vi L%E1%BB%8Bch s%E1%BB%AD th%E1%BA%BF gi%E1%BB%9Bi

Lịch sử thế giới (hay còn gọi là lịch sử loài người và lịch sử nhân loại) là ghi chép về hành trình phát triển của nhân loại từ thời tiền sử cho đến hiện tại. Loài người hiện đại tiến hóa ở châu Phi khoảng 300.000 năm trước và ban đầu sống bằng săn bắn hái lượm. Trong Thời kỳ băng hà sau cùng, loài người bắt đầu di cư ra khỏi châu Phi và đến khi Kỷ Băng hà này kết thúc cách đây khoảng 12.000 năm – họ đã phân bổ khắp các lục địa trên Trái Đất (ngoại trừ Nam Cực). Không lâu sau đó, Cách mạng đồ đá mới tại Tây Á đánh dấu bước ngoặt lớn với việc con người bắt đầu canh tác và trồng trọt có hệ thống, chuyển từ lối sống du mục sang định cư lâu dài trong các khu vực làm nông nghiệp. Sự phát triển ngày càng phức tạp của các xã hội loài người đã đặt ra nhu cầu về những hệ thống kế toán và chữ viết.

Những bước phát triển nói trên đã tạo tiền đề cho sự hình thành của các nền văn minh khởi thủy ở Lưỡng Hà, Ai Cập, Thung lũng sông Ấn và Trung Quốc, đánh dấu sự khởi đầu của thời kỳ cổ đại vào khoảng năm 3500 trước Công nguyên (TCN). Những nền văn minh này không chỉ thúc đẩy sự hình thành của các đế chế khu vực mà còn là mảnh đất màu mỡ cho sự xuất hiện của nhiều tư tưởng triết học và tôn giáo mang tính cách mạng. Trong đó, Ấn Độ giáo bắt đầu xuất hiện vào cuối thời kỳ đồ đồng – về sau là sự ra đời của một loạt các hệ tư tưởng quan trọng trong Thời kỳ Trục tâm bao gồm Phật giáo, Nho giáo, triết học Hy Lạp, Kỳ Na giáo, Do Thái giáo, Đạo giáo và Hỏa giáo. Thời kỳ trung đại – từ khoảng năm 500 đến 1500 Công nguyên – chứng kiến sự trỗi dậy của Hồi giáo cùng với sự lan rộng và củng cố của Kitô giáo, đồng thời nền văn minh loài người lan tỏa tới những vùng đất mới và hoạt động giao thương giữa các xã hội ngày càng phát triển. Những chuyển biến ấy diễn ra song hành với sự thăng trầm của các đế chế lớn như Đế chế Byzantine, các vương triều Hồi giáo, Đế chế Mông Cổ và nhiều triều đại Trung Quốc khác nhau. Trong giai đoạn này, sự ra đời của thuốc súng và máy in đã để lại ảnh hưởng sâu sắc đến lịch sử nhân loại sau này.

Trong thời kỳ cận đại – từ khoảng năm 1500 đến 1800 Công nguyên – các cường quốc châu Âu đã tiến hành khám phá và thuộc địa hóa nhiều khu vực trên khắp thế giới, qua đó đẩy mạnh sự giao thoa văn hóa và kinh tế toàn cầu. Đây là giai đoạn đánh dấu những bước tiến vượt bậc về trí tuệ, văn hóa và công nghệ ở châu Âu, được thúc đẩy bởi các phong trào lớn như Phục hưng, Cải cách tôn giáo tại Đức dẫn tới sự ra đời của Tin Lành, Cách mạng khoa học và Thời kỳ Khai sáng. Vào thế kỷ 18, sự tích lũy kiến thức và công nghệ đã đạt tới điểm bùng phát, dẫn đến Cách mạng Công nghiệp. Cuộc cách mạng này đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành Đại phân kỳ và mở ra thời kỳ hiện đại bắt đầu từ khoảng năm 1800 Công nguyên. Sự tăng trưởng nhanh chóng về năng lực sản xuất đã thúc đẩy hơn nữa thương mại quốc tế, quá trình thuộc địa hóa và liên kết các nền văn minh khác nhau thông qua toàn cầu hóa, cũng như củng cố vai trò thống trị của châu Âu xuyên suốt thế kỷ 19. Trong vòng 250 năm qua (bao gồm cả hai cuộc chiến tranh thế giới thảm khốc), nhân loại đã trải qua sự tăng tốc đáng kinh ngạc trong nhiều lĩnh vực như dân số, nông nghiệp, công nghiệp, thương mại, tri thức khoa học, công nghệ, truyền thông, năng lực quân sự và sự suy thoái môi trường.

Việc nghiên cứu lịch sử loài người dựa trên những hiểu biết từ nhiều lĩnh vực học thuật như lịch sử, khảo cổ học, nhân học, ngôn ngữ học và di truyền học. Nhằm cung cấp một cái nhìn tổng quan dễ tiếp cận, các nhà nghiên cứu chia lịch sử nhân loại thành nhiều giai đoạn khác nhau theo các phương pháp phân kỳ.

Thời kỳ tiền sử

Bình minh loài người

Bằng chứng khoa học dựa trên di truyền học và nghiên cứu hóa thạch, dựa vào Đồng hồ phân tử (Molecular clock) chỉ ra rằng nòi giống loài khỉ hình người, loài tiến hóa thành nhánh Homo sapiens và loài tiến hóa thành nhánh Chimpanzee (sinh vật sống có quan hệ gần gũi nhất với loài người hiện đại) đã rẽ nhánh khoảng 5 triệu năm trước^[1].

Chi người vượn phương nam Australopithecine được cho là loài khỉ không đuôi đầu tiên đứng thẳng đi bộ bằng 2 chân, cuối cùng tiến hóa thành chi loài Homo.

Về phương diện giải phẫu loài người hiện đại, Homo sapiens (người Khôn ngoan) tiến hóa ở châu Phi khoảng 200.000 năm trước, đạt tới hành vi hiện đại khoảng 50.000 năm trước ^[2].

Giống người hiện đại di cư ra khỏi châu Phi khoảng 70.000 năm trước, đến châu Âu khoảng 40.000 năm trước; và Đông Nam châu Á khoảng 50.000 năm trước.^[3]

Sự lan rộng nhanh chóng của loài người đến Bắc Mỹ và châu Đại Dương đã diễn ra đỉnh điểm ở kỷ băng hà gần đây nhất, khi những vùng ôn đới của ngày nay đã từng vô cùng khắc nghiệt.

Tuy nhiên con người đã xâm chiếm gần như toàn bộ các vùng băng giá vào thời điểm cuối kỷ băng hà, khoảng 12.000 năm trước.

Các giống khỉ hình người khác như Người đứng thẳng (Homo erectus) đã sử dụng gỗ và đá làm công cụ trong cả thiên niên kỷ, theo thời gian các công cụ ngày càng trở nên tinh xảo. Tại một số thời điểm, con người bắt đầu sử dụng lửa để sưởi ấm và nấu ăn. Họ cũng bắt đầu phát triển ngôn ngữ vào giai đoạn Thời đại đồ đá cũ, và ý niệm về âm nhạc, phương thức chôn cất cho người chết và trang điểm cho người sống.

Sự thể hiện nghệ thuật đầu tiên có thể được tìm thấy dưới dạng bức tranh hang động và tác phẩm điêu khắc làm từ gỗ và xương. Trong thời điểm này, tất cả loài sống bằng săn bắt - hái lượm, và nói chung là du cư.

Các xã hội săn bắt - hái lượm có khuynh hướng rất nhỏ, mặc dầu trong một số trường hợp họ đã phát triển sự phân tầng xã hội và những tiếp xúc ở khoảng cách xa đã có thể diễn ra ở trường hợp những "xa lộ" bản xứ Australia.

Cuối cùng đa số các xã hội săn bắt - hái lượm đã phát triển, hay buộc phải bị hấp thu vào những tổ chức xã hội nông nghiệp lớn hơn. Những xã hội không hội nhập bị tiêu diệt, hay vẫn trong tình trạng cách ly, những xã hội săn bắt hái lượm nhỏ đó hiện vẫn tồn tại ở những vùng xa xôi.

Sự đi lên của văn minh loài người

Cuộc cách mạng nông nghiệp, bắt đầu từ khoảng 8000 năm TCN, sự phát triển của nông nghiệp đã gây ra thay đổi mạnh mẽ phương thức sống của con người. Nông nghiệp cho phép tập trung dân số dày hơn, theo thời gian nó chuyển biến thành các thành bang. Nông nghiệp cũng tạo ra lượng dư lương thực, cấp dưỡng cho những người không trực tiếp tham gia vào sản xuất lương thực. Sự phát triển nông nghiệp cho phép tạo ra các thành phố đầu tiên. Đây là các trung tâm thương mại, sản xuất thủ công nghiệp và quyền lực chính trị mà bản thân nó gần như không có sản xuất nông nghiệp. Sự hình thành các thành phố đi kèm là sự cộng sinh với các vùng nông thôn xung quanh nó, tiêu thụ các sản phẩm nông nghiệp, và cung cấp lại các sản phẩm thủ công nghiệp và nhiều cấp độ khác nhau về kiểm soát quân sự và bảo vệ lãnh thổ.^[4]^[5]^[6]

Sự phát triển của các thành phố đồng nghĩa với sự đi lên của nền văn minh^[7]. Nền văn minh xuất hiện sớm nhất là ở vùng Lưỡng Hà(3500 năm TCN)^[8]^[9]. Tiếp sau là nền văn minh Ai Cập cổ đại dọc dòng sông Nin (3000 năm TCN)^[10] và văn minh lưu vực sông Ấn ở thung lũng sông Ấn (hiện tại là Ấn Độ và Pakistan; 2500 năm TCN)^[11]^[12]. Các xã hội này phát triển dựa trên một số đặc điểm thống nhất, gồm một chính quyền trung ương, một nền kinh tế và cấu trúc xã hội phức tạp, hệ thống ngôn ngữ và chữ viết phức tạp, nền văn hóa và tôn giáo khác biệt. Chữ viết là mấu chốt trong lịch sử phát triển của loài người, vì nó giúp chính quyền của các thành phố biểu đạt ý nghĩ dễ dàng hơn.

