Khoa cử

Khoa cử là chế độ tuyển bạt quan viên qua trắc nghiệm khởi phát từ Trung Hoa và trở thành pháp chế trọng yếu bậc nhất Hán tự văn hóa quyển[1][2][3].

Thuật ngữ

"Khoa cử" phồn giản thể.
Cảnh thi Đình thời Tống.
Cảnh tràng thi thời Minh.
Sĩ tử văn ban nom yết bảng, họa phẩm Cừu Anh thế kỉ XVI.
Tiến sĩ cài hoa vinh quy.

Khoa cử (科举) hay khoa cử chế (科举制) hàm nghĩa chế độ tuyển bạt người hiền tài (hiền sĩ) bằng hình thức trắc nghiệm (còn gọi khảo thí), người dự khoa cử được gọi sĩ tử (士子) theo quy tắc "đầu điệp tự tiến". Các quan viên (còn gọi triều sĩ) có trọng trách giám sát đôn đốc việc khoa cử được gọi chủ khảo viên (主考員) và do triều đình chỉ định. Tại Việt Nam, một thời gian ngắn sau khi Nho học bị bãi, chế độ này được gọi theo nghĩa tối là khoa bảng, nay đã được sửa về nghĩa đúng hơn.

Bắt đầu từ thời Tống, khoa cử chế được hoạch định nghiêm chỉnh trên phương châm coi hiền sĩ là giềng mối hưng thịnh quốc gia. Qua thời gian có nhiều biến thiên pháp độ, nhưng căn bản các quy tắc chính không đổi.

Sĩ tử phải trải qua tối đa 4 kì thi (tứ trường), hoàn cảnh xã tắc lâm nguy có thể 3 kì thi (tam trường), tức là bỏ Đình thí. Để được thi, sĩ tử phải qua hai vòng khảo hạch nhằm chứng minh hạnh kiểm và học lực. Kì này hầu như chỉ chiếu lệ, vì tổ chức ở địa phương nên dễ xảy ra tình trạng đút lót nhằm qua sơ khảo. Kì đầu gọi Hương thí, nghĩa là thi tại bản quán, người đỗ đạt gọi Hương cống, mà người trượt rất khó tìm được sự coi trọng hoặc theo các ngạch cần vận dụng kiến thức. Kì thứ gọi Hội thí, nghĩa là gom vài tỉnh làm một trường cho sĩ tử tiện đi lại, người đỗ gọi Cống sĩ (hiếm khi gọi Hội sĩ vì vào khoa này đã được coi thành tựu, người trượt đủ uy tín theo nghề dạy học). Kì cuối - cao nhất - được gọi Đình thí hoặc Điện thí, nghĩa là thi tại kinh kì hay trước sân rồng tùy điều kiện thực tế, người đỗ được gọi Tiến sĩ (đôi khi Đình sĩ, kiêng gọi Điện sĩ) ; tiến sĩ đương nhiên được bổ làm quan tùy năng lực, nhận nhiều ơn sủng triều đình và bản quán, nhưng trường hợp từ khước về quê vẫn được mời đứng ngôi cao trong các việc làng hoặc chốn định cư ; người trượt vẫn có thể được bổ làm chức dịch ở địa phương. Các quan về trí sĩ theo nghề dạy học mà có quá khứ đỗ tiến sĩ thường được kính trọng tột bực, có rất đông học trò theo bởi ngưỡng mộ tài năng và phẩm hạnh. Phần sĩ tử võ ban đỗ Đình thí chỉ được bổ vào cấm vệ quân, rồi mới từ đấy thăng tiến. Một quy tắc ngặt nghèo khác là nữ lưu không được ứng thí, người trái phép có thể chịu phạt, nhưng thường mang tính răn đe. Ngoài ra, không giới hạn độ tuổi thí sinh.

