|
پنجابی لوک گیتپنجابی لوک گیت لوک مناں دے ایہجئے سچے تے سمُچے پرگٹاوے نیں جیہڑے ستّ سدھ لوک ہردیاں وِچوں جھرنیاں دی طرحاں جھرکے، لوک وِرثیاں دا ان٘گ بَݨدے ہوئے پِیڑھیو پیڑھی اگیرے تُردے نیں۔ ایہ پنجابی قوم دا اَن ونڈیا قیمتی سرمایہ نیں۔ پنجابی زبان دے لوک ادب دی ایہ ایہجئی پلیٹھی کرت نیں جیہناں وچ پنجابیاں دے اوچیتن من دیاں آپ مہاریاں چھلاں لئے بدھّ روپ دھاردیاں رہندیاں نیں۔ ایہ پنجابی لوکائی اندر سانجھ تے اپݨت دی وَگدی سان٘جّھی رو نوں پنر سرجیت کرن تے سانجھی پنجابی رہتل کڑی تے بھاوک ایکتا وچّ بنّھی رکھݨ دا سارتھک کردار ادا کردے نیں۔ انسانی رہتل ناݪ ایہناں دا رِشتَہ بڑا قدِیم اے۔ رہتل دی سان٘جّھی سوچ، سان٘جّھے ولولیاں تے پرمپراگت رہت بہت دا عکس ایہناں وِچوں جھلکاں ماردا اے۔ انسانی رہتل تے انسانی ہردیاں دے ایہ اِنّا قرِیب نیں کہ وششٹ ادب، جیہناں وشیاں دا کئی وار احاطَہ نئِیں کَر سَکدا، اوہناں نُوں وی ایہناں لوک گیتاں وچّ زبان مِݪ جان٘دی اے۔ پنجابی لوک گیت، لوک سبھیاچار دا ہی پرکاش نیں۔ سبھیاچار دی جِنّی بہرن٘گی تے وَنّ سونّی جھات لوک گیتاں وچّ دیکھݨ نوں مِݪدی اے، اوہ ادب دے کِسے وی ہور ادب روپ وچّ اپنا پرگٹاؤ نئِیں لَبّھ سَکدی۔ لوک سبھیاچار ناݪ اس پرکار دی نکٹی سان٘جھ دے وسِیلّے ناݪ ای لوک گِیتاں دی پُھلکاری دا اکّ اکّ دھاگّا سبھیاچاری قدراں قِیمتاں تے رسماں ناݪ پروئیا ہویا اے۔ انسان دے جمّݨ توں لَے کے مرن تَکّ شاید ای پنجابی رہت بہت دا کوئی ایہجئا موقع ہووے جِتھے لوک گِیت ساتھ نَہ دین٘دے ہوݨ۔ خُشی غمی، جمّݨ مرن، میݪ، وچھوڑے، رُتاں، تِتھاں، دِناں دہاراں، رسماں، رواجّاں تے ہور سماجّی کاراں، ویہاراں وچّ لوک گیت انسان دے اَن٘گ سَن٘گ رہن٘دے نیں۔ اِس کَرکے ای ایہناں نُوں لوک سبھیاچار دا بھن٘ڈار منّیا جان٘دا اے۔ ترِیختریخی طَور تے لوک گیتاں دی سرجنا، اُدوں توں شُرُوع ہوئی جدوں انسان نے بولی بولدے سماج وچّ رشتے ناتیاں دی دُنیا وچّ رہݨ سہݨ شروع کیتا۔ مُڈھلے ویلّے وچ ایہہ ناچ تے سنگیت ورگیاں کلاواں ناݪ سانجھے روپ وچ وجُود وچ آئے۔ انسانی کرت دے ہنگاریاں وجوں ایہ انسان دے دُکھ سُکھ، تنگیاں ترشیاں، ریجھاں، ولولیاں، میݪ وچھوڑیاں تے ہاسیاں روسیاں دا سَبھ توں پہلا پرگٹاؤ ذِرِیعَہ بݨے، ایہناں دی سرجنا پِچھے کیون٘کہ سمچی جاتی دا لوک تجربَہ تے وطیرَہ کم شیل ہُندا اے جس کرکے ایہ سمُچی جاتی دی سرجنا کہاؤن٘دے نیں۔ ایہناں دی سرجنا دے تعلّقات وچ ایہہ عام بھلیکھا اے کہ لوک گِیتاں دی سرجنا شاید جَن گروہ یا لوک کَردے نیں پَر حقِیقت ایہ اے کہ کوئی وی گیت رچنا، لوک گروہ نہیں رچاؤن٘دا بلکہ ہَر لوک گیت سرجنا آدمی گت کرت ہُندی اے۔ اِنّا ضرُور اے کہ ایہدی فِطرت گُمنام ہُندی اے تے ایہدا سرجݨہار آدمی، گروہ یا اوہناں جاتیگت بھاواں، تجربیاں تے لوک محاوریاں دی ترجمانی کرن کرکے ہوݪی ہوݪی گمنام یا الُوپ ہو جان٘دا اے تے اس رچنا دے اندروں گروہ بولݨ لَگّ جان٘دا اے۔ مثال وجوں نمن لِکھت لوک گیت دیکھݨ جوگ اے۔ ساڈا چِڑیاں دا چمبّا وے بھاویں ایہ گِیت کِسے آدمی خاص دی رچنا ای ہووے پَر لوک بھاواں دی ترجمانی کرن تے لوک محاوریاں وچّ سر اچارن کرکے، ویلّے دے ناݪ ایہدا کرتا ہوݪی ہوݪی گمنام ہوگیا ہوئُو گا۔ اصل وچّ لوک گیتاں دی سرولتا، سادگی ٹھیٹھتا تے لوک مُکھتا ای ایہناں نُوں لوک پروانگی دے عمل وِچوں گزار کے لوک گروہ دی رچنا دا درجہ دواؤندی اے۔ ایسّے کرکے لوک گیتاں دے نام ہیٹھ جدِید ویلّے وچّ پتر، پترکاواں وچّ شائع ہوݨ واݪیاں کرتاں نوں لوک کاو کہݨا بڑا الوکار پرتیت ہُندا اے کیون٘کہ ایہ رچناواں لوک پروانگی، لوک محاوریاں تے لوک سمرتیاں توں کورِیاں ہُندیاں نیں۔ لوک جیون دے متعلّق ہوݨ کرکے لوک گیت اپݨے وشے وستو تے پرگٹاؤ دے پکھ توں بھاویں سارا نچوڑ اپݨے سبھیاچاری پچھوکڑ وِچوں حاصل کرکے، اپݨے اتیت ناݪ جُڑے رہندے نیں پَر ایہناں وچّ نت نوِیاں ویرویاں نوں گرہݨ کرن دیاں سمبھاوناواں موجود رہندیاں نیں۔ جنگݪ دی رکھ وان٘گ بھاویں ایہناں دیاں جڑھاں دھرتی وچّ دھسّیاں رہندیاں نیں پر ایہناں تے نت نِویاں ہریاں کچُور کرومبھݪاں، ڈاݪِیاں تے پَھݪ، پُھلّ کِھڑدے رہندے نیں۔ لوک گیتاں دی سرجنا، اک پرکار دی سہج سرجنا اے۔ ایہ ادب دے کڑے اصولاں، پراپیگنڈیاں، باہری اچیچ یاں بناوٹی پن توں ایسّے طرحاں ای کورے ہُندے نیں جس طرحاں ایہناں دے سرجݨہار عام زِندگی دی تڑک بھڑک تے دکھاویاں تو بے لاگ ہُندے نیں۔ ایہ اکّھر عِلم توں کورے، ساد مرادے، نرچھل لوکاں دے ستے سدھ پرگٹاوے نیں، جِدّاں: نہ میں میلنے پڑھی گُرمُکھی، لوک گیت سہج سرجنا دے باوجود وی وششٹ ادب واݪے فَن تے سہج نال بھرپور ہُندے نیں۔ ایہہ تاں بلکہ انسانی سرجن اہلیت تے کلاکاری دا سَبھ توں پہلا دکھاݪا نیں۔ آدمی گت ادب دے مقابلے تے ایہناں دے ساد مرادی فنّی قابلیت دے باوجود وی ساڈے سبھیاچاری ورتارے تے نت گُمدی گواچدی رہتل تے کلاء دے سچے موتیاں نوں جس قدر سان٘بھیا اے اس پاروں ایہناں دی اہمیت وششٹ ادب ناݪوں وی زیادَہ اے۔ لوک دھرتی دے نیڑے رہݨ کرکے ایہناں وِچوں اسیں پنجاب دی مِٹّی دی مہک تے ایتھے دے انگھڑ سہج نوں پچھاݨ سکدے آں۔ سواݨِیاں تے مرداں ولّوں رچائے گئے لوک گِیتپنجابی سواݨیاں تے پنجابی مرداں ولّوں رچائے گئے لوک گیتاں دے موضوع پکھوں طبقہ ونڈ اس طرحاں کیتی جا سَکدی اے سورمگتی دے گیت، پریت کتھاواں، سیاسی، سماجی تے معاشی پکھ، سنسکار، پوجا پاٹھ، دن دہار، رتاں تھتاں، پینڈو آہر، پیار گیتر، وچھوڑا، جم، ویاہ، مرن، پیکا گھر، سہرا گھر، ہار سنگھار، رکھ، پنچھی، فصلاں، ڈنگر وغیرہ دے متعلّق لوک گیت۔ اسے طرحاں ہی روپک ونگیاں دے لحاظ ناݪ لوک گیتاں دے وَکھ وَکھ رُوپ: لمبّے گاؤݨ، سہاگ، گھوڑیاں، سٹھݨیاں، ٹپے، بولی، ماہیے، ڈھولے، الاہݨیاں، وَین (کیرنا)، چھند پراگّا، پتݪ، تھاݪ، کِکلی، ہیئرا، لوریاں، منگݪ گیت وغیرَہ۔ اصل وچّ پنجابی لوک گیتاں دا گھیرا بہت کُھلّا اے۔ اس وچّ پنجاب دے لوک ہیروآں، پرِیت ہیروآں، دیوی دیوتیاں، سنسکاراں (پتر جم، تیرواں، تڑاگی، دھمان، نامکرن، منڈن، کڑمائی، ویاہ، وٹݨا کھارا، سہاگ، لاواں، بیدی، ڈولی، کھٹّ، پاݨی وارنا، مکݪاوا، وَین، کیرنے، ورھے گنڈھاں، ورینا) رتاں (بسنت، ساوے، تیاں، جھولے، پیگھاں، رکھڑی، سنگراند، ہولی، وساکھی) رام نومی، دیویاں دیاں بھیٹاں، بھجݨ، آرتیاں، جاگو، آہر دے گیت (کݨک وڈّھݨ، کولُھو چلّݨ، چکّی پِیسݨ، چرخا کتّݨ، پاݨی بھرݨ وغیرہ)۔ پیار گیتاں وچّ ماہیے، ٹپّے تے بولِّیاں توں علاوَہ چٹّھی، ڈھولّا، دوہڑے، کافیاں، سدّا، جھوکاں، برہڑے وغیرہ شامل نیں۔ لوک گیتاں دے ایہناں رُوپاں توں علاوَہ ڈاکٹر: کرنیل سنگھ تھند نے پیشا ور ذاتیاں دے لوک گیتاں وچّ تیلی، آجڑی، دھوبی، سپیرے، ناتھ، مراسی، بھنڈ، سکلی گر، گجر، گھمیار، سانسی، اوڈ وغیرہ دے لوک گیتاں نوں وی پنجابی کرمانی جیون دے لوک گیتاں وچ شامل کِیتا اے۔ پنجابی لوک گِیتّاں وچّ پنجابیاں دی سورمگتیپنجابی لوک گیتاں وچ پنجابیاں دی سورمگتی نوں بھاویں سدھا شعری پرگٹاوا تاں نہیں مِݪیا پر پنجابیاں دے لوک مناں وچّ وسدے لوک ہیروآں دے کارنامیاں تے لوک پروانگی دے انیکاں ویرویاں نوں لوک گیت کاراں نے ستے سدھتے پروان کرلیا اے۔ لوک گیتّاں وچّ پنجابی لوک ہیرو راجا رسالو، دُلا بھٹی، جگا جٹ، جیونا موڑ، بھگت سنگھ، سچا سورما وغیرَہ دِیاں جیون کتھاواں دے اوہناں پکّھاں نوں اچیت روپ وچّ زبان مݪ گئی اے جیہناں نوں لوک مݨک نے اپݨے ہردے ناݪ لایا اے۔ مثال دے طَور اُتے ساندل بار دے دُلا بھٹی دی لوک مشہوری بارے نمن لِکھت لوک گیت پنجاب وچّ امر ہو گیا اے: سُندر مُندریئے ہو ایہناں لوک گیت پنکتیاں وچ دُلا بھٹی دی کتھا دے ویروے بے شک ترٹّ گئے ہوݨ پر اس توں ایہ ضرُور پتا چَلدا اے کہ دُلا بھٹی مغل سلطنت دے خلاف جوجھدی پنجابیت دا پرتیک اے۔ اسے طرحاں پنجاب دے ہور لوک ہیرو راجے رسالو دے متعلّق انیکاں لوک گیت پنجاب وچّ وشیس مشہوری حاصل کَر گئے نیں۔ اودّاں ای لوک گیتاں وچّ کدھرے 'چھوِیاں' دے کنڈھ مُڑ جاݨ دے باوجود وی جیوݨاں موڑ وڈھیاں نئِیں جان٘دا، کدھرے سچا سورما ڈاکے ماردا اے، کدھرے جگے جٹّ دے مر جاݨ تے مݨاں مَݨ ریت بِھجدی اے تے کِدھرے اس دے ویوگ دا اثر پرِندیاں تَکّ نُوں وی ہُندا اے: جِتھے جگّا ماریا، اوتھے روݨ تِتّر تے مور، دُنِیا دی تریخ وچ شاید ایہ پنجابی مان٘واں دے ای حِصّے وچ آیا اے جو اپݨے آپ جمّے جائے پُتراں دے ہوکے ہیروآں دی بجائے اس طرحاں دے سور اچاردیاں نیں: جے میں جاݨدی جگّے نے مر جاݨا، پنجابیاں نے بہادری تے سورمگتی دے ناݪ ناݪ پیار دے کھیتر وچّ وی ساڈے پریت ہیروآں ناݪ بے پناہ محبّت کیتی اے۔ پنجابی لوک گیتاں وچّ ہیر رانجھا، سسی پنوں، مرزا صاحباں، سوہݨی مہینوال وغیرہ پرِیت کتھاواں نوں خاص تھاں مِݪیا اے۔ کئی وار تاں ایدّاں پرتیت ہُندا اے جِدّاں پریت ہیرو اِزم لوک گیتاں وِچّوں لَن٘گھ کے ہی ساڈیاں قصہ رچناواں دا اَن٘گ بَݨ گئے نیں۔ گَلّ کی ساڈیاں لوک پروانت، پریت کتھاواں پہلاں لوک ہردیاں وچّ لوک گیتاں راہِیں ہی پروان چڑھیاں تے شاید ایہناں گیتّاں نے ای آدمی گت قِصہ کاراں نوں پریت کتھاواں، قِصیاں وچّ سموݨ لئی راغب کیتا۔ پنجاب کیون٘کہ سورمیاں تے عاشقاں دی دھرتی اے تے ایتھے دے لوک گیت رچݨہاراں نے ایہناں دیاں محبُوباواں دی پچھاݨ کرکے اوہناں نوں اپݨے گیتاں دا اَن٘گ بݨالیا اے۔ لوک گِیتّاں وچّ پنجابی رہتلپنجابی لوک گیتاں دا اک وڈا حِصّہ جَم توں لے کے مَوت تَکّ دِیاں انیک گھٹناواں نوں اوہناں دے سماجّی پسنگ وچّ پیش کرن دے ناݪ ناݪ پنجابی بھائی چارے دے سچیارے جیون تے ساکادریاں دے مِݪ ورتݨ دی بہرنگی جھلک پیش کَردا اے۔ ایہناں وچّ جِتھے سموہک بھائی چارک جیون دی جھاکی پس عنصر ہُندی اے ایتھے پنجابی رہت بہت دے انیک پکھاں نوں زبان مِݪدی اے جِدّاں: وے پپݪا توں آپ وڈا پروار وڈا اس لوک گیت وچّ پنجاب دے بھائی چارک جیون وچلی اٹُٹّ سانجھ تے اوہدی لوڑ نوں پپݪ راہیں روپمان کیتا گیا اے۔ پنجابی سبھیاچار وچّ سانجھی رہݨ تے سان٘جھے خاندان دی خاص لوڑ محسُوس کیتی جان٘دی اے۔ کرسانی سماج وچّ وی ور گھر دی چوݨ ویلّے وی اس گَلّ نوں پہل دِتی جان٘دی اے کہ خاندان کِنّا وڈا اے۔ پنجاب دے سہاگ گیتاں وچّ ایہجئے خاندان دی سوچ کیتی گئی اے: دئِیں وے بابلا اس گھرے جِتھے سسّ بھلی، سوہرا پردھاݨ ہووے۔ دلچسپ گَلّ ایہ اے کہ اس گِیت وچّ ور دا کدھرے ذِکر نئِییں آیا تے سارا دھیان صِرف گَھر تے خاندان اُتے مرکُوز اے۔ لوک گیت دی مول بھاونا جِتھے سردے پجدے رجے پجے پروار دے متعلّق اے ایتھے سسو دے باہلڑے پیؤ دی اجیہی سماجّی لوڑ وَلّ اشارہ وی اے جو کہ کرسانی جیون دی اک لوڑ اے۔ ایہ ساری دی ساری لوک گیت رچنا کرسانی سماج دے گھروکی جیون دیاں تالاں نال اوتپوت اے۔ اس توں علاوَہ پنجابی لوک گیتاں وِچوں کرسانی سماج وچّ مرد دی سرداری تے عَورت دی ادھینگی دے انیکاں ورگِیاں مثالاں مِݪدِیاں نیں جیہناں وِچوں کُڑی واݪے گَھر دی نمن ستھتی دی جھلک مِݪدی اے: کوٹھا کیوں نویاں، دھرمی کیوں نویاں، ساڈے بھائی چارے وچّ عورتاں نوں مرد دے مقابلے تے سدا ادھینگی دی ستھتی وچّ جیوݨا پَیندا اے تے ایہدی کھٹّی کمائی نُوں مرداں دے مقابلے بڑا نمن تے نگنا جہیا منّیا جان٘دا اے۔ جیٹھ ہاڑھ دِیاں دُھپّاں وے چنّا، ایتھے پیݨ بلائیں۔ ایہ گیت جس سماجی منوستھتی دی اپج اے اس وچّ عورت دی کھٹّی کمائی نوں کِسے نونگے وچّ نئِیں گِیا جان٘دا تے سارِیاں برکتاں مرد دی بدولت ای منّیاں گئِیاں نیں۔ عورت دی اس ستھتی دے ناݪ ناݪ کرسانی سماج دیاں معاشی تنگیاں ترسیاں، لوڑاں تھوڑاں تے کسکاں نوں وی لوک گیتاں وچّ بھرواں تھاں مِݪدا اے۔ پنجاب دے معاشی مسائل تے تنگیاں ترشیاں توں پنجابی سبھیاچار وچّ پیدا ہوئے کئی انتر ورودھاں نوں وی لوک گیت روپمان کَردے نیں۔ پنجابی لوک گیتاں وچّ کرسانی سماج دے معاشی رِشتیاں دے ناݪ ناݪ ساکاں سریکیاں اتے برادریاں دے ورت ویہار دے انیک روپ دیکھݨ نوں مِݪدے نیں۔ ایہناں وچّ پنجابیاں دے سچیارے جیون تے رشتے ناتیا دے کئی چتر تاں سجیو روپدھارن کر گئے ہن۔ خاص کرکے سہاگاں تے گھوڑیاں وچّ نانکیاں، دادکیاں، پیکیاں، سہریاں، چاچیاں، تایاں،مامیاں، بھوآ، پھپھڑا، نانیاں، نانیاں، دادی، دادیاں، گلّ کی سارے رشتیاں دے وکھ وکھ روپ پرس عنصر ہندے نیں۔ ایہہ سارے ساک انگ، ساک سریکیاں، شریکے برادریاں ساڈے جیون وچّ جیوں دا تؤں وچردے پرتیت ہندے ہن۔ ویاہ شادیاں دے ویلے کدھرے نانکیاں، دادکیاں دی لوڑ محسوس ہندی اے۔ کدھرے دھرمی بابل، چاچے، مامے، ویر، پھپھڑ، بابے اپݨی دھی لئی ور ٹولݨ جان٘دے نیں، کدھرے نانکیاں ہتھیں چوڑے پا کے چڑ -چڑندیاں گاؤندیاں آؤندیاں نیں۔ کدھرے ماما اپݨی بھاݨجی نوں کھاریوں لاؤندا وَکھ وَکھ رسماں نبھاؤندا اے جِویں: ہرے نہائی ہرے دھوئی، ہرے ٹھنڈا پاݨیاں، پنجابی لوک گیت پنجاب دے کرسانی سماج دے سبھیاچار دا جو چتر ساکار کردے نیں، اس وچوں اس ورتارے دیاں ذاتاں جمانتاں دی گٹھ ونڈ وی کدھرے نظر آؤندی اے۔ کرسانی سماج وچّ رشتیاں ناتیاں دا ججمانی رشتائی لوک گیتاں دی سرجنا پرکریاں دا ادھار وی بُندا اے جِویں: راجا تے پچھدا راݨیئے، سݨ میری بات نوں، سݨ میری بات نوں پاندھے دے جائیے وے راجا، صاحا سدھائیے، صاحا سدھائیے، پتراں دا جمن، وے راجا، نونہاں دا آون، نائی دے جائیے وے راجا، گنڈھاں گھلائیے، گنڈھاں گھلائیے، للاری دے جائیے وے راجا، چیرا رنگائیے، چیرا رنگائیے، سنیارے دے جائیے وے راجا، کینٹھاں گھڑائیے، کینٹھاں گھڑائیے، مالݨ دے جائیے وے راجا، سہرا گندائیے، سہرا گندائیے، درزی دے جائیے وے راجا، لیڑے سوائیے، لیڑے سوائیے، موچی دے جائیے وے راجا، جوڑا بنوائیے، جوڑا بنوائیے، اس لوک گیت وچّ پنجابی سبھیاچاری ورتارے دی مون٘ھ بولدی تصویر پیش ہُندی اے جس وچّ اک جٹّ کرسان ججمان اے تے ایہدے آسے پاسے لاگیاں دا اک جُھمر اے۔ ایہہ لاگی اپنے ججمانا نال اک قدیمی سانجھ تے رشتے وچّ اس طرحاں بجھے پئے نیں کہ ایہ اک دوسرے دے پورک پرتیت ہندے ہن۔ بھاویں ججمان اک راجا اے پر لاگیاں نوں ساڈے سبھیاچار وچّ آدر ماݨ واݪے ناواں ناݪ پکاریاں جان٘دا اے۔ ایہی کارن اے کہ ساڈے لاگی ججمانی رشتیاں وچّ اک سبھیاچاری نگھّ، اپنتّ تے سان٘جھ دا احساس ہُندا اے۔ جِتھے تَکّ سنسکار گیتانر دا تعلّق اے ایہ لوک گیت دے جَم توں لَے کے مرن تکّ تھاں پر تھاں پنجابیاں دا سَن٘گ پاݪدے ہوئے پنجاب دِیاں بھائی چارک رسماں دا اٹٹّ اَنگ بَݨ گئے نیں تے بھائی چارے دی شاید ای کوئی ایہجئی رسم ہووے جس ناݪ ساڈے لوک گِیتاں دا ساتھ نہ ہووے۔ شاید ایسّے کرکے ای کہیا جان٘دا اے پنجابی لوک گیتاں وچّ جَمّدا، پَݪدا، نمدا، ویاہیا جان٘دا تے مردا اے۔ ایتھے تَکّ کہ سنسکار گیتانر وچّ تاں سمُچّا بھائی چارا واستوک روپ وچّ ویہار کردا، منتاں منوتاں مناؤندا، وگسدا، مولدا، نظر آؤندا اے۔ پنجابی لوک گیتاں نے ایتھے دے دھرم تے سداچار ناݪ وی اپݨی اٹٹّ سان٘جھ دا ثبُوت دِتا اے۔ خاص طَور تے ولکھن خُوبی ایہ اے کہ نہ تاں اس زرخیز دھرتی وِچوں اپجئا دھرم ای گُن٘جھݪ دار اے تے نَہ ای ایتھے دیاں لوک گیت سرجنا گُن٘جّھݪ دار نیں۔ پنجابی لوک گیت رچݨہاراں نے اک پاسّے بہادر لوک نائکاں، پریت پاتراں، بھگتیواناں تے شکتیواناں نُوں نویں نقش دِتے نیں تاں دوسرے پاسّے ایتھے اپجے مذہب تے سداچار نُوں وی اپݨا اَن٘گ بݨالیا اے، جِدّاں: دھرتی جیڈ غریب نہ کوئی، اپروکت لوک گیت وِچوں مذہبی رواداری تے سادگی دی جیہڑی تصوِیر جھلکدی اے اس توں اندازَہ لایا جا سَکدا اے کہ پنجابی سارے سنتاں بھگتاں نوں مَندے ہوئے اوہناں وچّ کِسے قِسم دا بھید بھاو یا وتکرا نئِں مَندے۔ اس دھرتی وِچوں پَیدا ہوئے سداچار دِیاں کئی پرتیندھ مثالّاں لوک گیتاں وچّ وی مِݪدیاں نیں، جِدّاں پورن دی لوک کتھا وچّ پورن سداچار دِیاں کڑِیاں پریکھیاواں وِچوں نِکّݪ کے ای پروان چڑھدا اے۔ اوہنُوں نَہ تاں لوݨا دے لوائے سوہݨے باغ تے نواب سیجاں اوہدے جت ست توں ڈلا سَکدیاں نیں تے نَہ ای سُندراں دا بے پناہ حُسن تِھڑکا سَکدا اے: وے مَیں باغ لوایا سوہݨا اس لوک گیت وچّ اصل جھگڑا دھرم تے سداچار دا اے۔ لوݨا دی ہَر دلِیل دا پورن پاس جواب اے۔ اصل وچّ پورن جہی ثابت تے سداچارک تے درڑتا دے مارگ اُتے تُرن توں بغَیر کوئی لوک ہیرو دی کسوٹّی اُتے پُورا نئِیں اُتر سَکدا۔ ایہی وجَہ اے کہ پنجاب دے سارے لوک ہیرو چاہے سورمگتی، مذہب تے پرِیت دے کِسے وی کھیتّر وچّ کیوں نَہ وچرن اوہناں نوں پنجابی سداچار دی کٹھاݪی وِچوں ڈَھݪ کے ای لوک پروان چڑھنا پَیندا اے۔ پورن وَرگی فقیری تے سداچار دا مارگ ہی پنجاب دے سبھیاچار دی اصل کسوٹّی اے۔ پنجاب دے لوک نائکاں دے متعلّق رچائے گئے گِیتاں توں علاوہ ہور لوک گیتاں وچّ پنجاب دے سداچار لجّ، شرم تے روائتی قدراں قیمتاں دیاں کنسوآں کنّاں وچّ پَیندیاں نیں۔ پنجابی لوک گیتاں دا اک وڈا حِصہ بولیاں، ٹپے، ماہیا، سٹھنیاں، چھند پراگّے تے کچھ ہور نِکیاں نِکیاں گیت بنتراں وچوں مِݪدا اے جیہناں وِچوں ایتھے دے رچݨہاراں تے خاص طَور تے پنجاب دیاں سواݨیاں نے اپݨے 'گبھ گبھاٹ' کَڈھ کے اپݨیاں کسکاں، ہوکاں ہاواں، ہیروآں وچھوڑے، تلخِیاں تے سماجّی نا انصافِیاں دے درد تے پیڑاں نوں مٹھا کیتا اے۔ اس کرکے لوک گیتاں وچوں کدھرے کدھرے قائم پرمپرا تے سداچار دے خلاف نابری دی سُر وی اُچی ہُندی اے۔ کِدھرے بابل ولّوں سہیڑے مدھرے تے کاݪے ور دا درد اے۔ کِدھرے سسّ دیا گالاں نیں۔ کِدھرے سہرے، کدھرے پردیس گئے ماہی دے ہوکے نیں۔ کِدھرے شوہر دیاں بے پرواہیاں نیں، کِدھرے دراݨیاں جٹھاݨِیاں تے نݨداں دے شرِیکے نیں: رتّی رتّی ڈبّی وچّ سیٹیاں وے لال سٹھݨیاں
نِکّی جہی کوٹھڑِیے تیرے وچ میرا آٹا لاڑھا اوس دیسّوں آیا جِتھے تُوت وی نَہ سوہان٘جݨے دی جَڑھ گلی کڑے، سوہانجݨے دی جَڑھ ہری ڈاݪی اُتے طوطا بیٹھا، ٹکّ ٹکّ سٹے بادام گھوڑی
جُگنی
جُگنی جا وڑی پٹیالے جُگنی جا وڑی بمبئی ٹپا
ٹپے ٹپیاں دی آئی واری ایہدے ناݪ ہی ٹپیاں دی لمبی لڑی شُرُوع ہو جان٘دی اے۔ اک توں بَعد دُوجی کُڑی یا کوئی وی گائک جوابّی ٹپے گاؤن٘دا اے تے پورا گروہ اوہناں دا ساتھ دین٘دا اے۔ ٹپے دا خاص مَوضُوع بِرہا اے پَر ایہناں ٹپیاں وچ ہور مَوضُوعات وی ہُندے نیں۔ ایہناں ٹپیاں وچ طعنے میہݨے نیں، جَنگ دی مذمّت اے، سوکݨاں لئی وینگ نیں تے شرِیکے بھائی چارے دِیاں ایرکھاواں نیں۔ کئی واری ٹپے دے پہلے مِصرعے وچ رِدم نوں پورا کرن لئی ہی بھرتی کیتی گئی ہُندی اے، دُوجے مِصرعے دے مطلب ناݪ ایہدا کوئی ترکسنگت میل نئِیں ہُندا۔ دُوجا مِصرَع اپݨے آپ وچّ اہم تے مکمّل وجُود دی دھارنی ہُندی اے۔ جِدّاں: اَمبّ پَیسے دے پعھاء ہو گئے کئی ٹپیاں دی دوجی پنگتی پہلی دے سندربھ وچ ہی اپنے مکمّل ارتھاں نوں پہنچدی اے۔ دونوں مِصرعے مِݪ کے ای ٹپّے دی اک اکائی بݨاؤندے نیں۔ پچھواڑے کُھوہ ماہیا چھوٹا شعری رُوپ ہوݨ دے باوجود ٹپیاں وچ لوک سبھیاچار دیاں جھلکاں نیں۔ پچھوکڑ وچ شہر تے پنڈ نیں، گڈیاں، کُھوہ تے مدھاݨیاں نیں۔ ہار سن٘گھار تے پہن پہناوا اے، سبھیاچار دا سنکیتک رُوپ ایہناں وچ مِݪ جان٘دا اے۔ ٹپا اپݨے آپ وچ اک اکائی اے۔ پر جدوں ایہہ بالو ماہیا دا رُوپ دھاردا اے تاں دو ٹپیاں دی اک اکائی بُندی اے۔ اک ٹپے وچ عورت اپݨِیاں بھاوناواں دا اظہار کردی اے تاں دوسرے وچ مرد اپݨے بھاواں نوں پرگٹاوا دیندا اے۔ کئی وار ایہہ سوال جواب دا رُوپ دھار لیندے نیں۔ ٹپیاں دی فِطرت نوں سمجھݨ لئی ہیٹھ لِکھے کجھ ٹپے مدد کرسکدے نیں۔ ڈبّی بھری ہوئی لکّ دی اے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ راوی ہولی وہن٘دی اے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ دو پتّر شتُوتّاں دے ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ باغاں وچ چَند چڑھیا ڈھولا