Nền văn minh trở nên phức tạp kéo theo làm phức tạp về tôn giáo, và dạng đầu tiên cũng bắt nguồn từ giai đoạn này^[13]^[14]^[15]. Các thực thể như mặt trời, mặt trăng, Trái Đất, bầu trời và biển thường được tôn sùng^[16]. Các đền thờ được xây dựng, phát triển, và dần hoàn thiện với hệ thống cấp bậc như linh mục,thầy tế và các chức danh khác. Điển hình của thời kỳ đồ đá này là có xu hướng thờ các vị thần mang hình dáng con người. Trong số những văn bản kinh tôn giáo lâu đời nhất còn tồn tại là các văn bản kim tự tháp Ai Cập (khoảng giữa 2400 đến 2300 TCN)^[17]. Một số nhà khảo cổ học cho rằng, dựa trên dấu tích khai quật được ở ngôi đền Göbekli Tepe (Potbelly Hill) ở miền nam Thổ Nhĩ Kỳ, có niên đại từ 11500 năm trước, tôn giáo hình thành trước khi xảy ra cuộc cách mạng nông nghiệp chứ không phải sau như suy nghĩ trước đó^[18].

Thời đại đồ đồng Lưu trữ 2022-10-25 tại Wayback Machine là một phần trong hệ thống ba thời đại (thời đại đồ đá mới, thời đại đồ đồng, thời đại đồ sắt), là thuật ngữ mô tả nền văn minh cổ đại từng tạo ảnh hưởng tại một số khu vực trên thế giới. Trong thời đại này những vùng đất màu mỡ đã sản sinh ra những thành bang và những nền văn minh này bắt đầu phát triển hưng thịnh ở một số nơi trên thế giới. Các nền văn minh đều nằm trên lưu vực ven sông bởi nước có vai trò thiết yếu trong một xã hội nông nghiệp, và các dòng sông cũng hỗ trợ cho nhu cầu giao thông vận tải được trở nên thuận tiện.

Sự xuất hiện các nền văn minh

Vùng Lưỡng Hà

Lưỡng Hà là vùng đất thuộc vùng đồng bằng trăng lưỡi liềm, nơi khai sinh ra các nhà nước thành bang cổ đại. Vùng giao nhau của sông Tigris và sông Euphrates đã tạo nên một vùng đất màu mỡ và nguồn cung cấp nước cho tưới tiêu. Những nền văn minh nổi lên xung quanh hai con sông này là những nền văn minh lâu đời nhất không du canh- du cư được biết cho đến nay. Vùng Lưỡng Hà này sản sinh ra những nền văn minh như Sumerian, Akkadian, Assyrian, and Babylonian ^[19].

Xe ngựa lần đầu được sử dụng tại Standard of Ur, 2600 BC.

Tập tin:Реконструкця лодки у причала в Эриду на которых плавали в Урук.jpg

Tái dựng hình ảnh bến cảng tại Eridu

Sumerian, một trong những nền văn minh phát triển mạnh trong khu vực Lưỡng Hà là nền văn minh phức tạp đầu tiên được biết đến cho đến nay, phát triển từ một số thành bang vào thiên niên kỷ thứ 4 trước Công nguyên. Nền văn minh này phát minh ra gạch, bánh xe, công cụ cày bừa, và đồ gốm lần đầu tiên trong lịch sử.

Nền văn minh Sumerian nổi lên trong suốt thời kỳ Ubaid (Ubaid period) (6500-3800 TCN) và những thành phố cổ đại Uruk, Eridu phát triên ổn định trong giai đoạn đầu thời kỳ Ubaid. Tại thành phố cổ Eridu (miền nam Lưỡng Hà) những ngôi đền thờ nằm xen lẫn với các khu định cư cổ đại (khoảng 5000 năm TCN).

Nông nghiệp Sumerian phát triển trên lưu vực sông Tigris và sông Euphrates. Lương thực dư thừa dẫn đến phân công lao động, không cần phải ai cũng tham gia vào nông nghiệp, cuối cùng hình thành các tầng lớp xã hội. Trên là vua Sumerian, thầy tế, và quan chức chính quyền dưới là các người phụ việc, thương gia, nông dân, ngư dân. Đáy xã hội là những người nô lệ. Nô lệ thường là một phạm nhân, tù nhân, hoặc những người trong nợ nần.

Trong khu vực Lưỡng Hà, dạng chữ viết đầu tiên đã xuất hiện là chữ hình nêm (Cuneiform) có nguồn gốc từ hệ thống chữ tượng hình. Những hình ảnh đại diện của nó dần trở nên đơn giản hơn. Chữ hình nêm được viết trên đá phiến sét, những chữ cái được viết bằng cây sậy có tác dụng như bút trâm (Stylus). Cùng với sự thành lập của các trạm chuyển phát sự quản lý quốc gia trở nên dễ dàng hơn. Với người Sumerian chỉ những con cái nhà giàu, quý tộc mới được học chữ. Chúng được học tại một nơi gọi là Edubba, chỉ có con trai được học. Các văn bản lịch sử văn hóa đã góp phần vào sự tồn tại của nền văn minh này. Một trong những văn bản cổ nhất trên thế giới, có tên Sử thi Gilgamesh, có nguồn gốc từ nền văn minh này. Năm 2400 TCN, đế chế Akkadian được tạo dựng ở vùng Lưỡng Hà^[20]. Vài thế kỷ tiếp sau, đế chế Assyria nổi lên, tiếp theo đó là đế chế của người Babylon.

Lưu vực sông Nin

Lưu vực sông Nin ở Bắc Phi là nơi ra đời nền văn minh Ai Cập cổ đại. Khoảng 6000 năm TCN, xuất hiện các vương quốc của xã hội tiền Ai Cập cổ đại (trước khi xuất hiện chế độ quân chủ ở Ai Cập) có kĩ năng trồng trọt và chăn thả gia súc. Những hình ảnh ban đầu đó có thể quan sát được qua những biểu tượng trên đồ gốm của nền văn hóa Gerzeh, khoảng 4000 năm TCN, giống với chữ tượng hình của Ai Cập cổ đại. Vữa hồ bắt đầu được sử dụng từ khoảng 4000 năm TCN, đồ gốm sứ bắt đầu được sản xuất từ khoảng 3500 năm TCN. Bệnh viện và trung tâm phục vụ y tế bắt đầu có từ 3000 năm TCN.

Bằng chứng khảo cổ cho thấy sự hiện diện của con người ở khu vực tây nam Ai Cập, gần biên giới với Sudan, khoảng 8000 năm TCN. Khoảng 7000-3000 TCN, khí hậu sa mạc Sahara ẩm ướt hơn ngày hôm nay, do đó cho phép các hoạt động canh tác trên đất mà bây giờ trở nên khô hạn. Biến đổi khí hậu bắt đầu từ sau năm 3000 TCN dẫn đến quá trình khô cằn dần dần trong khu vực. Do tác động của những biến đổi này, các cư dân của bộ lạc cổ đại tại sa mạc Sahara buộc phải di chuyển đến khu vực xung quanh sông Nin khoảng năm 2500 TCN. Ở đó, họ phát triển một nền kinh tế và xã hội nông nghiệp và hệ thống xã hội phức tạp hơn. Bộ tộc người từ lâu đã sinh sống hai bên bờ sông Nin cũng đã phát triển cộng đồng của họ một cách độc lập. Gia súc được nhập từ châu Á khoảng 7500-4000 năm TCN.

Người Ai Cập cổ đại được biết đến với nhiều thành tựu và phát minh trong lịch sử, bao gồm cả việc xây dựng các kim tự tháp khổng lồ, phẫu thuật cổ đại, khoa học toán học, và vận tải bằng thuyền. Sự nổi lên của triều đại Ai Cập bắt đầu khi thống nhất Thượng và Hạ Ai Cập khoảng 3200 năm TCN, và kết thúc vào khoảng năm 340 TCN, bắt đầu từ triều đại Nhà Achaemenes trên lãnh thổ Ai Cập. Vương quốc của Ai Cập dẫn đầu bởi một vị vua nắm giữ cung điện Pharaon. Lúc đỉnh điểm, đế chế của ông trải dài từ đồng bằng sông Nin đến núi Gebel Barkal, Sudan.

Xã hội Ai Cập cổ đại tạo dựng sự cân bằng giữa con người với thiên nhiên, đặc biệt là dựa vào dòng sông Nin trong tưới tiêu nông nghiệp của họ. Quốc gia cổ đại này được biết qua những văn bản chữ tượng hình, công trình kim tự tháp, đền thờ và các lăng mộ dưới lòng đất; sử dụng xe ngựa chiến để tăng cường sức mạnh quân đội.

Có sự khác biệt lớn giữa các tầng lớp xã hội. Hầu hết các thành viên cộng đồng là nông dân, nhưng họ không được hưởng sản phẩm họ trồng được. Sản phẩm nông nghiệp thuộc sở hữu của nhà nước, đền thờ, hoặc gia đình quý tộc có đất nông nghiệp. Chế độ nô lệ cũng tồn tại, nhưng chi tiết về họ trong xã hội Ai Cập cổ đại vẫn chưa rõ ràng^[21].

Lưu vực sông Ấn

Văn minh lưu vực sông Ấn xuất hiện khoảng 3300 năm TCN. Giai đoạn đầu xuất hiện trước 4000 năm TCN. Trung tâm của nền văn minh là nằm bao quanh sông Ấn (chủ yếu thuộc lãnh thổ của Pakistan, và một phần nhỏ là thuộc Afghanistan, Iran và Ấn Độ), mở rộng về phía đông đến lưu vực sông Ghaggar-Hakra^[22] và ngược dòng vươn tới sông Hằng- sông Yamuna^[23]^[24]. Phía tây mở rộng tới bờ biển Makran thuộc Balochistan (Pakistan), phía nam đến làng Daimabad, tỉnh Maharashtra, Ấn Độ.

Sự phát triển của nền văn minh được chia thành nhiều giai đoạn và đánh dấu sự phát triển của các thành phố trong tiểu lục địa Ấn Độ.^[25].

Đây là nền văn minh đầu tiên xuất hiện hoạt động nông nghiệp ở Nam Á.

