzkiego)[11] i kasztelańskiego. W 1409 Władysław II Jagiełło nadał miastu przywilej targowy. Od 1444 na zamku miały miejsce obrady sądu kasztelana lubelskiego. W 1448 nastąpiła ponowna lokacja miasta na prawie magdeburskim. W 1458 Kazimierz IV Jagiellończyk oddał parafię benedyktynom ze Świętego Krzyża, którzy objęli patronat nad miastem i parafią. W XVI w. w Wąwolnicy odbywały się sądy wojewody lubelskiego nad szlachtą. W 1567 w. miejscowość całkowicie spłonęła. Król Zygmunt II August polecił wojewodzie Janowi Firlejowi założyć ją na nowo, wówczas miasto przeniesiono ze wzgórza kościelnego na obecne miejsce. W 1638 r. konsekrowano kościół dla benedyktynów, przebudowany z dawnej kaplicy królewskiej.
Od XVII w. postępował upadek miasta, które było niszczone kolejno przez wojska rosyjskie, szwedzkie i saskie. W 1795 Wąwolnica znalazła się w zaborze austriackim. Od 1809 należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do Królestwa Kongresowego. W 1819 nastąpiła kasacja klasztoru, a patronat nad miastem i parafią otrzymał książę Adam Jerzy Czartoryski. W 1820 w Wąwolnicy stały 132 domy drewniane i 4 murowane, z 1034 mieszkańcami. W 1870 władze carskie pozbawiły Wąwolnicę praw miejskich oraz zmieniły jej nazwę z Wawelnicy na obecną jako akt represji za wspomaganie powstańców styczniowych. W 1921 mieszkało w niej 1043 Żydów, co stanowiło 35% ogółu mieszkańców.
Podczas okupacji hitlerowskiej, w lutym 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2000 Żydów. W październiku 1943 roku nastąpiła ostateczna likwidacja getta. Żydzi zostali wywiezieni do getta w Kurowie, Opolu Lubelskim, Urzędowie. Stamtąd trafili do obozu zagłady w Bełżcu[12].
W 1944 roku przedstawicielstwa Armii Ludowej i Batalionów Chłopskich zawarły porozumienie o współdziałaniu na terenie gminy. Przeprowadzono kilka wspólnych akcji partyzanckich przeciw okupantowi[13]. 2 maja 1946 wieś została spacyfikowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego za sprzyjanie podziemiu antykomunistycznemu. Spalono ponad 100 domów i kilkaset zabudowań gospodarskich, w większości wraz ze zwierzętami domowymi[14]. Płonącą wieś sfotografował amerykański reporter John Vachon(inne języki)[15].
Według legendy ok. VII w. (niektóre źródła wspominają, że był to prawdopodobnie 721 rok) z Krakowa miał przypłynąć Wisłą książę Krak. Zwiedzając okolicę, natrafił na miejsce obecnej Wąwolnicy, której nadał imię Wawelnica – od nazwy swojej siedziby. Stąd miał wziąć się w herbie wsi Krak zabijający smoka. Tak naprawdę herb przedstawia św. Jerzego[16].
Zabytki
Kościół parafialny pw. św. Wojciecha wzniesiony w latach 1907–1914 z ofiar wiernych, w stylu neogotyku nadwiślańskiego, trójnawowy, z czerwonej cegły. W ołtarzu głównym znajduje się figura Madonny z XIII/XIV w., wyrzeźbiona w drzewie lipowym, nazywana Matką Bożą Wąwolnicką.
Eliasz z Wąwolnicy – teolog, profesor Uniwersytetu w Pradze, rektor Akademii Krakowskiej[18].
Józef Gosławski (1908–1963) – polski rzeźbiarz i medalier. W Wąwolnicy spędził dzieciństwo, m.in. ukończył miejscową szkołę podstawową. Do wsi powrócił w latach okupacji – tworzył wówczas medale, a także liczne przedmioty artystyczne[19]. Imię Józefa Gosławskiego nadano jednej z ulic wąwolnickich.
Stanisław Gosławski (1918–2008) – polski rzeźbiarz i twórca dzieł z zakresu rzemiosła artystycznego. Urodzony w Wąwolnicy, w której spędził lata swej młodości oraz rozwijał swoje umiejętności artystyczne. Brat Józefa[20].
↑O Wąwolnicy. wawolnica.pl. [dostęp 2015-07-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-29)]. (pol.).
↑Anna Rudzka: Kalendarium życia Józefa Gosławskiego. W: Anna Rudzka: Józef Gosławski. Rzeźby, monety, medale. Wyd. 1. Warszawa: Alegoria, 2009, s. 60–62. ISBN 978-83-62248-00-1.
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).