چھلّا میرا جی ڈھولا ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ وَس وے ڈھولا تُوں اکِھیاں دے کوݪ کوݪ ماہیا
کوٹھے تے کھلو ماہیا، کوٹھے تے کھلو ماہیا ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ہٹِیاں تے سِیتا ای دوہڑا
بولی
بارہیں برسِیں کھٹّݨ گیا تے کَھٹّ کے لیایا فیتہ نِیلّی گھوڑی وے وکِیلّا تیری ڈاکٹر ناہر سنگھ نے دو تکیاں بولیاں تے لمبی بولی اُپر زور دِتا اے۔ اک تکی بولی نُوں اس نے ٹپیاں دے سرلیکھ ہیٹھ وچاریا اے۔ سمچے طَور اُتے بولی دا مطالعہ کرن لئی اک تکی بولی، دو تکی بولی تے لمبی بولی نوں اِکّو ویلّے سامّݨے رَکھ کے نرنے کرن دی لوڑ اے۔ اک تکی بولی اپنے آپ وچ مکمّل اکائی اے۔ اس وچلی بھاو وستو وی اپݨے آپ وچ مکمل ہُندی اے۔ تینُوں دیکھ کے دہیں شرماوے نی دُدھ ون٘گوں لشکدِیئے ایہ اک تکی بولی اپݨے آپ وچ مکمّل اکائی اے جس وچّ اک مٹیار دی سُندرتا نوں تے اوہدے گورے رَن٘گ نوں چِٹے دہیں تے دُھپّ نال تشبِیہ دتی گئی اے۔ ایہہ تشبِیہاں اس اک تکی بولی دے سہج نوں ودھاؤݨ دا کارن بݨدیاں نیں۔ چھوٹی دو سطراں دی بولی دی پہلی تک وچ پورو نردھارت تک نوں ہی ورت لیا جان٘دا اے۔ دُوجّی تک وچ توڑا آؤن٘دا اے۔ ایہناں دونّاں سطراں دی تھیمک اکاگرتا کارن اس وچ بھاو دی اکاگرتا بݨی رہندی اے۔ پَر جے پہلی تک ستنتر ہووے تاں ایہ اکاگرتا بھنگ ہو جان٘دی اے۔ لمبیاں بولیاں وچ تکاں دی گِݨتی نردھارت نئِیں ہُندی پَر ہَر تک دا تکانت مِݪدا اے۔ آخر اُتے توڑا جھاڑیا جان٘دا اے تے ایدّاں ناچ وچّ وی تیزی آ جان٘دی اے۔ مرداں دِیاں بولِیاں وچ توڑے توں پہلّاں دا حِصّہ کوئی اک انسان اچاردا اے پَر توڑے اُپر جا کے سارا گروہ بولی چکدا اے تے نال ہی ناچ وی تیزی دا رَن٘گ دکھاؤن٘دا اے۔ عورتاں دیاں لمبِیاں بولیاں وچ کدے تاں توڑے توں پہلا حِصّہ اکلّی کڑی اچاردی اے مگر کئی وار ساری دی ساری بولی سموہک طور اُتے ہی پائی جان٘دی اے۔ اکلّے انسان ولّوں بولی پائے جاݨ تے گروہ بِلکل چپّ نہیں رہندا بلکہ وچ وچ ہلاشیری دیݨ دی سُر وچ ہن٘گارا بَھردا رہندا اے۔ لمبی بولی دیاں تکاں وچ بھاو دی بھنتا ہو سکدی اے تے اکاگرتا وی۔ لمبِیاں بولیاں خاص طَور اُتے مرداں ولّوں سرجیاں جان٘دیاں نیں۔ اک تکی بولیاں: ایویں بھرم رنّاں نوں مارے ہلکے نے چھڑے پِھردے دو تکی بولیاں: گھراں گھراں توں لسّی لیاندی، اس دی پائی کانجی تر وے تر وے تر وے جوگی آ نی گیا پھیرا پا نی گیا لمبِیاں بولیاں: پِنڈاں وِچوں پنڈ سݨیدا پنڈ سݨیدا موگھا سوٹی سوٹی سوٹی لوری
اَلّڑ بَلّڑ باوے دا باوا کݨک لیاوے گا وار
لگّی سٹّ نگاریاں پئے مارو وجّݨ ستوارا
ستوارا پنجابی شاعری دی اک مشہُور صنف اے۔ پنجابی لوک شاعری تے پنجابی صُوفی شاعری وچ مقبُول عام اے۔ بلھے شاہ سمیت بہت سارے پنجابی شاعراں نے ستوارے لِکھے نیں۔ باراں ماہپنجابی زبان دے سارے ودوان ایہہ مَندے نیں کہ باراں ماہاں دا شعری روپ صُوفی شاعراں نے لوک گیتاں وِچوں اپنایا مگر ایہہ حیرانّی دی گَلّ اے کہ لوک باراں ماہاں اُتے کِسے وی پنجابی لوکدھارا شاستری نے بوہتا کم نہیں کیتا۔ جے ونجارا بیدی جہے ودواناں نے ایہنوں اپنے مطالعہ دا مَوضُوع بݨایا وی اے تاں اوہ ادبی باراں ماہاں تَکّ سیمت ہو کے رہ گیا اے۔ رتو ورنن توں باران٘ماہاں دی ترقّی، باران٘ماہاں تکھاری توں لَے کے انیہویں صدی تَکّ دے باران٘ماہاں اُتے چرچا کیتی گئی اے۔ پَر لوک باران٘ماہاں نُوں دھیان گوچرے نئِیں کیتا گیا۔ لوک باران٘ماہاں دی پرت بابا فرید توں وی پہلاں تَکّ جان٘دی اے۔ لوک باران٘ماہ ادبی باران٘ماہاں دے سماننتر سرجے جان٘دے رہے نیں تے پیڑھیو پیڑھی ساڈے تکّ پہن٘چے نیں۔ ایہناں لوک باران٘ماہاں دیاں کچھ خاص وشیشتاواں نیں۔ ایہناں باران٘ماہاں وچ عَورت بِرہا دی ستھتی وِچوں گُزردی اے۔ اوہدیاں برہا بھاوناواں ہی باران٘ماہاں دا وستو بُندیاں نیں۔ ادھیاتمک ادب وچ جا کے ایہی عَورت آدرشک رُوپ وچ آتما بَݨ بہن٘دی اے جو پرماتما پرتی بِرہا بھوگدی اے۔ باران٘ماہاں وچ مرد پاتر اصلوں غائب اے، ایہدا کِسے وی طرحاں دا ہن٘گارا دکھائی نئِیں دین٘دا۔ جے اک اَدّھ تھاں تے ایدّاں ہویا وی اے تاں اوہ اس رُوپ وچ کہ "پچھلا بھلا نی خیال مسافر رام رہے۔" لوک باران٘ماہاں دی دوسری خاصیت ایہ اے کہ عَورت اپݨِیاں بھاوناواں دھارمک ہیرو دے اوہلّے نال ظاہر کردی اے۔ خاص طور اُتے رادھا تے کرِشن دے پریم دے اوہلّے وچ۔ جس سماج وچ عَورت لئی مَن دی گَلّ سَدّھی کہݨی سنبھو نہ ہووے اوتھے اجیہا اوہلّا لَیݨ دی لوڑ پَین٘دی اے۔ لوک باران٘ماہاں دی اگلی خاصیت ایہ اے کہ کیون٘کہ ایہہ عَورت دی رچنا اے اس لئی اس وچ صِرف بِرہا دی ستھتی دا ای تذکرَہ اے ملاپ دی ستھتی دا نئِیں۔ کالپنک پدّھر تے ادھیاتمک کھیتر وچ ایہ بھاویں سنبھو ہووے مگر یتھارتھک جِیون وچ ایہ مُمکن نئِیں۔ لوک باران٘ماہاں وچ بِرہا دا کارن شوہر دا پرواس گمن اے۔ شوہر معاشی لوڑاں دی پورتی کرن دی خاطر سالاں بدھی گھر توں دور رہندا اے جس کارن باران٘ماہاں وچ بِرہا دی تیبرتا نوں پچھاݨیا جاسَکدا اے۔ لوک باران٘ماہاں وچ ہر مہِینّے دے سماجّی، تہذِیبّی تے قُدرتی سندربھ نیں۔ ایتھے جیٹھ جٹھاݨیاں، دوپٹیاں دا ذِکر اے، ساؤݨ دیاں پِینگّھاں نیں، اُڈدیاں بھمبیرِیاں نیں تے باغیں پپیہا بولدا اے۔ سَسّ نوں طَعنّے دیݨ دِیاں مورتاں نیں، سیاݪ وچ لحاف تلائیاں بھراؤݨ دے کارجاں دا ذِکر اے تے پھگّݨ دی ہولی دے تہوار دے رَن٘گ نیں۔ ایتھے مثال لئی کچھ پنگتیاں دیکھیاں جاسَکدیاں نیں۔ چڑھیا مہِینّا اسُّو نی سُݨ میری سسّو جگّا
جگّا جمّیا تے مِݪݨ ودھائِیاں ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ جگّا جمّیا تے مِݪݨ ودھائِیاں ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ جگّا جمّیا فجر دی بان٘گّے چھلّا
جاوو نی کوئی موڑ لیاوو چھند
کہاوتاں
بجھارتاں
سونے دی سلائی، کوٹّھا ٹَپّ کے ویہڑے آئی۔ (دُھپّ) ہرِیاں بھرِیاں تے لہراؤن٘دِیاں وَکھ وَکھ فصلاں، پھݪاں، سبزیاں، بوٹّیاں، رُکھاں دا ذِکر وی بجھارتاں وچ مِݪدا اے جِدّاں: بِیجّے روڑ، جمّے جھاڑ لگّے نِمبُو، کھڑے انار۔ (کپاہ) سرشٹی وچ پسرے جیو جنتوآں تے پسو پن٘چّھی، جِویں سَپّ، سیون٘ک، کُتّا، اُون٘ٹھ، چُوہا، بلی، گُھگّی، کاں چوہا، جُوں، کِرلی، سُسری، بُھون٘ڈ، مچّھی، ڈڈو، مور، کُکڑ وی بجھارتاں وچ پائے جان٘دے نیں، جِدّاں: پاروں آیا بابا لشکری جان٘دّا جان٘دّا کر گیا مشکری۔ (بُھونڈ) سُوئی دھاگّے توں لَے کے وڈِیاں وڈِیاں مشیناں، اَوزاراں، برتݨاں تے دَھنّ دَولت تَک دا ذِکر وی بجھارتاں وچ مِݪدا اے۔ مثلن: پہاڑوں لیان٘دّی پیڑ رکھ چھے ٹن٘گّاں اک اَکّھ ۔ (تکڑی) اِنسانّی پِنڈّے دے سارے اَن٘گ جِویں اکَھاں، کَنّ، نَکّ، سِر، ڈِھڈّ، مُون٘ھ، دَن٘د، جِیبھ، لتّاں، پَیراں دے متعلّق وی بجھارتاں پرچلت نیں۔ اک ڈبّے وچ بتّی داݨے بُجّھݨ واݪے بڑے سیاݨے۔ (دَن٘د) کئی بجھارتاں ایہجئیاں نیں جِیہناں وچ رِشتے ناتے بارے پُچھ گِچھ کِیتی جان٘دی اے۔ جِدّاں: اسیں ماواں دِھیاں، تُسیں ماواں دھیاں چلو باغ چلِیے، تنّ اَمبّ توڑ کے، پُورا پُورا کھائِیے۔ (دھی، ماں تے نانّی) مندواݨیمنداوݨی لفظ 'مندݨ' توں بݨیا اے جیہدا مطلب اے بَن٘د کرنا۔ اِس توں علاوَہ ایہدا مطلب اے "روکݨا"، "بسّ کرنا"، حَد بنّھݨی یا سون٘ھ پاؤݨی۔ پنڈت تارا سنگھ نروتم نے منداوݨی نوں جَنج بنّھن دے گِیت کہیا اے۔ اپروکت دِتے ارتھاں توں سون٘ھ پاؤݨ یا حَد بنّھݨ دا مطلب وی جَنج بنّھݨ دے گیت ای بَݨدا اے۔ پنڈت تارا سنگھ نروتم دا کتھن اے، "ارجن صاحب جی دے وباہ ویلّے سواݨِیاں نے جِنج دِیاں تھاݪیاں بنّھیاں۔ ایہدا نام منداوݨی بݨیا اے۔ "(اتہاس سری گُرو گرَنتھ صاحب، منداوݨی، گیانی گُردتّ سنگھ، صفحہ 90) بھائی کاہن سن٘گھ نابّھا نے منداوݨی دا مطلب مندݨ یا مہر چھاپ لاؤݨ کردیاں لِکھیا اے کہ "ہندستان وچ رِیت اے کہ مہاراجیاں دے کھاݨ پاݨ دا بندوبست کرن واݪا مُنتظم اپݨا اپݨا کھاݨا تیار کروا کے دیگچے وغیرَہ یا ہور برتݨاں اُتے مہر لادیندا اے تاں کہ کوئی زہر وغیرہ کھاݨے وچ نہ مݪا سکے، فیر جَد تھاݪ پروسدا اے اُدوں وی تھاݪ اُتے سرپوش دے کے مہر لا دین٘دا اے۔ اوہ مہر ذمے دار منتظم دے سامّے مہاراجا دے سمکھ کھولّی جان٘دی اے۔" بھائی کاہن سنگھ نابھا نے گرباݨی دی جس پنگتی دا ذِکر کیتا اے اوہدا مطلب بجھارت وی بَݨدا اے۔ 'ایہہ منداوݨی ستگور پائی، گرسکھاں لدھی بھال" (محلہ تیجا، وار سورٹھ)۔ جے اپروکت ارتھاں تَک اپݨے آپ نُوں سیمت رکھیے تاں بجھارت یا جَنج بنّھݨ دے گِیتّاں نُوں منداوݨی کہیا جاݨا چاہِیدا اے۔ پَر ایہ وی منّیا جان٘دا اے کہ لوک جدوں گیت گاؤن٘دے نیں تاں آخر اُتے جا کے کوئی پرمپراگت پنگتیاں اچاردے نیں اوہناں پرمپراگت پنگتیاں نُوں منداوݨی کہݨا چاہیدا اے۔ عَورتاں سٹھݨِیاں توں بَعد آخر اُتے معافی من٘گّݨ دے بول اچاردِیاں نیں تاکہ کوئی غُصّہ نہ کرے، جِدّاں: ویاہ دیاں سٹھݨِیاں، لڑائی دے میہݨے سلائِیاں سلائِیاں مرداں دے بھنگڑے دے آخر دے بول عام طَور اُتے ایہ ہُندے نیں رنگݪی دُنیا توں جی نئیں جاݨ نُوں کَردا ایسّے طرحاں کویشر وی اخِیرلیاں پنگتیاں ایدّاں اچاردا اے کُچھ دن کھیڈ لَے، موجّاں ماݨ لَے، نانکیاں جدوں ویاہ ختم ہوݨ توں بعد کھڑکا دڑکا کردِیاں واپس پرتدیاں نیں تاں اوتھے وی اوہ سٹّھ کرن توں نئیں ٹَݪدِیاںِ کوٹھے اُتے گُھگّیاں بنیرے اُتے کاں لوکو ایویں گیتاں دے آغاز نُوں منگلاچرن تے آخری پنگتیاں نُوں منداوݨی کہݨا چاہیدا اے۔ کیرناکیرنے تے الاہݨی نُوں سوگ گیت کہݨا زیادَہ مَوزُوں اے۔ کُچھ سُوجھوانّاں نے کیرنے نوں الاہݨی دے انترگت ای وچاریا اے۔ ڈاکٹر ونجارا بیدی نے کیرنے نُوں اس کَر کے الاہݨی ناݪوں کُچھ وکھرا منّیا اے کہ ایہ اک انسان گت رچنا ہُندی اے جَد کہ الاہݨی ساموہک سوگ گِیت منّیا جاݨا چاہِیدا اے۔ ڈاکٹر کرنیل سنگھ تھند تے مہِندر سنگھ رندھاوا الاہݨی تے کیرنے نُوں اکّ ای رُوپ مَنّ کے اِس اُتے چرچا کرا اے۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ پنجابی دا اک ایہجیا سُوجھوان اے جو ایہناں دونّاں رُوپّاں نُوں وکھرا کَر کے کیرنے تے وستار سہت چرچا کَردا اے۔ اوہ لِکھدا اے "کیرنا ہوکّے تے لیر دے انترگت شکایت دے لہجے وچ اچرت ایہجیا پرگیتاتمک گِیت رُوپ اے جیہڑا مَیں تے تُوں دے اکاگر تعلّقات راہِیں تھیمک ٹکراء نُوں صِرف ٹکراء تے کھچاء دی ستھتی وچ ای پیش کَردا اے۔ ایہدی بولّی دا انداز محاورے وچ ہُندا اے۔ اس وچ بہت وار رُوپک سرجنا تے ماݨ ویکرن دی شعری انداز وچ ورتوں کیتی جان٘دی اے۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ لوک گیت دیاں روپگت وسے شتائیاں نوں ہی اپنے سامݨے رکھدا اے اس لئی اپروکت پریبولی دیندیاں اوہدے رُوپ نوں ہی ودھیرے دھیان وچ رکھدا اے۔ کیرنے نوں سوگ گِیت کہݨا وی ٹھیک نئِیں لَگدا۔ ایہدے دو کارن نیں، پہلا ایہ کہ کیرنا اِنسان گت بھاوناواں نوں ای اجاگر نئِیں کَردا بلکہ ایہ اِنسان گت طور تے ہی بھاوناواں دا پرگٹا اے۔ مرے بندّے پرتی لفظاں نُوں لیاتمک رُوپ دے دیݨا ای گِیت نئیں کہیا جا سَکدا۔ اک پاسّے تاں سُوجھوانّاں نے تکانت ملݨ کارن بجھارت، کہاوت تے محاورے نُوں وی لوک شاعری وچ شامل کرلیا اے تاں دُوجے پاسّے کیرنے وَرگی تکانت رِیت اچارن نُوں وی شاعری دے انترگت مَنّ لیا اے۔ جے پائے گئے کیرنیاں نُوں دھیان وچ رکھیے تاں ایہ اکّ وارتک رچنا دکھائی دین٘دی اے۔ جیہدے اچارن ویلّے لیراں وچ پیش کرن دی وجَہ توں اک لَے دا احساس ہُندا اے پَر ایہ لوک شاعری نئِیں کہلا سَکدی۔ الاہݨی
دھن وسرندا سچا پاتشاہ، جن جگُو دھندے لایا لوک سوگ گیت سمُچے طَور تے ایہجئا سوگ گیت اے جیہڑا مَوت توں اپجے دکھ کارن تے دُنِیا چھڈّ گئے بندّے نوں نَہ صِرف شردھانجلی پیش کَردا اے بلکہ اوہدے گُݨ گاؤݨ کرکے ہَر مَن نوں پگھلاؤݨ دی طاقت وی رَکھدا اے۔ ایہی اوہ طاقت اے جس راہیں ساموہک دبیاں بھاوناواں باہر نِکّݪ کے مَن نُوں سنتلت کردِیاں نیں۔ فرائِڈ نے ویہوِیں صدی وچ آ کے دبِیاں بھاوناواں دا اصُول دِتا اے پَر لوک مَن صدِیاں توں دبِیاں بھاوناواں نوں باہر کڈھݨ دی اہمیت سمجھدے رہے نیں۔ دُنِیا چَھڈّ کے چلے گئے اِنسان دے سوگواراں نوں ایسّے لئی روݨ اُتے مجبُور کِیتا جان٘دا اے کہ ایداں نَہ ہوݨ دی صُورت وچ اوہناں دے دِل وچ غَم بݨݨ دیاں سمبھاوناواں ہُندیاں نیں جیہدے پاروں اوہ اسنتلت ہوسَکدے نیں یا فیر پاگل ہو سکدے نیں۔ ایہ کَم دُنِیا چھڈّ گئے بندّے دے نزدِیکی اِنّی خُوبّی ناݪ نئِیں کَرسَکدے جِنّی خُوبّی ناݪ پیشا وَر سیاپّاکار نَیݨ یا مراثّݨ کَرسَکدی اے۔ دُنِیا چَھڈّ گئے بندّے دے سارے رِشتے دار آپ سوگ وچ ڈُبے ہُندے نیں تے اوہناں نوں دوسریاں دی مدد دی لوڑ ہُندی اے۔ سیاپّاکار نَیݨاں یا مراثّݨاں بھاویں آپ سوگوار نئِیں ہُندیاں پَر اوہ دوسریاں نوں رواؤݨ دی طاقت رَکھدِیاں نیں۔ الاہݨیاں عُمر دے حساب ناݪ وَکھ وَکھ ہو جان٘دیاں نیں۔ جوان جہان اِنسان دا جہان توں تُر جاݨا سَبھ توں دکھدائِک ورتارا اے۔ ایسّے لئی اوہدے جہانوں تُر جاݨ اُتے پائِیاں جاݨ والیاں الاہݨیاں سَبھ توں زیادَہ ہردے ویدھک ہُندِیاں نیں۔ جوانی ناݪ جُڑے سمچے کارجاں نُوں یاد کَر کَر کے ورتمان تے مُستقبِل وچ جو جوان اِنسان نے کرنا سی اوہدی تلنا کرکے ویلّے نُوں ہور وی غمگِین بݨا دِتا جان٘دا اے۔ جدوں مُستقبِل ہنھیرا نظر آؤݨ لگّ پوے تاں دُکھانت ہور وی گُوڑھا ہو جان٘دا اے۔ ایداں ہی دھی، بزُرگ وغیرَہ دے دُنِیا چَھڈّ جاݨ توں اپرنت پائیاں جاݨ واݪِیاں الاہݨیاں وَکھ وَکھ نیں۔ مثالّاں لئی: ایہ سی کھیڈدیاں پوتیاں والا واہا راجا تینُوں کِیہ ہویا کی ہویا، بی بی مورنِیے --- ہایائیے دِھیے مورنِیے تینُوں کِیہ ہویا کِیہ ہویا ماں دے بچڑے نُوں --- ہایا ماں دے بچڑے نُوں ڈاکٹر ناہر سنگھ نے روپگت نظر توں الاہݨی دی پریبولی کردیاں لِکھیا اے کہ "الاہݨی پیشا وَر سیاپّا کار ولّوں اچاریا جان٘دا 'سیاپے' دے متعلّق اجیہا گِیت رُوپ اے جیہڑا مَوت دے سوگ بھاو نُوں تھیمک ٹکراء وچ پیش کَر کے سُلجھݨ وَل لَے جان٘دا اے۔ ایہدا تھیم وِچھڑ گئے جی دے گُݨاں دا گاؤݨ تے پِچھے رہ گیاں نوں دھرواس دیݨا ہُندا اے۔" الاہݨی دا پرمُکھ کَمّ سمُچے بھائی چارے دِیاں بھاوناواں دا وریچن کرنا ہُندا اے۔ جِتھے دُوسرے شعری رُوپ گمبِھیر بھاوناواں یا خُشی دِیاں بھاوناواں دا وریچن کَردے نیں اوتھے الاہݨی دُکھ نوں گھٹا کے بھائی چارے نُوں دوبارَہ کار ویہار وچ لگّݨ دے اہل بݨاؤندی اے۔ ناچ گیتناچ گیت وغیرَہ انسان دی ملی جلی کلا سی۔ اوہ اِکّو ویلّے نَچدا وی سی تے گاؤن٘دّا وی سی۔ گاؤݨ دا آدھار شاعری دے بول سن تے نال نال تال وی سی، بھاو سنگیت تے ابھنی وی ایہدا پرمُکھ اَن٘گ سی۔ ایہہ سارِیاں کلاواں بعد وچ نرت، سنگِیت، شاعری تے ابھنی وچ ترقّی یافتَہ ہوئِیاں پَر لوک ناچ نے اپݨی مول بھاونا نئِیں چھڈّی۔ جِدّاں پنجابی ناچ وچ ناچ دے نال نال شاعری تے سنگِیت نالؤ نال چَلدا اے تے ابھنی ایہدا انکھڑواں اَن٘گ اے۔ پنجابی دے سندربھ وچ بولیاں چُھوٹیاں، وڈِیاں، دو تکیاں، سارِیاں اس وچ شامل ہو جان٘دِیاں نیں۔ ناچ دی گتی دے مطابق پنجاب دے وَکھ وَکھ خِطّیاں وچ چھوٹے چھوٹے ناچ گیت وی مِݪدے نیں۔ ناچ گیت نوں ڈاکٹر ناہر سنگھ نے ککلی تے سانگ گیتاں تَک ہی سیمت کر دِتا اے جَد کہ گِدّھے بھنگڑے، سمی تے جُھمر وغیرَہ نال جُڑیاں تے پائِیاں جان٘دِیاں نیں ہَر طرحاں دِیاں، اک تکیاں، دو تکیاں یا لمبِیاں بولِیاں وی ناچ گیتاں وچ ای شامل نیں۔ ناچ گِیت دی خاصیت ایہ آ کہ ایہ ناچ دی تال دے مطابق اپݨی لَے نشچت کَردا اے۔ لمبِیاں بولِیاں کھڑے ہو کے پائِیاں جان٘دِیاں نیں اِس لئی ایہدی لَے اچارن دے مطابق ہُندی اے پَر توڑے تے ناچ نے تیز ہو جاݨا ہُندا اے اِس لئی پنگتی چھوٹی ہو جان٘دی اے تے لَے تَکھی، جِویں: آری آری آری ناچ دی خاصیت ایہ اے کہ ایہ خُشی ویلّے ہی نچیا جان٘دا اے۔ انسان دا ناچ دیوی دیوتیاں نوں رجھاؤݨ ہتّ ہُندا اے اس لئی اس وچ جادوئی طاقت وی پروان کیتی جان٘دی اے پر بَعد وچ ایہ دھارمکتا دے کھیتر دے ناݪ ای سماجی جاݨ پچھاݨ والا وکھرا روپ بݨ گیا۔ خُشی ظاہر کردا انسان ابھنیتا وی بݨ جان٘دا اے، انگاں دا ابھنی اپنے آپ تال نال آ مِلدا اے۔ چہرہ، اکّھاں، ہَتھ باہواں، لَکّ، لتّاں سارے اَن٘گ ابھنی وچ شامل ہُندے نیں۔ اک تال وچ ہی تھرکدے نیں۔ کئی واری ایہناں وچ لوک داستاناں وی ابھنی دا اَن٘گ بݨ جان٘دیاں نیں۔ ہیر رانجھا، سسی پنوں، سوہݨی مہینوال دیاں لوک داستاناں دے ٹوٹے لَے دے اندر اندر خُوبصُورت اداکاری دا نمُونّہ بݨ جان٘دے نیں تے ناچ اپݨی گتی وچ تُریا جان٘دا اے۔ عَورتاں دے گِدّھے وچ پائے جاݨ آݪے چھوٹے چھوٹے سانگ وی ابھنی کلاء دا نمُونّہ نیں۔ ایہ ابھنی تے ناچ گیت اک نرنترتا وچ بجھے ہوئے نیں۔ ناچ خُشی دا آپ مہارا پرگٹا اے تے ناچ گیت نال ہلکے پھلکے مَوضُوع نال شامل ہندے نیں۔ ناچ دے اشارے اک نیتک کھیتر توں باہر نہیں جان٘دے۔ ناچ گیت سمُچے سماج سبھیاچار نال جُڑے ہوئے نیں۔ اِس لئی ایہناں وچ اوہ سارے گُݨ ہُندے نیں جیہڑے لوک شاعری وچ مِلدے نیں۔ جِویں، ایہہ بھاواں دا کتھارسس کردے نیں، ایہ دباواں دے کارناں نال جُڑے پاتراں دا مخول اڈاؤن٘دے نیں، کھاݨ پِیݨ، پہناوے، ہار سن٘گھار، رِیت رواج وغیرَہ دے سہجاتمک پرگٹائی راہِیں ایہ لوک سبھیاچار نُوں نویں پاسار دین٘دے نیں، جِداں: گنیرِیاں گنیرِیاں گنیرِیاں گنیرِیاں گنیرِیاں گنیرِیاں ناچ گیت اپݨے وچ تارِیخ دا سہجاتمک تے پریرنا سروت والا پکھ سان٘بھی بیٹھے نیں۔ بلّے بلّے نی بھگت سنگھ ویر کڑِیؤ ایتھے بھگت سنگھ لئی لفظ ویر دی تہذیبی اہمیت دکھائی اے۔ چھوٹے چھوٹے کتھا گیتاں وچ نناݨ بھرجائی دیاں لڑائیاں، سوکݨ پاتر دا مذاق، ذات توں باہرے رشتیاں نوں میل کے سواد لیݨ دی پرورتی بھارو اے۔ ایتھے اک ناچ گیت نال اپنے وچاراں نوں سمیٹݨ دا جتن کیتا گیا اے۔ وے کھتری، وے کھتری، چتّ لڈوآں نُوں کردا پنجابی لوک جیون وچ ناچ ہَر خُشی دے موقعے اُتے آ شامل ہُندا اے تے ایہدے ناݪ ای ناچ گیت شامل ہُندا اے۔ مُنڈا جمݨ اُتے، ویاہ ویلّے، خُشی وچ کیتے مذہبی کارجاں توں بَعد، تہذِیبی سماگماں اُتے ناچ نہ ہووے تاں خُشی ادُھوری ادُھوری لَگدی اے۔ ایسّے لئی بھنگڑا تے گِدّھا پنجابی لوک سبھیاچار دا عالمی پدھر اُتے پرتیک بَݨ کے اُبھرے نیں تے اوہناں دے ناݪ ہی ناچ گیت گائے نیں۔ اک پدّھر اُتے آ کے ناچ گیت بیہے لگّݨ لَگّ جان٘دے نیں بھاویں کہ کُچھ نہ کُچھ نواں جوڑن دی پرورتی عام اے۔ کِکلی گیت
کِکلی کلِیر دی نی کِکلی کلِیر دی جاگّو گیت
1۔ سمی گیت
سمی میری وار، میں واری میں واری میری سمیئیں لُڈی گیت
دُنیا تے پیار مِݪے معاون کتابّاں
حوالے |
Portal di Ensiklopedia Dunia