Lúa mì (tiểu mạch), đại mạch, và táo tàu (Jujube) được trồng khoảng 9000 năm trước Công nguyên; dê và cừu nuôi sau đó^[26]. Nền nông nghiệp và chăn nuôi phát triển tại Mehrgarh khoảng 8000-6000 năm TCN^[27]^[28]. Thời kỳ này cũng xuất hiện sự kiện thuần hóa loài voi. Khoảng thiên niên kỷ thứ 5 trước Công nguyên, một cộng đồng nông nghiệp nằm rải rác ở khu vực Kashmir^[29]. Tại các bãi khảo cổ của nền văn minh này người ta tìm thấy các vật dụng như giỏ, công cụ bằng đá, công cụ bằng xương, vòng cổ, vòng tay, hoa tai, vỏ động vật giáp xác biển, đá vôi, ngọc lam, sa thạch và đồng. Nền văn minh này phát triển thịnh vượng các thành phố gồm: Harappa (3300 TCN), Dholavira (2900 TCN), Mohenjo-Daro (2500 TCN), Lothal (2400 TCN), và Rakhigarhi, và hơn 1000 thị trấn và ngôi làng nhỏ khác. Kiến trúc đô thị của nền văn minh này được xây bằng gạch, có hệ thống thoát nước bên đường, và nhà ở tập trung liền sát nhau (Terraced house). Các thành phố lớn có bề rộng khoảng một dặm, và có khoảng cách lớn giữa các thị trấn và nhiều khả năng là dấu hiệu của sự tập trung chính trị, hoặc dưới dạng của 2 thành bang, hoặc dưới dạng một đế chế không có thủ đô cố định hay có lẽ thay thế Harappa, Mohenjo-Daro, do bị phá hủy bởi lũ lụt không chỉ một lần^[30]. Nền văn minh này cũng được biết đến với việc sử dụng hệ thống đo lường thập phân cổ đại^[31]^[32].

Vào cuối thiên niên kỷ thứ nhất trước Công nguyên, sự phát triển của văn minh lưu vực sông Indus bước vào thời kỳ Vệ Đà. Bộ sách thánh ca Vệ đà tiếng Phạn theo ước tính được soạn thảo từ 1700-1100 TCN, bộ sưu tập các bài thánh ca này trở thành nền tảng của Ấn Độ giáo và xu hướng của các xã hội tiền Ấn Độ khác. Vào một thời điểm không chắc chắn khoảng cuối thế kỷ thứ VI TCN, có một người tiên phong tạo nên Ấn Độ giáo, tôn giáo mà còn tồn tại đến ngày nay.

Lưu vực sông Hoàng Hà

Vạc đồng triều đại nhà Thương, vật dụng bằng đồng lớn nhất được tìm thấy ở TQ cho đến nay

Khởi phát nền văn minh Trung Quốc nằm cách không xa sông Hoàng Hà (dọc theo sông Trường Giang) do xung quanh khu vực tìm thấy nhiều di tích của thời Trung Quốc tiền sử. Các nền văn minh thời đại đồ đá mới tìm thấy được ở Trung Quốc là văn minh Bành Đầu Sơn (Pengtoushan) (sông Trường Giang) và văn minh Bùi Lý Cương (Kebudayaan Peiligang), tất cả chúng đều xuất hiện khoảng 7000 năm TCN hoặc sớm hơn. Giai đoạn văn hóa Bành Đầu Sơn khó xác định, kết quả các tính toán cho biến thiên từ 9000-5500 năm TCN, tại di chỉ của nền văn hóa này tìm thấy dấu tích của lúa gạo từ khoảng 7000 năm TCN. Tại di chỉ Giả Hồ (Jiahu) cổ đại tìm thấy vài bằng chứng về việc trồng lúa. Một khám phá quan trọng tại Giả Hồ là cây sáo cổ có niên đại khoảng 7000-6000 năm TCN. Văn minh Bùi Lý Cương là một trong những nền văn minh lâu đời nhất tại Trung Quốc có sản xuất đồ gốm. Cả nền văn minh Bành Đầu Sơn và nền văn minh Bùi Lý Cương đều phát triển hoạt động trồng Kê, chăn nuôi, lưu trữ và phân phối thực phẩm. Bằng chứng khảo cổ cũng cho thấy sự hiện diện của các thợ thủ công, đày tớ. Lối chữ hình vẽ (Pictogram) được cho là khởi đầu của hệ thống chữ viết Trung Quốc bắt nguồn từ các hoạt động nông nghiệp và chăn nuôi tại Trung Quốc. Tại di chỉ Giả Hồ tìm thấy một số lối chữ hình vẽ, nó không được xem là có hệ thống chữ viết nhưng những ký hiệu đó dẫn đến hệ thống chữ viết^[33].

Tại văn hóa Đại Mạch Địa (Damaidi), Ninh Hạ có hàng ngàn dấu chạm khắc trên vách đá có từ 6000-5000 năm TCN, mang những đặc trưng của lối chữ hình vẽ giống với mặt trời, mặt trăng, các ngôi sao, thánh thần, các khung cảnh đi săn và trông nom gia súc. Lối chữ hình vẽ tại đây gần như tương đồng với các ký tự Trung Quốc cổ đại được biết cho đến nay^[34]^[35].

Văn hóa Bành Đầu Sơn được thay thế bởi văn hóa Ngưỡng Thiều (Yangshao culture) (5000-3000 năm TCN) ảnh hưởng của nền văn hóa này bao trùm phía Bắc Trung Quốc. Nền văn hóa này cũng đã thay thế nền văn hóa Long Sơn (Yangshao culture) khoảng 2500 năm TCN. Tại địa điểm khảo cổ di chỉ Tam Tinh Đôi (Sanxingdui) và văn hóa Nhị Lý Đầu (Erlitou culture) có bằng chứng của văn minh đồ đồng. Con dao bằng đồng với hình thái cổ xưa nhất (khoảng 3000 năm TCN) được tìm thấy tại di chỉ văn hóa Mã Gia Diêu (Majiayao culture) (thuộc tỉnh Cam Túc và tỉnh Thanh Hải).

Theo lịch sử Trung Quốc, sông Hoàng Hà được sử dụng cho tưới tiêu khoảng năm 2200 TCN thời vua Hạ Vũ, người đặt nền móng nhà Hạ. Nhà Hạ (khoảng 2100-1600 TCN) được đề cập là triều đại đầu tiên trong lịch sử Trung Quốc, nó được nhắc đến trong sử ký Tư Mã Thiên và Trúc thư kỉ niên^[36]^[37]. Mặc dù có sự tranh cãi về triều đại thần thoại này, có vài bằng chứng khảo cổ học chứng minh cho sự tồn tại của nó. Tư Mã Thiên nói rằng triều đại này thành lập được thành lập khoảng năm 2200 TCN nhưng mốc thời gian này không thuyết phục. Hiện nay nhiều nhà khảo cổ học kết nối được sự tồn tại của triều đại nhà Hạ bởi cuộc khai quật ở tỉnh Hà Nam^[38], nơi khám phá ra những nội thất đồ đồng khoảng năm 2000 TCN.

Triều đại lịch sử đầu tiên được công nhận là triều đại nhà Thương, khoảng năm 1500 TCN. Bằng chứng khảo cổ học cho sự tồn tại của triều đại nhà Thương là các đồ tạo tác bằng đồng và giáp cốt văn, mai rùa hay xương thú được khắc các ký tự Trung Quốc cổ, các văn tự này được tìm thấy ở lưu vực sông Hoàng Hà tại thủ đô Triều Ca nhà Thương. Các di tích mai rùa của nhà Thương có niên đại 1500 năm TCN, tính toán theo công nghệ Cacbon phóng xạ.

Thay thế nhà Thương là nhà Chu, vào khoảng thế kỷ XI TCN. Thời điểm kết thúc nhà Chu đã ra đời 2 nhà triết học nổi tiếng Trung Quốc là Khổng Tử (người thiết lập Khổng giáo) và Lão Tử (người thiết lập Đạo giáo^[39].

Hy Lạp cổ đại

Trong hang động Franchthi, phía đông nam Argolis, Hy Lạp có bằng chứng về hoạt động nông nghiệp của Hy Lạp cổ đại. Xấp xỉ 11000 năm TCN, canh tác ngũ cốc, các loạt hạt, lúa mì xảy ra đồng thời^[40], trong khi yến mạch và đại mạch xuất hiện khoảng 10500 năm TCN; đậu Hà Lan và Lê thì khoảng 7300 năm TCN. Khu vực định cư thời đồ đá mới rải rác khắp Hy Lạp cùng với hoạt động nông nghiệp và sản xuất đồ gốm. Những địa điểm nổi tiếng như Sesklo và Dimini, đã có đường giao thông, quảng trường. Nó là một ví dụ về không gian thành phố cổ trong lục địa châu Âu. Một địa điểm quan trọng khác là Dispilio nơi phát hiện ra một phiến đá cổ xưa với đường nét như văn bản cổ^[41].

Văn minh Minoan là nền văn minh thời đại đồ đồng đầu tiên tại Hy Lạp. Nền văn minh phát sinh trên đảo Crete và phát triển mạnh mẽ khoảng 2700-1500 năm TCN, nhưng thời điểm khởi đầu phát triển của nó xảy ra rất xa trước đó^[42]. Con người bắt đầu sinh sống trên đảo Crete ít nhất từ 128.000 năm TCN, trong thời kỳ đồ đá cũ^[43]. Các hoạt động nông nghiệp ngày lớn, phức tạp hơn, và dẫn đến nền văn minh dần được khởi tạo vào khoảng 5000 năm TCN^[44]. Sự tồn tại của các nền văn minh này đã bị lãng quên đến khi nó được phát hiện vào đầu thế kỷ XX bởi nhà khảo cổ học người Anh Sir Arthur Evans. Will Durant nhìn nhận nền văn minh là "xâu chuỗi đầu tiên trong sợi dây lịch sử châu Âu"^[45].

Nền văn minh Mycenae phát triển tại phía bắc của đảo Crete khoảng năm 1600 TCN, khi nền văn hóa Helladik trên đất liền Hy Lạp chuyển đổi dưới ảnh hưởng của nền văn hóa Minoan của đảo Crete. Không giống như người Minoan người dựa vào thương mại. Nền văn minh Mycenae có cộng đồng thích đi xâm chiếm, thống trị bởi tầng lớp hiệp sĩ quý tộc Aristocracy.