Dưới chế độ khoa cử là chế độ văn bài hoặc võ bài. Chế độ văn bài phổ biến hơn và có cấu trúc rất phức tạp để tránh gian lận. Sĩ tử hoặc quan chủ khảo bị phát hiện thi dối, chấm dối, thậm chí chấm sót, đều bị trừng trị rất nặng. Riêng hai trường hợp khi dễ đồ ngự dụng và phạm húy trong kì thi bị kết án trảm tiền hậu tấu, nhẹ hơn thì phạm nhân bị đóng gông bỏ ngục. Về căn bản, hình thức thi văn là dùng văn xuôi hoặc văn vần hoặc kết hợp để thử thách thí sinh.

Trong tiến trình lịch sử, khoa cử hoàn toàn chọn Hán tự làm phương thức diễn ngôn, Nho giáo làm hình thức biểu đạt ý niệm, cho nên khoa cử chế được quy vào bản chất Hán học hoặc Nho học, có lúc cả ba cách gọi này đều chỉ một pháp chế. Tại An Nam, theo lưu truyền, khoa cử văn ban chỉ có thời HồTây Sơn từng vận dụng Nôm tự và toán học, tuy nhiên thuyết này chưa được xác nhận ở giác độ khoa học. Tài liệu chính được dùng soạn đề thi và cho sĩ tử ngâm học là tứ thư ngũ kinh, tức những sách kinh điển Nho học, ngoài ra có tham khảo nhị thập tứ sử (chủ yếu chọn tích Hán-Đường-Tống-Minh), nên gọi chung là kinh sử. Tại An Nam thời Nguyễn mạt (cuối thế kỉ XIX), phần sử thường chọn thời sự thay vì cổ sự kí.

Bên cạnh khoa cử chế còn phẩm hạnh các khảo quan và thí sinh. Quan chủ khảo được bổ dụng phải là những quan viên được triều đình trọng vọng về tài năng và đức độ, mỗi lời nói phải thể hiện ân uy triều đình cũng như tư cách quan chức chuyên việc giáo hóa. Về phía sĩ tử, bản thân thí sinh chưa từng chịu án lệ nào và không thuộc các nhà chuyên nghề hát xướng, mại dâm, người đang trong kì hạn trở tang cũng không được đi thi. Sĩ tử văn ban trước khi dự thi phải tới văn miếu (lớn) hoặc văn chỉ (nhỏ) bái văn thánh (gồm Châu công, Khổng tử và 72 tiên hiền) để thể hiện tôn sư trọng đạo, hương cống và cống sĩ phải lạy bài vị vua (gọi là bái vọng) và các quan chủ khảo để tỏ lòng kính trọng. Tiến sĩ đăng khoa lạy vua xong được cài hoa lên mũ (hoa thật hoặc hoa giấy tùy ý nghĩa), nhận ngự yến và được phép vinh quy bái tổ. Những năm đói kém hoặc thời tiết xấu, triều đình thường có lệ cấp lộ phí cho sĩ tử, trường hợp phải kéo thời gian làm bài tới tối thì cho thắp đèn, lại sai người nấu cơm dọn nước cho dùng. Phần quan viên xách nhiễu sĩ tử mà bị phát giác thường nhận án phạt tương tự tội nhũng lạm.

Những người ứng thí rồi trúng cách làm quan đôi khi tự gọi hoạn lộ của mình là khoa hoạn.

Lịch sử

Họa phẩm Triều Tiên tả thư đường.
Bài thi Đình triều Thanh năm 1894.

Từ thời Chiến Quốc xuất hiện hình thức tiến cử, tức là thường dân nhờ mối quen biết hoặc giản đơn là hối lộ quan viên để được đưa vào hệ thống chính trị. Việc này nhằm bổ sung nhân sự cho ngạch hành chính và loại dần những người kém cả năng lực lẫn phẩm hạnh.

