|
Vitis vinifera
Vitis vinifera ye una especie de planta d'a división Magnoliophyta, d'a clase Magnoliopsida, de l'orden Vitales y d'a familia Vitaceae. Ye una planta trepadora y de port por un regular arbustivo. Ye orichinaria d'o Proximo Orient y d'o Caucas y se cautiva en muitos países con climas temperaus u temperaus-calidos p'aproveitar o suyo fruito (a uga), con o que se fa o vin. FitonimiaA vinya se cautiva dende muit antigo en a Peninsula Iberica, fendo part de l'agricultura mediterrania. Por o enradigada que ye a tradición d'o suyo cautivo en o cuadrant nord-este d'a peninsula, a terminolochía asociada a esta planta en latín pasó a las luengas romances peninsulars como l'aragonés[1]. Esta terminolochía ye relativament bien conoixida por haber estau documentada en l'ALEANR.[2] A denominación de vit se documenta en aragonés medieval en os "documentos en romanz de lo Monesterio de Sant Chuan de la Penya" (Sieglo XIV): asi los damos a vos, dita Horden de Sant Johan con entradas e exidas e pertenencias, las cuales les pertenecen o pertenecer les deven del cielo entro a los abisos, con sitios, paretes, fustas, lienas, con gotas e goteras, con vites, con arbores fruytales e non fruytales.[3]
Un piet de vinya ye una cepa. A vinya que puya por as parez u que creixe refirmando-se en cualsiquier estructura ye una parra u parrera. As brancas chóvens d'a on salen as fuellas, os filos y os carrazos son os ixarmientos. Os filos tamién son conoixius como tiheretas (con castellanización fonetica), en muitos puestos por creixer a pars en os ixarmientos. A fuella d'a vinya se diz pámpano u pampano, pero tamién se'n parla en plural como as pampas. A chema d'a vinya se diz brotón. O tegumento d'o fruito se diz barfuello (y variants) u pelello (y variants con castellanización fonetica). O fruito ye a uga, a infrutescencia ye o carrazo (cheosinónimo sobre tot oriental que se troba tan a lo sud-ueste como Santolaria[4]) u racimo[5] (cheosinonimo occidental caso que no siga castellanismo). A simient ye a pepita, gran de uga u graneta. Un campo de vinya se diz vinya, vinyal u vinyero, parolas presents en a toponimia. A forma latína VITIETUM ha orichinau o toponimo Visiedo en a compleganza de l'Alfambra. VinyalsTa más detalles, veyer l'articlo Vinyalveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Os campos de vinya son "vinyers" u "vinyals" y cubren amplas zonas en os semontanos d'os Pireneus (Semontano de Balbastro), y d'o Sistema Iberico (Campo de Borcha, Campo de Carinyena, ecetra). D'antes bi habio vinyers en tierras mes fridas en o Prepireneu y Sistema Iberico que teneban una importancia relativa p'a economía local. Manimenos con o paso d'o tiempo s'ha iu abandonando estos cautivos por estar poco rentables.[6] En a compleganza d'o río Martín bi habió amplos vinyers dica zaguers d'o sieglo XIX, cuan se produció a epidemia d'a filoxera.[7] CautivoPa que un vinyal siga productivo s'ha de labrar cada anyada, y se labra entre as ringleras de cepas. Tamién s'ha de sacar as malas hierbas, que en a part oriental d'Aragón se diz con o verbo habrir (con castellanización fonetica, talment inicialment con o prefixo IX-). Cuan se planta una cepa s'ha de fer enantes un clot que pueda recullir un poquet d'augua[7] de plevia y creyar millors condicions d'humidat pa que creixca a nueva planta. A cullita d'uga se conoix como vendema. A vendema se feba en setiembre en a compleganza d'o río Martín.[7] Referencias
Bibliografía
Veyer tamién
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