Khoảng năm 1400 TCN, người dân Mycenae mở rộng phạm vi quyền lực của họ cho Crete do trung tâm của nền văn minh Minoan gặp phải vụ phun trào Minoa tại đảo Santorini, và họ chấp nhận hệ thống chữ viết Linear A để viết ngôn ngữ Hy Lạp cổ đại, hệ thống chữ viết phát triển trong suốt văn minh Mycenae gọi là Linear B^[46].

Truyền thuyết về các cuộc xâm chiếm giữa các thành bang ở Hy Lạp không chỉ là Mycenae, thành bang Troy được đề cập đến trong sử thi Iliad như là một đối thủ của Mycenae. Vì chỉ có duy nhất nguồn sử liệu của Hómēros về lịch sử thành Troy và cuộc chiến tranh thành Troia nên có thể nó không có thật. Năm 1876, nhà khảo cổ học người Đức Heinrich Schliemann khám phá ra các di tích tại Hisarlik, vùng phía tây bán đảo Tiểu Á thuộc Thổ Nhĩ Kỳ ngày này và công bố rằng nó là địa điểm của thành Troy. Chắc chắn rằng địa điểm của thành Troy được nhắc đến bởi Hómēros vẫn còn tiếp tục bị bàn cãi^[47]

Nền văn minh Hy Lạp đã ảnh hưởng rất lớn đến các nền văn minh châu Âu sau đó, đặc biệt là nền văn minh La Mã. Trong Hy Lạp cổ các thành bang Athena, Sparta, Corinth, và Thebes có nền chính trị độc lập, và mối quan hệ ít căng thẳng với nhau. Nếu một thành phố không đủ nhu cầu lương thực để duy trì toàn bộ dân số, thì họ sẽ rời đi một phần để thiết lập một thành phố mới, thị trấn mới có vai trò thuộc địa, lệ thuộc vào thành phố ban đầu để cùng bảo vệ trước các mối đe dọa, trước các cuộc chiến với bên ngoài.

Dãy Andes

Trung Bộ châu Mỹ

Sự phát triển của nông nghiệp

Một sự thay đổi lớn, được miêu tả bởi nhà tiền sử học Vere Gordon Childe như là một "cuộc cách mạng," đã diễn ra khoảng thiên niên kỷ 9 TCN với việc hình thành nghề nông. Mặc dầu nghiên cứu có khuynh hướng tập trung vào vùng đất Trăng lưỡi liềm màu mỡ ở Trung Đông, khảo cổ học ở châu Mỹ, Đông Á và Đông Nam Á cho thấy rằng những hệ thống nông nghiệp trồng cấy nhiều loại ngũ cốc khác nhau và sử dụng các loại gia súc khác nhau có thể đã phát triển hầu như đồng thời ở một số nơi.

Một bước tiến nữa ở nông nghiệp Trung Đông xảy ra với sự phát triển tưới tiêu có tổ chức và sử dụng lực lượng lao động chuyên biệt, bởi những người Sumer, bắt đầu vào khoảng 5.500 TCN. Đồng và sắt thay thế đá để trở thành công cụ trong nông nghiệp và chiến tranh. Tới tận lúc đó những xã hội nông nghiệp định cư hầu như phụ thuộc hoàn toàn vào các công cụ đá. Ở Âu Á, các công cụ đồng đỏ và đồng thau, những đồ trang trí và vũ khí bắt đầu trở nên dồi dào vào khoảng năm 3000 TCN. Sau đồ đồng, vùng Đông Địa Trung Hải, Trung Đông và Trung Quốc bắt đầu sử dụng công cụ và vũ khí bằng sắt.

Những người dân châu Mỹ có thể không hề biết tới công cụ kim loại cho tới tầng Chavin năm 900 TCN. Chúng ta cũng biết rằng Moche có áo giáp, những con dao và bộ đồ ăn bằng kim loại. Thậm chí người Inca vốn ít dùng đồ kim loại cũng có những chiếc cày mũi kim loại, ít nhất sau khi chinh phục Chimor. Tuy nhiên, ít có những tìm kiếm khảo cổ học ở Peru và hầu như toàn bộ khipus (những vật sáng chế để ghi lại thông tin, dưới hình thức các nút thắt, người Incas từng sử dụng) đã bị đốt cháy khi diễn ra Cuộc chinh phục Peru của người Tây Ban Nha. Toàn bộ các thành phố vẫn đang được khám phá vào năm 2004. Một số khai quật khảo cổ cho thấy rằng có thể thép đã từng được chế tạo tại đây trước khi nó phát triển ở châu Âu.

Các vùng lưu vực ven sông trở thành những cái nôi của những nền văn minh đầu tiên như lưu vực sông Hoàng Hà ở Trung Quốc, sông Nin ở Ai Cập, và lưu vực sông Ấn ở Pakistan. Một số dân tộc du cư, như những người Thổ dân Australia và thổ dân Nam Phi ở phía Nam châu Phi, không biết tới nông nghiệp cho tới tận thời hiện đại.

Nhiều nhóm người không thuộc về các quốc gia trước 1800. Trong số những nhà khoa học, đã có sự bất đồng về thuật ngữ "bộ lạc" phải được sử dụng để miêu tả loại xã hội của những người sống trong đó. Những phần rộng lớn của thế giới có thể là lãnh thổ của những "bộ lạc" đó trước khi người châu Âu bắt đầu tiến hành thực dân hoá. Nhiều "bộ lạc" chuyển thành quốc gia khi họ bị đe dọa hay bị ảnh hưởng bởi các quốc gia. Ví dụ như Marcomanni và Lát via. Một số "bộ lạc", như Kassites và Mãn Châu, chinh phục các quốc gia và lại bị chúng đồng hoá.

Nông nghiệp đã tạo cơ hội cho các xã hội phức tạp hơn, cũng được gọi là những nền văn minh. Các cuộc gia và các thị trường xuất hiện. Các kỹ thuật cải thiện khả năng của con người nhằm kiểm soát thiên nhiên và phát triển giao thông và thông tin.

Sự phát triển của tôn giáo

Đa số các nhà sử học truy nguyên sự khởi đầu của Đức tin tôn giáo ở thời Đồ đá mới. Đa số các đức tin tôn giáo thời kỳ này cốt ở sự thờ phụng một Đức mẹ nữ thần, một Cha bầu trời, và cũng có sự thờ phụng Mặt trời và Mặt Trăng như các vị thần. (xem thêm sự thờ phụng Mặt trời)

Thời kỳ cổ đại

Cái nôi của những nền văn minh

Thời kỳ đồ đồng chứng kiến sự phát triển của các thành phố và nền văn minh.^[48] Những nền văn minh sơ khai thường xuất hiện gần các con sông lớn, khởi đầu là Lưỡng Hà (3300 TCN) nằm giữa hai dòng sông Tigris và Euphrates,^[49] kế đến là nền văn minh Ai Cập dọc theo sông Nile (3200 TCN),^[50] nền văn minh Norte Chico ở vùng duyên hải Peru (3100 TCN),^[51] nền văn minh thung lũng sông Ấn ở Pakistan và tây bắc Ấn Độ (2500 TCN),^[52] cuối cùng là nền văn minh Trung Hoa dọc theo sông Dương Tử và Hoàng Hà (2200 TCN).^[53]^[a]

Những xã hội nói trên dần phát triển một số đặc điểm chung bao gồm chính quyền trung ương, nền kinh tế và cơ cấu xã hội phức tạp, cùng với hệ thống lưu trữ thông tin.^[56] Các nền văn hóa ấy đã tạo ra nhiều phát minh quan trọng, chẳng hạn như bánh xe,^[57] toán học,^[58] nghề luyện đồng,^[59] thuyền buồm,^[60] bàn xoay gốm,^[59] dệt vải,^[61] kỹ thuật xây dựng các công trình kiến trúc hoành tráng^[61] và chữ viết.^[62] Bên cạnh đó, thuyết đa thần cũng được hình thành với trung tâm là đền thờ, nơi các thầy tế và nữ tu thực hiện những nghi lễ hiến tế.^[63]

Chữ viết đóng vai trò quan trọng trong cviệc quản lý các thành phố, truyền đạt ý tưởng và lưu giữ thông tin.^[64] Chữ viết có lẽ đã phát sinh một cách độc lập tại ít nhất bốn nền văn minh cổ đại: Lưỡng Hà (3300 TCN),^[65] Ai Cập (khoảng năm 3250 TCN),^[66] Trung Quốc (1200 TCN)^[67] và vùng trũng Trung Bộ châu Mỹ (trước năm 650 TCN).^[68] Hệ thống chữ viết cổ xưa nhất^[b] là chữ hình nêm Lưỡng Hà, khởi đầu dưới dạng các ký hiệu tượng hình mô phỏng trực quan sự vật, rồi chúng dần được giản lược và mang tính trừu tượng hơn.^[70]^[c] Bên cạnh chữ hình nêm, một số hệ thống chữ viết cổ đại có sức ảnh hưởng lớn khác bao gồm chữ tượng hình Ai Cập và chữ Indus.^[72] Ở Trung Quốc, chữ viết được sử dụng lần đầu tiên dưới thời nhà Thương (1766–1045 TCN).^[73]

Giao thông vận tải được cải thiện nhờ các tuyến đường thủy bao gồm sông ngòi và biển cả, không chỉ giúp triển khai sức mạnh quân sự mà còn thúc đẩy sự trao đổi hàng hóa, tư tưởng và phát minh.^[74] Thời đại đồ đồng cũng chứng kiến sự ra đời của những công nghệ quân sự mới trên bộ, chẳng hạn như kỵ binh và xe ngựa chiến – cho phép lục quân cơ động nhanh chóng hơn.^[75] Hoạt động thương mại ngày càng trở nên quan trọng khi các xã hội đô thị trao đổi hàng hóa chế tác để lấy nguyên liệu thô từ những vùng đất xa xôi, từ đó tạo nên các mạng lưới thương mại rộng lớn và đặt nền móng cho quá trình toàn cầu hóa sơ khai.^[76] Ví dụ, ngành sản xuất đồng điếu ở Tây Nam Á đòi hỏi phải nhập khẩu thiếc từ những nơi xa xôi như nước Anh.^[77]