Bắt đầu từ Ngụy Văn đế Tào Phi mới có những đề xuất tuyển bạt hiền tài, nhưng chỉ trong con em quý tộc. Năm 587, Tùy Văn đế ban đạo dụ cứ ba năm một lần mở khoa thi chọn cống sĩ làm quan, thí sinh được gọi học sĩ. Sang triều Đường mới đặt ra khoa cử chế và bắt đầu hệ thống hóa việc tuyển hiền trong toàn quốc. Nhưng tựu trung, ngoại trừ thời Nguyên khá ngắn, các triều TốngMinh rốt ráo tiến hành vừa cải cách vừa kiện toàn hóa khoa cử, khiến trở thành chế độ đặc sắc Á Đông và cả Hán quyển. Có những thời kì, chức sứ thần chỉ chọn từ các tiến sĩ đăng khoa. Sang đến thời Thanh, khoa cử bị coi là công cụ thuần hóa và hoàn toàn chững lại ở vùng lõi Hán quyển, bản thân cống sĩ, tiến sĩ cũng ít được trọng vọng hơn trước. Ngược lại, An Nam triều Nguyễn Thánh Tổ có hẳn quyết sách chấn hưng Nho học và cải cách khoa cử chế nên lại gây phong trào học tập sôi động tại cực Nam Hán quyển, thậm chí hấp dẫn thêm sĩ tử Đại Thanh sang An Nam ứng thí, dẫu phần đông vẫn quay về cố hương làm quan.

Khoa cử chế thường được coi đặc trưng thời kì Đường-Tống-Minh, lan ra ngoài biên thùy Trung Hoa, nhưng chỉ có các triều đình Bột Hải, Đại Liêu, Đại Kim, Triều TiênAn Nam áp dụng triệt để.

Đại Việt sử kí toàn thư ghi nhận, An Nam quốc học chính thức hình thành với việc hoàng đế Lý Thánh Tông cho dựng văn miếu tại kinh thành Thăng Long năm 1070, làm nơi thờ văn thánh và giáo huấn con em quý tộc (quốc tử). Tuy nhiên, mãi tới năm 1195 triều Lý Cao Tông mới có khoa cử lần đầu, lấy tam giáo đồng nguyên làm căn bản. Lối thi tam giáo kết thúc vào năm 1247 triều Trần Thái Tông. Năm 1396 đời Trần Thuận Tông đặt khoa thi chọn thái học sinh, chính thức lấy Nho giáo làm căn bản. Nhưng nhìn chung, khoa cử lúc này còn sơ khai.

Bắt đầu từ triều Lê Thái Tông, An Nam khoa cử được quy chuẩn hóa, trở thành điểm tựa hun đúc hiền tài và lựa ra quan viên cho nền hành chính. Thể lệ thi văn ban và võ ban tựu trung rất chặt chẽ nhằm không bỏ sót hiền tài, đồng thời thải ra những kẻ yếu về phẩm cách và năng lực. Các tiến sĩ An Nam từ thời Hậu Lê được cài hoa quỳnh lên mũ (trong khi tiến sĩ Triều Tiên dùng hoa bằng giấy màu).

Khoa cử An Nam và cả Á Đông được coi là kết thúc năm 1918 với kì thi cuối cùng do triều Nguyễn lập. Nho giáo cũng được gọi là cựu học để phân biệt với tân học là Tây học.

Văn hóa

Khoa cử chế được coi là nguyên mẫu để thiết lập hệ thống thi cử phổ thông và chế độ tuyển công chức viên hiện đại.

Văn quan vinh quy đồ.
Võ quan vinh quy đồ.

Tham khảo

Chú thích

  1. ^ 吴新武 (04-2003). 科举源流及其文化视野. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |access-date=|date= (trợ giúp); |ngày truy cập= cần |url= (trợ giúp)
  2. ^ 中华孔子学会 (1994). 儒学与现代化: 儒学及其现代意义国际学术研讨会论文集. 人民教育出版社. ISBN 9787107112201.
  3. ^ “孫中山對人才選拔制度的貢獻”. Bản gốc lưu trữ ngày 30 tháng 6 năm 2015. Truy cập ngày 5 tháng 1 năm 2021.

