|
عنایت اللہ التمش
عنایت اللہ (یکم نومبر، 1920ء تا 16 نومبر،1999ء) پاکستان دے اک معروف ادیب، صحافی، مدیر، افسانہ نویس، جنگی وقائع نگار تے تاریخی ناول نگار سن ۔ اپنے یادگار تاریخی ناولاں تے پاک بھارت جنگ 1965 تے پاک بھارت جنگ 1971 دیاں داستاناں توں شہرت پائی۔ ماہنامہ حکایت تے سیارہ ڈائجسٹ دے پِچھے انہی دی شب و روز محنت سی۔ میم الف، احمد یار خان، وقاص، محبوب عالم، التمش، صابر حسین راجپوت تے ہور قلمی ناواں توں وی شاہکار ادب تخلیق کیتا۔۔ عنایت اللہ مرحوم نے 79 سال دی عمر تک بھرپور ادبی تخلیقات اردو ادب نوں دتیاں جنہاں دی تعداد لگ بھگ 100 دے قریب اے ۔ سوانحابتدائی حالاتعنایت اللہ مغربی پنجاب دی سطح مرتفع پوٹھوہار دے معروف شہر (اس وقت دا پنڈ) گجرخان وچ یکم نومبر، 1920ء نوں پیدا ہوئے۔ راجپوت برادری نال تعلق رکھدے سن ۔ التمش تخلص استعمال کردے سن ۔ تعلیمعنایت اللہ جس دور وچ پیدا ہوئے اس وقت پوٹھوہار دا ایہ علاقہ تعلیم توں کوساں دور سی ۔ خال خال لوگ پرائمری پاس نظر آندے نيں۔ انگریز دا اصل مقصد اس علاقے نوں تعلیم توں دور رکھ کے فوج دے لئی جوان حاصل کرنا سی ۔ اسی شہرت دی وجہ توں ایہ علاقہ مارشل ایریا وی کہلواندا اے۔ اُتے عنایت اللہ نے اس دور وچ وی گجرخان دے مقامی اسکول توں تعلیم حاصل کيتی تے قریب قریب 1936ء وچ میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ ملازمت1936ء وچ مَیٹْرِک پاس کرنے دے بعد عنایت اللہ اپنے علاقے دی روایات دے عین مطابق فوج وچ بھرتی ہو گئے۔ چونکہ اس دور دے مطابق انہاں دی تعلیمی قابلیت زیادہ سی اس لئی اوہ رائل انڈین آرمی وچ بحیثیت کلرک بھرتی ہوئے۔ انہاں نے 1939ء تا 1945ء دی دوسری عالمی جنگ وچ حصہ لیا۔ اوہ اس انفنٹری ڈویژن دے دستےآں وچ شامل سن جو برما دے محاذ اُتے داد شجاعت دے رہی سی۔ 1944ء وچ عنایت اللہ جاپانی فوجاں دے ہتھ چڑھ گئے تے جنگی قیدی بنا لئے گئے۔ آنے والے اگلے دو سال انہاں دی زندگی دے تلخ ترین تجربات سن ۔ 1944ء دے برساتی مہینےآں دے کوئی دن سن جدوں اوہ جاپانیاں دی قید توں فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے۔ تقریباً ڈیڑھ سال اوہ زندگی دی تلاش وچ جنگلاں، بیاباناں، ساحلاں، سمندراں تے جزیراں وچ گھُمدے ، بھٹکدے پھردے رہے۔ 1946ء دے اوائل وچ اوہ دوبارہ اپنے دستےآں نال آن ملے۔ مگر حالے انہاں دی زندگی وچ سکون نئيں سی ۔ ہن دی وار انہاں دے دستےآں نوں ملایا دی طرف پیش قدمی دا حکم مل چکيا سی جتھے انڈونیشیا تے ملائیشیا دے عوام اپنی آزادی دی جنگ لڑ رہے سن ۔ مذہبی حمیت تے اسلامی بھائی چارے دے تحت عنایت اللہ 1946ء وچ انگریز دی فوج دے بھگوڑے ہوئے تے ملایا دی جنگ آزادی وچ جا شامل ہوئے۔ زبان زد عام نعرے "مردیکا" تے "مسلم سمہ سمہ" اسی دور دی پہچان نيں۔ اگلے ڈیڑھ سال اوہ ملایا دی گوریلا جنگ آزادی لڑدے رہے۔[۱] اس دوران ہندوستان تقسیم ہو چکيا سی تے انہاں دا آبائی وطن پاکستان بن چکيا سی ۔ ملایا دی آزادی دے بعد تمام مسلمان بھگوڑے فوجیاں نوں حکومت پاکستان نے اپنا شہری تسلیم کر ليا ایويں عنایت اللہ 1948ء دی پہلی سہہ ماہی وچ تقریباً 9 سال دے بن باس دے بعد اپنی سرزمین اُتے واپس پہنچے۔ فوج دی نوکری توں تاں اوہ پہلے ہی فارغ کر دتے گئے سن مگر 1948ء وچ 28 سالہ عنایت اللہ پاکستان ائیر فورس وچ بطور کارپورل بھرتی ہو گئے۔ اس وقت دی نوزائیدہ فوج نوں تجربہ کار منتظمین دی ضرورت سی تے عنایت اللہ 9 سال جنگ دی بھٹی وچ گزار کر کندن بن چکے سن ۔ اوہ پاکستان ائیر فورس دے اس اولین دستے وچ شامل سن جنہاں نے پشاور وچ بانی پاکستان قائد اعظم محمد علی جناح نوں سلامی پیش کیتی سی۔ صحافتی تے ادبی سرگرمیاںپاک فضائیہ توں سبکدوش ہونے دے بعد عنایت اللہ نے قلم سنبھالیا۔ بحیثیت صحافی اپنے کیرئیر دا آغاز ماہنامہ سیارہ ڈائجسٹ توں کیتا۔ جلد ہی اوہ سیارہ ڈائجسٹ دے مدیر بن گئے۔ اس وقت انہاں دی شہرت اک معمولی افسانہ نویس دی سی۔ چند اک ریڈیو تے ٹی وی دے ڈرامے انہاں دے کریڈٹ اُتے سن ۔ اس دوران انہاں نے سیارہ ڈائجسٹ دے خاص نمبر نکالنے دی طرح پائی۔ ایہ صحافتی ادوار وچ اک یادگار اضافہ ثابت ہويا۔[۲] شہرتجنگ ستمبر (پاک بھارت جنگ 1965) نے عنایت اللہ نوں لافانی شہرت بخشی۔ جنگ ستمبر نے ملکہ ترنم نور جہان، ڈاکٹر رشید انور تے مرحوم عنایت اللہ نوں حب الوطنی دا لازوال کردار بنا دتا۔ میڈم نورجہان نے جنگی ترانیاں تے ملی نغمےآں دا محاذ سنبھالا، ڈاکٹر رشید انور پنجابی بولی دے شاعر سن جنہاں نے ترانے لکھنے دا ذمہ اٹھایا تے سب توں مشکل محاذ اُتے عنایت اللہ روانہ ہوئے۔ ماضی دے گوریلا فوجی نے کاغذ تے قلم سنبھالا تے محاذ جنگ اُتے جا پہنچے۔ اک اک میدان جنگ نوں کھنگالیا، اک اک بیرک وچ گئے، اک اک ہڈی نوں چن کے اوہدی داستان دا سرا جوڑنے دی کوشش کيتی تے گمنم سپاہیاں دی داستان شجاعت نوں عوام دے سامنے امر کر دتا۔[۳] محاذ جنگ اُتے داد شجاعت دیندے سپاہیاں تے افسراں نوں مکالمیاں، جنگی چالاں نوں بہترین پیرائے وچ بیان کرنے تے مفصل جنگی تجزیاں نے اک عام افسانہ نویس نوں وقت دا بہترین جنگی وقائع نگار بنا دتا۔ جنگ ستمبر دے موضوع اُتے جلد ہی منظر عام اُتے آنے والیاں کتاباں بی آر بی بہتی رہے گی، لاہور کی دہلیز پر تے بدر سے باٹاپور تک نے انہاں نوں عالمگیر شہرت بخش دتی۔[۲] اج وی جتھے جنگ ستمبر دا ذکر آندا اے، اوتھے عنایت اللہ مرحوم دے تجزیاں نوں سب توں زیادہ مستند سمجھیا جاندا اے۔ ماہنامہ حکایت دی بنیادجنگ ستمبر ختم ہو جانے دے بعد وی عنایت اللہ اگلے دو سال تک پاک فوج دیاں بیرکاں وچ گھُمدے رہے تے جنگ دیاں داستاناں نوں اکٹھا کردے رہے۔ اس بنیاد اُتے انہاں دے سیارہ ڈائجسٹ دے منتظمین توں اختلافات ہو گئے۔ اوہ کھل کے کم کرنے دے عادی سن چنانچہ انہاں نے سیارہ ڈائجسٹ نوں خیر باد کہہ دے ماہنامہ حکایت دی بنیاد رکھی۔ معروف مصنف طارق اسماعیل ساگر نے، جو عنایت اللہ دے شاگرداں وچوں سن، بعد وچ سیارہ ڈائجسٹ دی ادارت سنبھالی۔ ایہ عنایت اللہ التمش دی کرشمہ ساز و سحر انگیز شخصیت سی جس نے 70 تے 80 دیاں دہائیاں وچ ماہنامہ حکایت نوں پاکستان دا مقبول ترین پرچہ بنا دتا سی ۔ اوہ دن وچ اٹھارہ گھینٹے لکھدے سن ۔ سچی تے حقیقی زندگی دیاں کہانیاں دی تلاش وچ انہاں نے ملک دے طول و عرض دا سفر کیتا تے اردو ادب نوں افسانے دی نويں جہتاں توں متعارف کروایا۔ ماہنامہ حکایت دے مختلف سلسلیاں دے لئی اوہ خود نت نويں ناواں توں لکھدے سن ۔ مثلاً تاریخی سلسلہ وار ناولاں دے لئی انہاں نے عنایت اللہ، التمش تے وقاص دے ناں چنے۔ افسانے تے چاردیواری دی دنیا نال ملن والیاں کہانیاں اوہ عنایت اللہ، مہدی خاں یا گمنام خاتون دے ناں توں لکھدے۔ نفسیات دے سلسلے دے لئی اوہ میم الف سن ۔ جاسوسی کہانیاں دے لئی اوہ احمد یار خان بن جاندے جدوں کہ شکاریات دے سلسلے نوں چلانے دے لئی انہاں دا قلم صابر حسین راجپوت دے ناں توں کہانیاں تراشدا۔ دلچسپ ترین امر ایہ سی کہ انہاں دے لکھاں قارئین دو دہائیاں تک احمد یار خان تے صابر حسین راجپوت دے دیوانے رہے تے عنایت اللہ مرحوم دے جیندے جی اوہ ایہ نہ جان پائے کہ ایہ اک ہی شخصیت دے دوسرے روپ نيں۔ عنایت اللہ مرحوم اک خاموش ادبی طوفان سن ۔ انہاں دناں اوہ لاہور دے محلے گڑھی شاہو دی اک تنگ و تاریک گلی وچ کرائے دے مکان وچ رہندے سن ۔ ایہ مکان حاجی دے مکان دے ناں توں مشہور سی جو اک ہومیوپیتھک ڈاکٹر سن ۔ انہاں دے داماد اردو ادب دے اک صاحب طرز ادیب محمد منشا یاد سن، اوہ جدوں کدی وی انہاں نال ملن آندے، اک جملہ ضرور کہندے سن کہ رات دے جس وی پہر آئو، اس گلی دے دو مکاناں دی مدہم روشنی جلدی نظر آندی اے۔ اک چوہدری انور ایڈووکیٹ دی تے دوسری عنایت اللہ دے گھر ی۔[۴] صاحب طرز حقیقت نگار و افسانہ نگار ہونے دے باوجود اوہ تاعمر افسانہ نویساں دی دنیا وچ اجنبی رہے۔ مکتبہ داستان پٹیالہ گراؤنڈماہنامہ حکایت دی بنیاد رکھنے دے نال نال انہاں نے مکتبہ داستان پرائیویٹ لمیٹیڈ پٹیالہ گراؤ نڈ لاہور دی وی بنیاد رکھی۔ انہاں دیاں تمام کتاباں دی طباعت و اشاعت تے ماہنامہ حکایت دی اشاعت اسی ادارے دے تحت ہُندی سی۔ انہاں نے اپنی زندگی ادب دے لئی وقف کر دتی سی، چنانچہ انہاں دیاں کتاباں دی قیمتاں ارزاں ترین ہُندیاں سن۔ مکتبہ داستان دیاں کتاباں دی اس دور وچ وکھ پہچان سی۔ ہلکے پیلے رنگ دا کارڈ اُتے چھپا ہويا مخصوص سرورق تے مخصوص کاغذاں اُتے ہتھ دی کتابت نال چھپی ہوئی کتاب، جس دی قیمت کدی 7 روپے ہُندی تے کدی 23 روپے۔ تا عمر انہاں دیاں کتاباں اسی ادارے توں چھپدیاں رہیاں۔ لاہور دے معروف پبلشرز نے انہاں نوں بہت بھاری بھاری پیشکشاں کيتیاں مگر اوہ اپنے اصولاں اُتے قائم رہے۔ انہاں دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے شاہد جمیل نے دوسرے پبلشرز دے نال انہاں دیاں کتاباں دے کاروباری معاہدے کیتے تے ایويں مکتبہ داستان اپنے ازلی اختتام نوں پہنچیا، مگر 20 سال دے عرصے وچ عنایت اللہ دے نال نال حکایت تے مکتبہ داستان نے وی لازوال شہرت حاصل کيتی۔ تحریکِ تکمیلِ پاکستان16 دسمبر 1971 نوں جدوں پاک فوج پابجولا ڈھاکہ دی پلٹن گرائونڈ وچ کھڑی سی تاں شاید عنایت اللہ مرحوم انہاں نمایاں لوگاں وچوں اک سن جنہاں نوں "سقوط مشرقی پاکستان" اک نوشتۃ دیوار لکھیا نظر آ رہیا سی ۔ انہاں نے سقوطِ ڈھاکہ دے بعد "تحریکِ تکمیلِ پاکستان" دی بنیاد رکھی جس دا مقصد انہاں عوامل دی فکری سطح اُتے تخریج سی بحیثیت قوم پاکستانیاں نوں مجموعی طور اُتے ناسور دی طرح چٹ رہے سن ۔ افسوس کہ اس تحریک نوں بعد وچ چند سیاست داناں نے یرغمال بنا لیا تے عنایت اللہ صاحب اس توں خاطر خواہ نتائج نہ حاصل کر سکے پر ماہنامہ حکایت دے توسط توں اوہ مسلسل بھارتی ثقافتی یلغار دے خلاف مضبوط آواز بلند کردے رہے۔ ادبی کارہائے نمایاںجے مجموعی طور اُتے انہاں دے ادبی کارہائے نمایاں دی گل کيتی جائے تاں بلاشبہ اوہ پہلی شخصیت نيں جو اردو قارئین نوں بدیسی کہانیاں دے چُنگل توں کڈ کے حقیقی معاشرے دی تلخ حقیقی کہانیاں دی طرف لیائے جو انہاں دی بہت وڈی کامیابی سی۔ شرلاک ہولمز، جم کاربٹ تے نک ویپرت دے قصے پڑھنے والے صابر حسین راجپوت، احمد یار خان تے عنایت اللہ دی داستاناں دے سحر وچ مبتلا ہو گئے جس دا اک ثبوت داستان ایمان فروشاں کی، بی آر بی بہتی رہے گی تے شمشیرِ بے نیام دا مسلسل تیسری نسل وچ مقبول ہونا اے۔[۵] عنایت اللہ دیاں لکھتاںتاریخی ناول/داستاناں
شکاریات
نفسیات
معاشرتی ناول/کہانیاں/چادر چاردیواری
جرم و سزا/سراغرسانی کی کہانیاں
جنگی کہانیاں/وقائع نگاری/ناول
طنز و مزاح
وفاتعنایت اللہ نے تا عمر قلم توں وفا کيتی۔ آپ صبح سویرے بعد وچ فجر حکایت دے دفتر تشریف لے آندے تے رات گئے تک مسلسل لکھدے رہندے۔ بے انتہا لکھنے تے مسلسل سگریٹ نوشی نے انہاں نوں بہت نقصان پہنچایا۔ اوہ پرانے زمانے دا سخت ترین سگریٹ برانڈ "کیمل" استعمال کیتا کردے سن تے بے تحاشا سگریٹ پھوکیا کردے سن ۔ ایہ سگریٹ برانڈ پورے لاہور وچ صرف اک دکان اُتے پایا جاندا سی تے اوہ وی عنایت اللہ صاحب دی وجہ توں ایہ سگریٹ منگوایا کردے سن ۔ 1999ء دے آغاز وچ عنایت اللہ فالج دے حملے دا شکار ہو کے بستر نشین ہو گئے مگر تحریر توں اپنا ناطا تب وی نہ توڑ سکے۔ عارف محمود انہاں دے پاس بیٹھ کے لکھیا کردے سن تے اوہ مسلسل لکھوایا کردے سن ۔ آخر کار سال بھر دی طویل علالت دے بعد اردو ادب دا ایہ بہترین تاریخی ناول نگار تے پاکستان دا اکلوتا جنگی وقائع نگار 16 نومبر، 1999ء نوں لاہور وچ عالم فانی توں عالم بقا دی طرف روانہ ہويا۔ مرحوم دی عمر 79 سال سی۔ دلچسپ گل ایہ سی کہ 16 نومبر سلطان صلاح الدین ایوبی دی وی تاریخ وفات سی، جنہاں دی زندگی دی داستان شجاعت لکھ کر عنایت اللہ نے لافانی شہرت حاصل کيتی سی۔ بعد وفات ناقدین دا رویہعنایت اللہ مرحوم تا عمر اس مقام نوں نہ پا سکے جس دے اوہ حقیقی معنیاں وچ حقدار سن مگر افسوس تاں ایہ اے کہ بعد وچ وفات وی کوئی انہاں دا ناں لینے والا نئيں۔ انہاں دی وفات اُتے کوئی یادگاری مضمون، کوئی تعزیتی ریفرنس کوئی کالم کوئی خبر سامنے نہ آئی۔ جس طرح اوہ اپنی زندگی وچ ناقدین دے لئی غیر اہم رہے، مرنے دے بعد وی غیر اہم رہے۔ اُتے اردو ادب دے قارئین دے لئی اوہ اک زندہ جاوید روایت دے امین بن گئے سن ۔ انہاں توں محبت رکھنے والے ساری دنیا وچ پائے جاندے نيں تے شمشیر بے نیام، داستان ایمان فروشاں دی تے بی آر بی بہتی رہے گی اج وی پریاں ورگی داستان رکھدیاں نيں۔ حوالے
باہرلے جوڑ
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