Sự phát triển của các thành phố thường kéo theo sự hình thành của các nhà nước và đế chế.^[78] Tại Ai Cập, ban đầu khu vực này được chia thành Thượng và Hạ Ai Cập. Tuy nhiên, đến khoảng năm 3100 TCN, toàn bộ thung lũng sông Nile đã được thống nhất dưới một vương triều duy nhất.^[79] Khoảng năm 2600 TCN, nền văn minh thung lũng sông Ấn đã xây dựng những thành phố lớn như Harappa và Mohenjo-daro.^[80] Lịch sử Lưỡng Hà gắn liền với những cuộc chiến tranh triền miên giữa các thành bang, khiến quyền bá chủ thay đổi luân phiên từ thành phố này sang thành phố khác.^[81] Trong khoảng thời gian từ thế kỷ 25 đến thế kỷ 21 TCN, khu vực này chứng kiến sự trỗi dậy của các đế chế như Akkad và Tân Sumer.^[82] Tại đảo Crete, nền văn minh Minos đã hình thành vào khoảng năm 2000 TCN và được xem là nền văn minh đầu tiên của châu Âu.^[83]

Trong những thiên niên kỷ tiếp theo, các nền văn minh đã phát triển trên khắp thế giới.^[84] Đến năm 1600 TCN, nền văn minh Mycenae ở Hy Lạp bắt đầu vươn mình.^[85] Nền văn minh ấy đã đạt đến đỉnh cao rực rỡ cho tới khi Thời kỳ đồ đồng muộn sụp đổ (Late Bronze Age collapse) – một sự kiện làm rung chuyển nhiều nền văn minh quanh Địa Trung Hải trong khoảng thời gian từ năm 1300 đến 1000 TCN.^[86]

Thời kỳ trung đại

Thời kỳ trung đại, kéo dài từ khoảng năm 500 đến 1500 Công nguyên,^[d] được đánh dấu bởi sự trỗi dậy và lan tỏa của những tôn giáo lớn trong khi nền văn minh mở rộng đến nhiều vùng đất mới trên thế giới và hoạt động giao thương giữa các xã hội ngày càng trở nên sôi động.^[89] Từ thế kỷ 10 đến thế kỷ 13, Thời kỳ ấm Trung cổ ở bán cầu Bắc đã tạo điều kiện thuận lợi cho nông nghiệp phát triển, dẫn đến sự gia tăng dân số tại nhiều khu vực thuộc châu Âu và châu Á.^[90] Sau đó là Thời kỳ băng hà nhỏ – kết hợp với các dịch bệnh trong thế kỷ 14 – đã khiến dân số Á-Âu suy giảm nghiêm trọng.^[90] Những phát minh quan trọng trong thời trung đại bao gồm thuốc súng, súng hỏa mai và kỹ thuật in ấn, tất cả đều có nguồn gốc từ Trung Quốc.^[91]

Thời kỳ trung đại bao gồm các sự kiện nổi bật như những cuộc chinh phục ban đầu của người Hồi giáo, Thời đại hoàng kim của Hồi giáo và sự khởi đầu cũng như mở rộng của hoạt động buôn bán nô lệ Ả Rập. Tiếp theo đó là các cuộc xâm lược của Mông Cổ và sự thành lập của Đế chế Ottoman.^[92] Nam Á trải qua sự thống trị của nhiều vương quốc trung gian trước khi chứng kiến sự thành lập của các đế chế Hồi giáo tại Ấn Độ.^[93]

Tại Tây Phi, Đế chế Mali và Đế chế Songhai lần lượt trỗi dậy.^[94] Ở vùng duyên hải phía đông nam châu Phi, các cảng Ả Rập được thiết lập – nơi diễn ra hoạt động trao đổi vàng, gia vị và nhiều loại hàng hóa khác. Điều ấy giúp châu Phi hội nhập vào hệ thống thương mại Đông Nam Á, mở ra cơ hội tiếp xúc với châu Á và góp phần hình thành nên văn hóa Swahili.^[95]

Trung Quốc đã trải qua các triều đại nối tiếp nhau tương đối liên tục bao gồm Tùy, Đường, Tống, Nguyên và giai đoạn đầu của triều Minh.^[96] Các tuyến thương mại ở Trung Đông dọc theo Ấn Độ Dương và Con đường tơ lụa băng qua sa mạc Gobi đã tạo ra sự giao lưu kinh tế và văn hóa dù còn hạn chế giữa các nền văn minh châu Á với châu Âu.^[97] Cùng thời điểm, những nền văn minh ở châu Mỹ như Mississippian,^[98] Aztec,^[99] Maya^[100] và Inca đã đạt tới đỉnh cao phát triển của mình.^[101]

Đại Trung Đông

Trước khi Hồi giáo xuất hiện vào thế kỷ thứ 7, Trung Đông bị chi phối bởi Đế chế Byzantine và Đế chế Sasanian, hai bên thường xuyên chạm trán nhau để giành quyền kiểm soát một số vùng lãnh thổ tranh chấp.^[102] Đây không chỉ là một cuộc chiến quân sự mà còn là sự cạnh tranh văn hóa, khi Văn hóa Kitô giáo Byzantine đối đầu với các truyền thống Hỏa giáo của Ba Tư.^[103] Sự ra đời của Hồi giáo đã đánh dấu sự trỗi dậy của một thế lực mới, nhanh chóng vượt qua cả hai đế chế này.^[104]

Muhammad, người sáng lập Hồi giáo, đã khởi xướng các cuộc chinh phục ban đầu của người Hồi giáo vào thế kỷ thứ 7.^[105] Ông dựng lên một chính thể thống nhất mới tại bán đảo Ả Rập, chính thể ấy nhanh chóng mở rộng lãnh thổ dưới triều đại Rashidun và Umayyad. Đỉnh cao của sự mở rộng đó là việc thiết lập quyền cai trị của người Hồi giáo trên ba châu lục (Á, Phi và Âu) vào năm 750 Công Nguyên.^[106] Triều đại Abbasid kế cận đã chèo lái Thời đại hoàng kim của Hồi giáo – một kỷ nguyên rực rỡ về tri thức, khoa học và sáng tạo – nơi triết học, nghệ thuật và văn học phát triển mạnh mẽ.^[107]^[e] Các học giả Hồi giáo đã lưu giữ và tổng hợp những tinh hoa tri thức từ Hy Lạp và Ba Tư cổ đại,^[109] tiếp thu kỹ thuật sản xuất giấy từ Trung Quốc^[110] và hệ đếm thập phân theo vị trí từ Ấn Độ.^[111] Đồng thời, họ còn có những đóng góp quan trọng mang tính nguyên bản trong nhiều lĩnh vực khác nhau, chẳng hạn như sự phát triển của đại số do Al-Khwarizmi khởi xướng và hệ thống triết học toàn diện của Avicenna.^[112] Nền văn minh không chỉ mở rộng qua các cuộc chinh phục mà còn nhờ vào nền kinh tế thương mại sôi động.^[113] Nhiều thương nhân mang theo cả hàng hóa lẫn đức tin Hồi giáo đến các khu vực như Trung Quốc, Ấn Độ, Đông Nam Á và châu Phi.^[114]

Sự thống trị của người Ả Rập tại Trung Đông chấm dứt vào giữa thế kỷ 11 khi người Thổ Seljuk di cư từ vùng đất tổ tiên của họ ở phía bắc xuống phía nam.^[115] Người Seljuk về sau phải đối mặt với sức ép từ châu Âu trong Thập tự chinh – một loạt các cuộc chiến tranh tôn giáo nhằm thu hẹp lãnh thổ đạo Hồi và tái kiểm soát Đất Thánh.^[116] Song các cuộc Thập tự chinh cuối cùng đã không đạt được mục tiêu đề ra mà ngược lại còn làm suy yếu Đế chế Byzantine, đặc biệt là với vụ cướp phá Constantinople [en] vào năm 1204.^[117] Đầu thế kỷ 13, một làn sóng xâm lược mới xuất hiện khi người Mông Cổ càn quét qua khu vực này nhưng cuối cùng họ đã bị lu mờ bởi sự trỗi dậy của người Thổ và sự thành lập Đế chế Ottoman tại vùng đất nay là Thổ Nhĩ Kỳ vào khoảng năm 1299.^[118]

Vào thế kỷ 7, Bắc Phi chứng kiến sự lụi tàn của Châu Phi thuộc Byzantine [en] và các vương quốc Berber trong những cuộc chinh phục ban đầu của người Hồi giáo.^[119] Từ thế kỷ 10, các vùng lãnh thổ châu Phi thuộc vương triều Abbasid dần bị thâu tóm bởi vương triều Fatimid, với trung tâm quyền lực đặt tại Ai Cập. Sau đó, nhà Fatimid được thay thế bởi vương triều Ayyubid vào thế kỷ 12, rồi tiếp đến là vương triều Mamluk vào thế kỷ 13.^[120] Ở vùng Maghreb và Tây Sahara, vương triều Almoravid đã thống trị từ thế kỷ 11, nhưng về sau bị sáp nhập vào Đế chế Almohad vào thế kỷ 12.^[121] Sự sụp đổ của nhà Almohad đã mở đường cho sự hình thành của nhiều triều đại mới như Marinid ở Morocco, Zayyanid ở Algeria và Hafsid ở Tunisia.^[122]

Khu vực Caucasus từng là chiến trường của hàng loạt cuộc chiến tranh giữa Đế chế Byzantine và Đế chế Sasanian. Tuy nhiên, hai cường quốc đối địch nói trên dần kiệt quệ do các cuộc xung đột liên miên. Điều này tạo điều kiện cho nhà Rashidun dễ dàng mở rộng lãnh thổ vào nơi đây trong các cuộc chinh phục ban đầu của người Hồi giáo.^[123] Vào thế kỷ 11, người Thổ Seljuk đã thảo phạt Armenia và Gruzia. Tiếp nối, người Mông Cổ xâm lược Caucasus vào thế kỷ 13.^[124]