Liên kết

Tài liệu

Trung đại quốc văn
Hiện đại quốc văn
Ngoại văn
  • Ngô Kính Tử, Nho lâm ngoại sử (儒林外史)
  • Ichisada Miyazaki, China's Examination Hell. Tokyo/New York 1976, ISBN 0834801043.
  • John K. Fairbank, Geschichte des modernen China 1800–1985. Frankfurt am Main 1989, S. 35–40, ISBN 3423044977.
  • Irma Peters, Nachwort zu Jingzi Wu, Der Weg zu den Weißen Wolken, Leipzig 1989, S. 801ff.
  • Denis Crispin Twitchett, The birth of the Chinese meritocracy. Bureaucrats and examinations in T'ang China. London 1976.
  • John W. Chaffee, Thorny Gates of Learning. A Social History of Examinations in Sung China. Cambridge 1985, ISBN 0521302072.
  • Từ Hải (1999). "Khoa cử chế độ". Trong cuốn Từ Hải. Thượng Hải, Trung Quốc: Nhà xuất bản tra cứu sách Thượng Hải.
  • Hà Trung Lễ (1999). "Khoa cử chế độ". Trong cuốn Khoa cử chế khởi nguyên biện tích —— Kiêm luận tiến sĩ khoa thủ sang vu đường. Nghiên cứu lịch sử : Viện khoa học xã hội Trung Quốc.
  • Đường Trường Nhụ (1959). "Khoa cử chế độ". Trong cuốn Nam bắc triều hậu kỳ khoa cử chế độ đích manh nhaNgụy tấn nam bắc triều sử luận tùng tục biên. Hiệu sách Tam liên.
  • Kim Tranh (1990). "Khoa cử chế độ". Trong cuốn Khoa cử chế độ dữ trung quốc văn hóa. Thượng Hải, Trung Quốc: Nhà xuất bản nhân dân Thượng Hải.

Tư liệu

Quốc văn
Ngoại văn

Read other articles:

Patrick Joseph Kardinal HayesUskup Agung New YorkTakhtaNew YorkPenunjukan10 Maret 1919Awal masa jabatan19 Maret 1919Masa jabatan berakhir4 September 1938PendahuluJohn Murphy FarleyPenerusFrancis SpellmanImamatTahbisan imam8 September 1892oleh Michael CorriganTahbisan uskup28 Oktober 1914oleh John Murphy FarleyPelantikan kardinal24 Maret 1924oleh Pius XIPeringkatKardinal-ImamInformasi pribadiLahir(1867-11-20)20 November 1867New York City, New York, ASWafat4 September 1938(1938-09-04) (u…

Pour les articles homonymes, voir Joyeuse. Épée de CharlemagneÉpée de Charlemagne, dite Joyeuse, et son fourreau.Artiste InconnuDate Xe – XIe siècleType ÉpéeLieu de création Île-de-FranceDimensions (H × L) 100,5 × 22,6 cmPropriétaire État FrançaisNo d’inventaire MS 84[1]Localisation Musée du Louvre, Département des objets d'art, Paris (France)modifier - modifier le code - modifier Wikidata Joyeuse est, d'une part, l'épée légendaire de …

John Murray Anderson (1918)For the 1929 version of the Broadway show, see Murray Anderson's Almanac. MusicalJohn Murray Anderson's AlmanacHarry Belafonte in John Murray Anderson's Almanac on Broadway, photographed by Carl Van Vechten, 1954MusicRichard Adler and Jerry Ross Cy Coleman Michael Grace Joseph McCarthy Henry Sullivan John Rox Bart Howard Harry Belafonte Charles ZwarLyricsRichard Adler and Jerry Ross Cy Coleman Michael Grace Joseph McCarthyHenry SullivanJohn Rox Bart Howard Harry Belafo…

Trail in a graph that visits each edge once Multigraphs of both Königsberg Bridges and Five room puzzles have more than two odd vertices (in orange), thus are not Eulerian and hence the puzzles have no solutions. Every vertex of this graph has an even degree. Therefore, this is an Eulerian graph. Following the edges in alphabetical order gives an Eulerian circuit/cycle. In graph theory, an Eulerian trail (or Eulerian path) is a trail in a finite graph that visits every edge exactly once (allowi…