Những người du mục từ vùng thảo nguyên Trung Á tiếp tục là mối đe dọa đối với các xã hội định cư trong thời kỳ trung đại, nhưng chính họ cũng phải đối mặt với những cuộc xâm lấn từ người Ả Rập và Trung Quốc.^[125] Trung Quốc đã mở rộng lãnh thổ vào Trung Á trong thời nhà Tùy (581–618).^[126] Tại đây, người Trung Quốc đụng độ với các bộ tộc du mục người Thổ, một nhóm dân tộc đang dần trở thành thế lực chi phối trong khu vực.^[127] Ban đầu mối quan hệ giữa hai bên chủ yếu mang tính hợp tác – nhưng tới năm 630, nhà Đường bắt đầu tấn công người Thổ và chiếm lĩnh nhiều vùng thuộc sa mạc Ordos.^[128] Sang thế kỷ 8, Hồi giáo bắt đầu lan rộng vào Trung Á và nhanh chóng trở thành tôn giáo chủ đạo của phần lớn dân cư, dù cho Phật giáo vẫn giữ được vai trò quan trọng ở phía đông khu vực.^[129] Từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 13, Trung Á bị chia cắt giữa một số quốc gia hùng mạnh bao gồm Đế chế Samanid,^[130] Seljuk^[131] và Khwarazmian. Các nước này sau đó được kế tục bởi người Mông Cổ vào thế kỷ 13.^[132] Năm 1370, Timur, một lãnh tụ người Thổ chịu ảnh hưởng từ truyền thống quân sự Mông Cổ, đã chinh phục hầu hết khu vực và lập nên Đế chế Timurid.^[133] Tuy đế chế rộng lớn này sụp đổ không lâu sau khi Timur qua đời,^[134] các hậu duệ của ông vẫn duy trì quyền kiểm soát tại một vùng lãnh thổ trọng yếu ở Trung Á và Iran.^[135] Họ đã dẫn dắt thời kỳ Phục hưng Timurid [en], nổi bật với sự phát triển rực rỡ của nghệ thuật và kiến trúc..^[136]

Châu Âu

Ít nhất từ thế kỷ 4, Kitô giáo đã đóng vai trò then chốt trong việc định hình văn hóa, các giá trị và thiết chế của nền văn minh phương Tây, trước hết thông qua Công giáo và sau đó là Kháng Cách.^[137] Châu Âu trong Sơ kỳ Trung Cổ được đặc trưng bởi sự suy giảm dân số, quá trình phi đô thị hóa (deurbanization) và làn sóng xâm lược của các bộ tộc man di, tất cả đều bắt đầu từ Hậu kỳ cổ đại.^[138] Những tộc người xâm lược này đã dựng lên các vương quốc mới của riêng họ trên tàn tích của Đế chế Tây La Mã.^[139] Dẫu có những thay đổi đáng kể trong cấu trúc xã hội và chính trị, nhưng hầu hết vương quốc mới đều duy trì và tiếp thu các thiết chế sẵn có của La Mã.^[140] Kitô giáo lan rộng khắp Tây Âu, dẫn đến sự ra đời của nhiều tu viện.^[141] Vào thế kỷ 7 và 8, người Frank dưới triều đại Carolingian đã xây dựng một đế chế rộng lớn bao trùm phần lớn Tây Âu.^[142] Song đến thế kỷ 9, đế chế này suy yếu và tan rã trước áp lực từ những cuộc xâm lược mới của người Viking, người Magyar và người Ả Rập.^[143] Nó về sau bị chia cắt thành Tây Francia và Đông Francia, hai khu vực này lần lượt phát triển thành nước Pháp thời Trung Cổ và Đế chế La Mã Thần thánh (tức nước Đức thời Trung Cổ). Trong thời kỳ Carolingian, các nhà thờ đã phát triển một hệ thống ký âm gọi là neume – đây là nền tảng của hệ thống ký âm hiện đại ngày nay.^[144] Song song đó, Kievan Rus' – với thủ đô đặt tại Kiev – đã mở rộng lãnh thổ và trở thành quốc gia lớn nhất châu Âu vào thế kỷ 10. Năm 988, Vladimir Đại đế đã chọn Chính thống giáo Đông phương làm quốc giáo của Kievan Rus'.^[145]

Trong Trung kỳ Trung Cổ, bắt đầu sau năm 1000, dân số châu Âu gia tăng nhờ những đổi mới trong công nghệ và nông nghiệp giúp thúc đẩy thương mại phát triển và nâng cao năng suất cây trồng.^[146] Việc thiết lập hệ thống phong kiến đã tác động sâu sắc tới cấu trúc xã hội thời Trung Cổ. Hệ thống này bao gồm chế độ trang viên (tổ chức tá điền thành các làng mạc, nơi họ phải nộp tô thuế và thực hiện nghĩa vụ lao động cho giới quý tộc) và chế độ chư hầu (một cấu trúc chính trị mà trong đó các hiệp sĩ và quý tộc cấp thấp phải phục vụ quân sự cho lãnh chúa của mình, đổi lại họ được hưởng quyền thu tô từ đất đai và điền trang).^[147] Sau sự tan rã của Đế chế Carolingian, vốn gây ra những ảnh hưởng phân quyền sâu sắc, các vương quốc vương quốc dần trở nên tập trung hóa hơn.^[148] Năm 1054, sự kiện Đại Ly Giáo giữa Giáo hội Công giáo và Giáo hội Chính thống giáo Đông phương đã tạo nên những khác biệt văn hóa rõ rệt giữa Tây Âu và Đông Âu.^[149] Thập tự chinh là một loạt các cuộc chiến tranh tôn giáo do Kitô hữu phát động nhằm giành lại quyền kiểm soát Đất Thánh từ tay người Hồi giáo. Những cuộc chiến nói trên đã đạt được thành công trong một khoảng thời gian đủ dài để dựng lên một số quốc gia Thập tự chinh tại vùng Levant.^[150] Trong giai đoạn này, các thương nhân Ý đã đưa nô lệ đến để làm việc trong các hộ gia đình hoặc trong ngành chế biến đường.^[151] Đời sống trí thức được đánh dấu bằng sự phát triển của chủ nghĩa kinh viện và sự ra đời của các trường đại học, trong khi việc xây dựng các nhà thờ và thánh đường theo phong cách Gothic được coi là một trong những thành tựu nghệ thuật nổi bật nhất của thời đại.^[152] Thời kỳ Trung Cổ còn chứng kiến quá trình đô thị hóa bền vững đầu tiên tại Bắc và Tây Âu, kéo dài cho đến khi thời kỳ cận đại bắt đầu vào thế kỷ 16.^[153]

Năm 1236, người Mông Cổ tràn vào châu Âu và chinh phục Kievan Rus', cũng như tiến hành các cuộc xâm lược ngắn ngủi vào Ba Lan và Hungary.^[154] Mặc dù Litva hợp tác với người Mông Cổ, song quốc gia này vẫn duy trì được nền độc lập và đã thành lập liên minh cá nhân với Ba Lan vào cuối thế kỷ 14.^[155] Hậu kỳ Trung Cổ được ghi dấu bởi những khó khăn và tai họa nghiêm trọng.^[156] Nạn đói, bệnh dịch và chiến tranh đã tàn phá dân số Tây Âu.^[157] Đặc biệt, Cái Chết Đen là một trong những đại dịch chết chóc nhất trong lịch sử nhân loại, cướp đi sinh mạng của khoảng 75 đến 200 triệu người trong giai đoạn 1347–1350.^[158] Bùng phát từ châu Á, dịch bệnh lây lan đến Địa Trung Hải và Tây Âu vào cuối thập niên 1340,^[159] gây ra cái chết của hàng chục triệu người châu Âu chỉ trong vòng 6 năm; ước tính từ một phần tư đến một phần ba dân số lục địa già bị xóa sổ.^[160]

Châu Phi hạ Sahara

Châu Phi hạ Sahara là quê hương của nhiều nền văn minh khác nhau. Ở Nubia, Vương quốc Kush được kế tục bởi các vương quốc Kitô giáo như Makuria, Alodia và Nobatia. Vào thế kỷ 7, Makuria thôn tính Nobatia, trở thành thế lực thống trị trong khu vực và thành công trong việc ngăn chặn sự bành trướng của đạo Hồi.^[161] Tuy nhiên, do nội chiến liên miên và làn sóng di cư của người Ả Rập vào Sudan, Makuria dần suy yếu và tan rã vào thế kỷ 15, mở đường cho sự hình thành của Vương quốc Hồi giáo Funj.^[162]

Tại Sừng châu Phi, đạo Hồi dần lan rộng trong cộng đồng người Somali. Trong khi đó, Vương quốc Aksum bắt đầu suy yếu từ thế kỷ 7 do sự kiểm soát của người Hồi giáo đối với các tuyến thương mại trên Biển Đỏ, vương quốc này cuối cùng đã sụp đổ vào thế kỷ 10.^[163] Bước sang thế kỷ 12, triều đại Zagwe nổi lên như một thế lực hùng mạnh, cạnh tranh quyền bá chủ với Vương quốc Hồi giáo Shewa và Vương quốc Damot.^[164] Vào thế kỷ 13, nhà Zagwe bị lật đổ bởi triều đại Solomonic, mở đường cho sự trị vì của Đế chế Ethiopia. Cùng lúc đó, Shewa suy yếu và nhường chỗ cho triều đại Walashma vốn cai trị Vương quốc Hồi giáo Ifat.^[165] Ethiopia về sau đã đánh bại Ifat và chiếm đóng các tiểu quốc Hồi giáo lân cận.^[166] Cùng thời điểm ấy, Vương quốc Hồi giáo Ajuran nổi lên ở duyên hải phía đông của vùng Sừng châu Phi và nắm quyền kiểm soát các tuyến giao thương trên Ấn Độ Dương.^[167] Sau khi Ifat suy tàn, Vương quốc Hồi giáo Adal kế vị và tiến hành tái chiếm phần lớn các vùng đất Hồi giáo đã mất trước đây.^[168]

Tại vùng Sahel thuộc Tây Phi, Đế chế Ghana được hình thành trong khoảng thời gian từ thế kỷ 2 đến thế kỷ 8 – trong khi về phía đông, Đế chế Gao nắm quyền kiểm soát khu vực từ thế kỷ 7.^[169]^[170] Việc nhà Almoravid chiếm giữ Aoudaghost (một trung tâm kinh tế quan trọng của vương triều Ghana) đã buộc đế chế Tây Phi này phải cải đạo sang Hồi giáo vào thế kỷ 11.^[171] Những ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đã khiến Ghana bị nước chư hầu của mình là Sosso thôn tính vào thế kỷ 13.^[172] Sosso cũng không tồn tại được lâu, nhanh chóng bị lật đổ bởi Đế chế Mali. Mali sau đó chinh phục Gao và nắm quyền kiểm soát các tuyến thương mại xuyên Sahara.^[173] Ở phía nam Mali, các vương quốc Mossi được thành lập.^[174] Trong khi ở phía đông, Đế chế Kanem–Bornu, vốn tồn tại từ thế kỷ 6, đã mở rộng tầm ảnh hưởng của mình lên các vương quốc Hausa.^[175] Đến thế kỷ 15, Đế chế Mali dần suy tàn và Đế chế Songhai – với trung tâm quyền lực đặt tại Gao – vươn lên trở thành thế lực thống trị trong khu vực.^[176]

Trong những vùng rừng rậm nhiệt đới ở Tây Phi, nhiều vương quốc và đế chế đã phát triển rực rỡ, tiêu biểu là các đế chế của người Yoruba như Ife và Oyo,^[177] vương quốc Nri của người Igbo,^[178] vương quốc Benin của người Edo (nổi tiếng với nghệ thuật điêu khắc tinh xảo),^[179] vương quốc Dagbon của người Dagomba^[180] và vương quốc Bonoman của người Akan.^[181] Đến thế kỷ 15, những vương quốc nói trên bắt đầu tiếp xúc với người Bồ Đào Nha, đánh dấu sự khởi đầu của hoạt động buôn bán nô lệ Đại Tây Dương.