American country musician This article includes a list of general references, but it lacks sufficient corresponding inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (January 2024) (Learn how and when to remove this message) Skinny DennisBackground informationBirth nameDennis SanchezBorn(1946-09-03)September 3, 1946DiedMarch 20, 1975(1975-03-20) (aged 28)Sunset Beach, California, United StatesGenresCountryFolkInstrument(s)Double bassYears active197…

Scottish footballer Chris Burke With Birmingham City in 2011 pre-seasonPersonal informationFull name Christopher Robert Burke[1]Date of birth (1983-12-02) 2 December 1983 (age 40)[1]Place of birth Glasgow, ScotlandHeight 1.75 m (5 ft 9 in)Position(s) WingerTeam informationCurrent team Kilmarnock (reserve team coach)Youth career1993–2000 Celtic Boys Club2000–2002 RangersSenior career*Years Team Apps (Gls)2002–2009 Rangers 96 (11)2009–2011 Cardiff City 1…

This article does not cite any sources. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Stadio Romeo Menti Castellammare di Stabia – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (December 2009) (Learn how and when to remove this message) Stadio Comunale Romeo MentiLocationCastellammare di Stabia, Italy OwnerMunicipality of Castellammare di StabiaCapacity13,000 (7,…

Hari Orang Muda Sedunia 2019Tanggal22 Januari 2019 (2019-01-22) – 27 Januari 2019 (2019-01-27)JenisPerayaan orang mudaTemaAkulah pelayan Allah. Bekerja kepadaku menurut firmanmu. (Lukas 1:38)PenyelenggaraGereja Katolik RomaPeserta/Pihak terlibatPaus FransiskusSebelumnya2016 KrakowSesudahnya2023 Lisbon Hari Orang Muda Sedunia 2019 (bahasa Spanyol: Jornada Mundial de la Juventud 2019) adalah sebuah acara Katolik internasional yang berfokus pada iman relijius dan orang muda, yang di…

2004 UK local government election Map of the results of the 2004 Amber Valley council election. Conservatives in blue and Labour in red. Wards in grey were not contested in 2004. Elections to Amber Valley Borough Council were held on 10 June 2004. One third of the council was up for election and the Conservative Party held overall control of the council. Overall turnout was 44%. After the election, the composition of the council was: Conservative 24 Labour 21 Election result Amber Valley Local E…

You can help expand this article with text translated from the corresponding article in Polish. (December 2021) Click [show] for important translation instructions. View a machine-translated version of the Polish article. Machine translation, like DeepL or Google Translate, is a useful starting point for translations, but translators must revise errors as necessary and confirm that the translation is accurate, rather than simply copy-pasting machine-translated text into the English Wikipedi…

DonauDonaucode: de is deprecated  (Jerman)Dunajcode: de is deprecated code: sk is deprecated  (Slowakia)Dunacode: de is deprecated code: sk is deprecated code: hu is deprecated  (Hongaria)Dunav / Дунавcode: de is deprecated code: sk is deprecated code: hu is deprecated code: sh is deprecated  (Serbo-Croatian)Дунавcode: de is deprecated code: sk is deprecated code: hu is deprecated code: sh is deprecated code: bg is deprecated  (Bulgaria)Dunăreacode: de is depr…

English brothers, sculptors and installation artists For the Iowa politician, see Jake Chapman (politician). The Chapman Brothers redirects here. For the creators of Homestar Runner, see The Brothers Chaps. A Jake and Dinos Chapman fused mannequin piece from the exhibition Come and See at the Serpentine Gallery Iakovos Jake Chapman (born 1966) and Konstantinos Dinos Chapman (born 1962) are British visual artists, previously known as the Chapman Brothers. Their art explores deliberately shocking …