Tại lưu vực sông Congo vào thế kỷ 13, ba liên minh nhà nước chính đã hình thành: Bảy Vương quốc, Mpemba và một liên minh do Vungu đứng đầu.^[182]^:24–25 Đến thế kỷ 14, Vương quốc Kongo xuất hiện và nhanh chóng trở thành thế lực bá chủ trong khu vực.^[182] Xa hơn về phía đông, Đế chế Luba được thành lập tại vùng Sụt lún Upemba [en] vào thế kỷ 15.^[183] Tại khu vực phía bắc Đại Hồ, Đế chế Kitara trỗi dậy vào khoảng thế kỷ 11, nổi tiếng với việc hoàn toàn không có bất kỳ tư liệu thành văn nào được ghi chép. Tuy nhiên, đế chế ấy sụp đổ vào thế kỷ 15 do các cuộc di cư của người Luo đến khu vực này.^[184]

Tại duyên hải Swahili [en], các thành bang Swahili phát triển hưng thịnh nhờ vào hoạt động thương mại trên Ấn Độ Dương. Sự giao thương này dần dẫn tới quá trình Hồi giáo hóa, đặt nền móng cho sự hình thành của Vương quốc Hồi giáo Kilwa vào thế kỷ 10.^[185]^[186] Các dân tộc Nam Đảo cập bến và định cư trên đảo Madagascar trong khoảng từ thế kỷ 5 đến thế kỷ 7, các xã hội tại đây được tổ chức và vận hành dựa trên hệ thống hasina.^[187]^{:43, 52–53} Ở miền Nam châu Phi, những vương quốc sơ khai như Mapela và Mapungubwe xuất hiện,^[188] trước khi Vương quốc Zimbabwe trỗi dậy vào thế kỷ 13, rồi tiếp nối là Đế chế Mutapa vào thế kỷ 15.^[189]

Nam Á

Sau khi Đế chế Gupta thất thủ vào năm 550 Công nguyên, Bắc Ấn Độ bị chia cắt thành một mạng lưới các tiểu quốc phức tạp và không ổn định.^[190] Những cuộc bành trướng ban đầu của người Hồi giáo mở màn ở phía tây bắc vào năm 711 Công nguyên, khi triều đại Umayyad của người Ả Rập chinh phục phần lớn lãnh thổ nay là Pakistan.^[106] Mặc dù bước tiến quân sự của người Ả Rập bị khựng lại tại thời điểm ấy, đạo Hồi vẫn tiếp tục lan rộng khắp Ấn Độ, chủ yếu nhờ vào ảnh hưởng của các thương nhân Ả Rập dọc duyên hải phía tây.^[95] Đến thế kỷ 9, ba đế chế hùng mạnh Pratihara, Pala và Rashtrakuta đối đầu nhau trong cuộc chiến tranh giành quyền kiểm soát Bắc Ấn Độ, được biết đến với tên gọi Tranh chấp Tam hùng [en].^[191]

Các vương triều trong thời kỳ trung đại ở Nam Ấn Độ bao gồm Chalukya, Hoysala và Chola.^[192] Nhờ sự bảo trợ của họ, các lĩnh vực văn học, kiến trúc, điêu khắc và hội họa đều phát triển rực rỡ.^[193] Bên cạnh đó, một số quốc gia quan trọng khác cũng trỗi dậy ở Nam Ấn Độ trong giai đoạn này, chẳng hạn như Vương quốc Hồi giáo Bahmani và Đế chế Vijayanagara.^[194]

Đông Bắc Á

Sau một giai đoạn tương đối chia rẽ, Trung Quốc được tái thống nhất dưới triều đại nhà Tùy vào năm 589.^[195] Kế thừa cơ nghiệp của nhà Tùy, triều đại nhà Đường (618–907) đã đưa Trung Quốc bước vào thời kỳ hoàng kim với sự ổn định chính trị và thịnh vượng kinh tế song hành cùng những thành tựu rực rỡ về văn học và nghệ thuật, tiêu biểu như thơ ca của Lý Bạch và Đỗ Phủ.^[196]^[197] Nhà Tùy và nhà Đường đã thiết lập hệ thống khoa cử lâu dài, theo đó các chức vụ hành chính chỉ được giao cho những người vượt qua kỳ thi nghiêm ngặt về tư tưởng Nho giáo và các tác phẩm kinh điển Trung Hoa.^[198] Trung Quốc thời Đường còn cạnh tranh với Tây Tạng (618–842) để giành quyền kiểm soát các khu vực thuộc Nội Á.^[199] Tuy nhiên, Đường triều dần suy yếu và tan rã. Sau nửa thế kỷ hỗn loạn, nhà Tống đã tái thống nhất phần lớn lãnh thổ Trung Quốc.^[200] Áp lực từ các đế chế du mục phương Bắc ngày càng trở nên nghiêm trọng. Đến năm 1127, miền bắc Trung Quốc rơi vào tay người Nữ Chân trong chiến tranh Kim–Tống, và rồi người Mông Cổ chinh phục toàn bộ Trung Quốc vào năm 1279.^[201] Sau khoảng một thế kỷ dưới sự cai trị của nhà Nguyên do người Mông Cổ đứng đầu, người Hán tái khẳng định quyền kiểm soát đất nước với sự thành lập của triều đại nhà Minh vào năm 1368.^[202]

Tại Nhật Bản, dòng dõi hoàng gia được thiết lập vào khoảng thế kỷ 3 Công nguyên và một nhà nước tập quyền bắt đầu hình thành trong thời kỳ Yamato (k. 300–710).^[203] Phật giáo được du nhập vào Nhật Bản trong giai đoạn này, đi cùng với sự tiếp nhận sâu rộng các yếu tố văn hóa Trung Hoa và Nho giáo.^[204] Thời kỳ Nara (710–794) đánh dấu sự xuất hiện của một nền văn học non trẻ, bên cạnh sự phát triển của các tác phẩm nghệ thuật và kiến trúc lấy cảm hứng từ Phật giáo.^[205] Thời kỳ Heian (794–1185) đánh dấu đỉnh cao quyền lực của hoàng gia, sau đó là sự trỗi dậy của các gia tộc quân sự và tầng lớp samurai.^[206] Cũng trong thời kỳ Heian, Murasaki Shikibu đã sáng tác nên Truyện kể Genji, tác phẩm thường được xem là tiểu thuyết đầu tiên trên thế giới.^[207] Từ năm 1185 đến năm 1868, Nhật Bản chịu sự chi phối của những lãnh chúa địa phương đầy quyền lực (daimyo) và chế độ quân sự do các tướng quân (shogun) lãnh đạo, tiêu biểu là Mạc phủ Ashikaga và Tokugawa.^[208] Thiên hoàng tuy vẫn tồn tại nhưng chỉ mang tính biểu tượng và không có quyền lực thực sự.^[209] Trong khi đó, quyền lực của tầng lớp thương nhân ngày càng gia tăng.^[210] Thời kỳ Tokugawa cũng chứng kiến sự nảy nở của một phong cách nghệ thuật độc đáo và có sức ảnh hưởng lớn mang tên ukiyo-e – đặc trưng là những bức mộc bản họa, ban đầu tập trung mô tả các kỹ nữ nổi tiếng.^[211]

Thời trung đại tại Triều Tiên chứng kiến sự kết thúc của kỷ nguyên Tam Quốc trong đó ba vương quốc Goguryeo, Baekje và Silla tranh đoạt quyền bá chủ.^[212] Thời kỳ này khép lại khi Silla lần lượt chinh phục Baekje vào năm 660 và Goguryeo vào năm 668,^[213] đánh dấu sự khởi đầu của thời đại Nam–Bắc Quốc, trong đó Silla thống nhất cai trị ở phía nam còn Balhae (một nhà nước kế thừa Goguryeo) nắm quyền ở phía bắc.^[214] Đến năm 892 Công nguyên, trật tự này sụp đổ, mở ra kỷ nguyên Hậu Tam Quốc. Trong bối cảnh trên, Goguryeo^[f] vươn lên mạnh mẽ và thống nhất toàn bộ bán đảo Triều Tiên vào năm 936.^[215] Triều đại Goryeo được thành lập từ đó và cầm quyền cho tới năm 1392, trước khi nhường ngôi cho triều đại Joseon trị vì gần 500 năm về sau.^[216]

Tại Mông Cổ, Thành Cát Tư Hãn đã thống nhất các bộ lạc người Mông Cổ và người Thổ dưới một ngọn cờ chung vào năm 1206.^[217] Đế chế Mông Cổ sau đó mở rộng lãnh thổ, bao trùm toàn bộ Trung Quốc và Trung Á cùng với nhiều vùng đất rộng lớn của Nga và Trung Đông, trở thành đế chế liền kề lớn nhất trong lịch sử.^[218] Sau khi Mông Kha Hãn qua đời vào năm 1259,^[219] Đế chế Mông Cổ được phân chia thành bốn nhà nước kế tục: triều đại nhà Nguyên tại Trung Quốc, Hãn quốc Sát Hợp Đài tại Trung Á, Hãn quốc Kim Trướng tại Đông Âu và Nga, Hãn quốc Y Nhi tại Iran.^[220]