Sneaky Pete KleinowKleinow pada 1970Informasi latar belakangNama lahirPeter E. KleinowNama lainSneaky PeteLahir(1934-08-20)20 Agustus 1934AsalSouth Bend, Indiana, ASMeninggal6 Januari 2007(2007-01-06) (umur 72)Petaluma, California, ASGenreCountry rockPekerjaanMusisiInstrumenGitar pedal bajaArtis terkaitFlying Burrito Brothers dan lainnya Peter E. Sneaky Pete Kleinow (20 Agustus 1934 – 6 Januari 2007) adalah seorang musisi country-rock, penulis lagu dan artis efek khusus film…

Lordship granted over an estate English feudalismHarold Sacramentum Fecit Willelmo Duci(Bayeux Tapestry) FiefEcclesiastical fiefCrown landAllodial titleAppanageVassalFeoffmentSeignorySubinfeudationFeoffeeFealtyHomageAffinityFeudal maintenanceFeudal fragmentationBastard feudalismLivery Manorialism Lord of the manorManorial courtManor house (List)DemesneGlebeOverlordLordPeasantSerfdomFree tenant Feudal land tenure in England Land tenureEnglish feudal baronyFeudal baronKnight's feeKnight-serviceBar…

Second most powerful earthquake in recorded history 1964 Alaska earthquakeFourth Avenue in Anchorage, Alaska, looking east from near C Street. The southern edge of one of several landslides in Anchorage, this one covered an area of over a dozen blocks, including five blocks along the north side of Fourth Avenue. Most of the area was razed and made an urban renewal district.AnchorageUTC time1964-03-28 03:36:16ISC event869809USGS-ANSSComCatLocal dateMarch 27, 1964 (19…

كارلوس جوتيريز   مناصب وزير تجارة الولايات المتحدة   في المنصب7 فبراير 2005  – 20 يناير 2009  دونالد ايفانز  غاري لوك  معلومات شخصية الميلاد 4 نوفمبر 1953 (العمر 70 سنة)هافانا  مواطنة الولايات المتحدة كوبا  الحياة العملية المدرسة الأم معهد مونتيري للتكنولوجيا والت…

Bab al-Tabbaneh–Jabal Mohsen conflictLebanese army personnel on Syria Street, guarding the road between Bab al-Tabbaneh and Jabal Mohsen in 2011Date1976 – 2015[2]LocationTripoli, LebanonBelligerents Tawhid Movement (during Lebanese Civil War) Future Movement (During 2008 conflict) Free Syrian Army Jabhat al-Nusra Islamic State of Iraq and the Levant[1] Local Armed Groups Arab Democratic Party Syria (during Lebanese Civil War) Sunni Hezbollah supporters Tawhid Movement (2…

Château de Stomersee Nom local Stāmerienas pils Période ou style Art nouveauStyle néo-Renaissance Début construction Début XIXe siècle Fin construction 1908 Propriétaire initial Johann Gottlieb von Wolff Coordonnées 57° 13′ nord, 26° 54′ est Pays Lettonie Région historique Vidzeme Localité Stāmeriena (Gulbene) modifier  Le château de Stomersee (letton : Stāmerienas muižas pils, anglais : Stāmeriena Palace, allemand : Schloss Stom…

Former Malaysian politician (1944–2022) In this Indian name, the name Sinniah is a patronymic, and the person should be referred to by the given name, Subramaniam. This article is about the former deputy president of the Malaysian Indian Congress. For the government cabinet minister, see Subramaniam Sathasivam. For the Malaysian footballer, see S. Subramaniam (footballer). Yang Berbahagia Tan Sri Dato'Subramaniam SinniahPSM DPMJ SMJ DSSA DSNS PPNசி. சுப்ரம…

Japanese warship (1901–1945) A postcard of Iwate at anchor, 1905 History Empire of Japan NameIwate NamesakeMount Iwate Ordered19 July 1898 BuilderArmstrong Whitworth, United Kingdom Laid down11 November 1898 Launched29 March 1900 Completed18 March 1901 Reclassified 1st-class coast-defense ship, 1 September 1921 1st-class cruiser, 1 July 1942 As training ship, 1943 Stricken30 November 1945 Fate Sunk by air attack, 25 July 1945 Raised and scrapped, 1946–1947 General characteristics Class and t…