Đông Nam Á

Chính thể Phù Nam ở Đông Nam Á – hình thành từ thế kỷ 2 Công nguyên – đã bắt đầu suy tàn vào thế kỷ 6 khi các tuyến thương mại của Trung Quốc dịch chuyển khỏi các cảng biển của vùng đất này. Phù Nam sau đó được thay thế bởi Đế chế Khmer vào năm 802 Công nguyên.^[221] Kinh đô Angkor của người Khmer là thành phố rộng lớn nhất thế giới trong thời kỳ tiền công nghiệp và là nơi tọa lạc của Angkor Wat, công trình tôn giáo đồ sộ nhất thế giới.^[222] Hai vương quốc Sukhothai (giữa thế kỷ 13) và Ayutthaya (1351) của người Thái nổi lên như những thế lực lớn, chịu ảnh hưởng sâu đậm từ nền văn minh Khmer.^[223]

Bắt đầu từ thế kỷ 9, Vương quốc Pagan vươn lên và trở thành một thế lực lớn tại khu vực ngày nay là Myanmar.^[224] Sự sụp đổ của Pagan đã dẫn tới tình trạng phân rã chính trị kéo dài, kết thúc khi Đế chế Toungoo trỗi dậy vào thế kỷ 16.^[225] Các vương quốc đáng chú ý khác trong giai đoạn này bao gồm Srivijaya^[226] và Lavo (đều nổi lên từ thế kỷ 7), Chăm Pa^[227] và Hariphunchai (đều khoảng năm 750),^[228] Đại Việt (968),^[229] Lan Na (thế kỷ 13),^[230] Majapahit (1293),^[231] Lan Xang (1353)^[232] và Ava (1365).^[233] Ấn Độ giáo và Phật giáo đã bắt đầu lan rộng khắp Đông Nam Á từ thế kỷ 1 Công nguyên. Đến thế kỷ 13, Hồi giáo xuất hiện và nhanh chóng mở rộng ảnh hưởng đến các khu vực như Indonesia ngày nay.^[234] Giai đoạn ấy còn chứng kiến sự hình thành của các quốc gia Mã Lai, tiêu biểu là Brunei và Malacca.^[235] Tại Philippines, một số chính thể độc lập đã được dựng lên như Tondo, Cebu và Butuan.^[236]

Châu Đại Dương

Người Polynesia, hậu duệ của dân tộc Lapita, đã bắt đầu công cuộc chinh phục và định cư trên các vùng đất rộng lớn thuộc Châu Đại Dương xa xôi [en] từ khoảng năm 1000 Công nguyên.^[238]^[g] Những chuyến hải hành này đã đưa họ đặt chân lên hàng trăm hòn đảo bao gồm Marquesas, Hawaii, Rapa Nui (Đảo Phục Sinh) và New Zealand.^[240]

Đế chế Tuʻi Tonga được thành lập vào thế kỷ 10 Công nguyên và mở rộng lãnh thổ từ năm 1250 đến năm 1500.^[241] Văn hóa, ngôn ngữ và quyền lực của người Tonga lan rộng khắp miền đông Melanesia, Micronesia và miền trung Polynesia trong giai đoạn này.^[242] Ảnh hưởng của họ bao trùm các vùng như phía đông 'Uvea, Rotuma, Futuna, Samoa và Niue, cùng với một số hòn đảo và khu vực khác thuộc Micronesia, Vanuatu và New Caledonia.^[243] Tại miền bắc nước Úc, các bằng chứng khảo cổ học cho thấy người bản địa Úc thường xuyên giao thương với những người Makassan (Indonesia) chuyên khai thác và buôn bán hải sâm rất lâu trước khi người châu Âu đặt chân tới đây.^[244] Nếu như trong các xã hội bản địa Úc, vai trò lãnh đạo được xác lập dựa trên thành tựu cá nhân – thì cấu trúc xã hội của các cộng đồng người Polynesia lại đặc trưng bởi chế độ tù trưởng [en] cha truyền con nối.

Châu Mỹ

Tại Bắc Mỹ, giai đoạn này chứng kiến sự phát triển của nền văn hóa Mississippian ở khu vực ngày nay là Hoa Kỳ vào k. 950 CN,^[245] nổi bật với quần thể đô thị rộng lớn ở Cahokia được xây dựng vào thế kỷ 11.^[246] Người Pueblo cổ đại (Ancestral Puebloans) và những cộng đồng tiền thân của họ (từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 13) đã xây dựng nhiều khu định cư kiên cố rộng lớn, bao gồm các công trình bằng đá vốn được xem là những tòa nhà lớn nhất ở Bắc Mỹ cho tới tận thế kỷ 19.^[247]

Ở Trung Bộ châu Mỹ, nền văn minh Teotihuacan suy tàn, đồng thời sự sụp đổ của nền văn minh Maya cổ điển (classic Maya collapse) cũng diễn ra.^[248] Vào thế kỷ 14 và 15, Đế chế Aztec vươn lên thống trị phần lớn khu vực Trung Bộ châu Mỹ.^[249]

Tại Nam Mỹ, thế kỷ 15 chứng kiến sự trỗi dậy của người Inca.^[101] Đế chế Inca, với thủ đô đặt tại Cusco và có lãnh thổ trải dài khắp dãy Andes, trở thành nền văn minh tiền Columbus rộng lớn nhất.^[250] Người Inca nổi tiếng với sự thịnh vượng và trình độ phát triển cao, đặc biệt là hệ thống đường sá ưu việt và kỹ thuật chế tác đá tinh xảo.^[251]

Thời kỳ cận đại

Thời kỳ cận đại là giai đoạn nối tiếp sau thời Trung Cổ ở châu Âu, kéo dài đến khoảng năm 1789 hoặc 1800.^[h] Một mốc chuyển giao phổ biến từ thời trung đại sang cận đại được xác định trong khoảng từ năm 1450 đến năm 1500, gắn liền với một loạt sự kiện quan trọng như sự thất thủ của Constantinople vào tay Đế chế Ottoman, sự phổ biến của kỹ thuật in ấn cùng với các chuyến thám hiểm của châu Âu đến châu Mỹ và dọc theo bờ biển châu Phi. Bên cạnh đó, bản chất của chiến tranh cũng đã có sự thay đổi khi quy mô và tổ chức của các lực lượng quân sự trên bộ lẫn trên biển ngày càng mở rộng, đi cùng với việc thuốc súng được sử dụng rộng rãi hơn.^[253] Thời kỳ cận đại có ý nghĩa đặc biệt vì đây là khởi đầu của quá trình tiền toàn cầu hóa (proto-globalization),^[254] sự xuất hiện ngày càng nhiều của các nhà nước quan liêu tập trung^[255] và những hình thức sơ khai của chủ nghĩa tư bản.^[252] Trong giai đoạn đó, các cường quốc châu Âu bắt đầu tiến hành thực dân hóa trên diện rộng thông qua các đế chế hàng hải: khởi đầu là Đế quốc Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha, sau đó là Đế quốc Pháp, Anh và Hà Lan.^[256] Nguyên nhân dẫn tới sự trỗi dậy của châu Âu – được gọi là Đại phân kỳ – hiện vẫn là một chủ đề gây tranh luận trong giới sử học.^[257]

Bức họa mô tả một chiếc tàu carrack [en] của Bồ Đào Nha theo phong cách Nhật Bản, đây là kết quả của quá trình toàn cầu hóa trong thương mại hàng hải

Nền kinh tế tư bản chủ nghĩa bắt đầu xuất hiện, trước tiên tại các nước cộng hòa miền bắc nước Ý và một số thành phố cảng ở châu Á.^[258] Các quốc gia châu Âu áp dụng chủ nghĩa trọng thương thông qua việc thực thi những chính sách thương mại một chiều nhằm tối đa hóa lợi ích cho mẫu quốc, thường là bằng cách bóc lột các thuộc địa.^[259] Bắt đầu từ cuối thế kỷ 15, người Bồ Đào Nha đã thiết lập nhiều trạm mậu dịch [en] trên khắp châu Phi, châu Á và Brazil để buôn bán các mặt hàng như vàng và gia vị, đồng thời tham gia vào hoạt động buôn bán nô lệ.^[260] Bước sang thế kỷ 17, các công ty cổ phần khổng lồ được thành lập, tiêu biểu là Công ty Đông Ấn Anh vào năm 1600 (thường được coi là tập đoàn đa quốc gia đầu tiên trên thế giới) và Công ty Đông Ấn Hà Lan vào năm 1602.^[261] Cùng thời điểm, tại nhiều khu vực thuộc phạm vi ảnh hưởng của châu Âu, chế độ nông nô dần suy tàn và cuối cùng biến mất – trong khi quyền lực của Giáo hội Công giáo cũng bị thu hẹp đáng kể.^[262]

Thời đại Khám phá là giai đoạn đầu tiên mà Cựu Thế giới thực hiện các cuộc trao đổi quy mô lớn về văn hóa, vật chất và sinh học với Tân Thế giới. Nó bắt đầu vào cuối thế kỷ 15, khi Bồ Đào Nha và Vương quốc Castile tổ chức những chuyến thám hiểm tiên phong đến châu Mỹ, nơi mà Christopher Columbus lần đầu tiên đặt chân đến vào năm 1492. Quá trình hội nhập toàn cầu tiếp tục diễn ra với việc các cường quốc châu Âu thuộc địa hóa châu Mỹ, khởi nguồn cho Trao đổi Columbus (Columbian exchange) – một sự giao lưu toàn diện giữa hai bán cầu Đông và Tây về thực vật, động vật, lương thực, dân cư (kể cả nô lệ), các bệnh truyền nhiễm và văn hóa.^[263] Đây được xem là một trong những sự kiện quy mô toàn cầu quan trọng nhất trong lịch sử, có ảnh hưởng sâu sắc tới sinh thái và nông nghiệp.^[264] Đặc biệt, những loại cây trồng mới được các nhà thám hiểm châu Âu mang về từ châu Mỹ vào thế kỷ 16 đã đóng góp đáng kể vào sự gia tăng dân số toàn cầu.^[265]