|
عصمت چغتائی
جیونعصمت چغتائی دا جم ۲۱ اگست ۱۹۱۵ نوں اتر پردیش دے بدایوں وکھے نصرت کھانم اتے مرزا کاسم بیگ چغتائی کول ہویا۔ اوہ اس دے ماپیاں دے دس بچیاں وچوں نوویں سی، جیہناں وچ چھ بھرا اتے چار بھیناں سن۔ اس دا پروار اس دے پیؤ دی سول نوکری کارن اکثر ادھر-ادھر جاندا رہندا سی۔ اس نے اپنا بچپن جودھ پور ، آگرہ اتے علیگڑھ وچ اپنے بھراواں اتے بھیناں دے سنگ بتایا جیہناں دا اس ویلے تک ویاہ ہو گیا سی جدوں اوہ بہت چھوٹی عمر 'چ سی۔ چغتائی نے اپنے بھراواں دے اثر نوں اکّ اہم کارک دسیا اے جس نے اس دی شروعاتی سالاں وچ اس دی شخصیت نوں متأثر کیتا۔ اس نے اپنے دوسرے سبھ توں وڈے بھرا، مرزا عظیم بیگ چغتائی، اکّ ناول کار، اکّ صلاح کار وجوں، بارے سوچیا۔ چغتائی دے پیؤ انڈین سول سروسز توں رٹائر ہون توں بعد آخرکار ایہہ پروار آگرہ آ گیا۔[۱۴] چغاتائی نے اپنی مڈھلی سکھیا علیگڑھ مسلم یونیورسٹی دے ومین'س کالج توں حاصل کیتی اتے ۱۹۴۰ وچ اسابیلا تھوبرن کالج توں بیچلر آف آرٹس ڈگری نال گریجئیٹ کیتا۔[۱۵] اپنے پروار دے سخت خلاف دے باو جود، اس نے اگلے سال علیگڑھ مسلم یونیورسٹی توں اپنی بیچلر آف ایجوکیشن دی ڈگری پوری کیتی۔ اس ویلے دوران ہی چغتائی ترقی پسند لکھاریاں دی ایسوسی ایشن نال جڑ گئی، ۱۹۳۶ وچ اپنی پہلی بیٹھک وچ شامل ہوئی جتھے اس نے لہر نال جڑی اکّ پرمکھ عورت لیکھکا راشد جہاں نال ملاقات کیتی، جس نوں بعد وچ چغتائی نوں لکھن لئی متأثر کرن دا سہرا دتا گیا۔"[۱۶][۱۷] چگتائی نے اسے ویلے لگبھگ نجی روپ وچ لکھنا شروع کیتا، مگر بعد وچ اس نے اپنے کم لئی شائع دی منگ نہیں کیتی۔ تعارفعصمت چغتائی دی پیدائش ۲۱ اگست، ۱۹۱۵ء وچ ہندوستان دے شہر بدایوں وچ ہوئی۔ تے ۷۶ سال دی عمر وچ ۱۹۹۱ء وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔[۱۸] عصمت چغتائی دا ادبی خاندانعصمت چغتائی دے نانا دا امراؤ علی سی جنہاں دا شمار اردو دے ابتدائی دور دے ناول نگاراں وچ ہُندا سی۔ انہاں دے دو ناول خاص طور اُتے 'رزم بزم' تے 'البرٹ بل' اپنے وقت وچ بہت مقبول ہوئے سن ۔ان دے بھائی مرزا عظیم بیگ چغتائی اردو دے مشہور مزاح نگار سن
مڈھلا ساہتی سکھیاعصمت دا وڈا بھرا مرزا عظیم بیگ چغتائی اک لکھاری دے طور تے اردو جگت وچّ اپنی پچھان بنا چکیا سی۔ اودوں عصمت اجے ویہاں ورھیاں دی وی نہیں سی ہوئی۔ عظیم بیگ اس دا بھرا ہی نہیں سی، اس دا استاد وی سی تے راہ نما وی۔ اس دے پریرن صدقہ عصمت نے انگریزی، روسی تے اردو ساہت دا بھرپور ادھٔین کیتا۔ کالجی دورکالج وچّ پجّ کے عصمت نے انگریزی تے فرانسیسی لیکھکاں نوں پڑھیا جسدا مگروں اس دی لکھت اتے بہت اثر پیا۔ اس دی پہلی کہانی ‘فسادی` اس ویلے دے پرمکھ مہینہ وار ساقی وچّ چھپی تاں ساہتی حلقیاں وچّ چرچہ دا وشا بن گئی۔ عصمت اجے بی.اے. دی سٹوڈنٹ سی کہ اس نے ۱۹۳۶ وچّ لکھنؤ وکھے ہوئی آل انڈیا ترقی پسند انجمن دی تریخی کانفرنس وچّ حصہ لیا۔ اس کانفرنس وچّ اس دی ملاقات اس ویلے دی چرچت اگانھ ودھو لکھارن رشید جہاں نال ہوئی۔ عصمت نے رشید جہاں ورگی بنن دا ٹیچا متھّ لیا۔ ویاہبی.اے. تے پھر بی.ٹی. کرن والی اوہ اپنے ویلے دی پہلی مسلمان لڑکی سی۔ اوہ کجھ سماں اک کالج دی پرنسپل وی رہی اتے کجھ سماں اس نے علیگڑھ وکھے نوکری وی کیتی۔ علیگڑھ رہندیاں اس دی ملاقات ایم.اے. وچّ پڑھ رہے شاہد لطیفَ نال ہوئی۔ دوواں وچّ پیار ہو گیا اتے ۱۹۴۲ وچّ اوہناں نے شادی کر لئی۔ اوہناں دے گھر دو دھیاں دا جنم ہویا۔
فلمی سفر'ضدی' ایہ فلم ۱۹۴۸ء وچ عصمت چغتائی نے لکھی سی۔ ۱۹۵۰ء وچ آرزو فلم دے انھاں نے مکالمے وی لکھے تے اسکرین پلے وی جدوں کہ کہانی وی عصمت چغتائی دی ہی سی۔ ۱۹۵۸ ء وچ سونے دی چڑیا فلم دی کہانی وی انھاں نے ہی لکھی۔۱۹۷۴ ء وچ اک فلم آئی سی جس دا ناں 'گرم ہويا' سی جو عصمت چغتائی دے اک افسانہ نوں بنیاد بنا کے بنائی گئی سی۔ اس فلم دے مکالمے تے اسکرین پلے کیفی اعظمی تے شمع زیدی نے تحریر کیتے سن ۔ اس دے علاوہ عصمت چغتائی نے فلم جنون تے فلم 'محفل' دے وی مکالمے تحریرکيتے۔ [۱۹] عصمت چغتائی دی افسانہ نگاریعصمت چغتائی نے خواتین تے انہاں توں جڑے مسائل اُتے لکھیا اے۔ انہاں دے افسانے تے ناول متوسط طبقہ دیاں عورتاں دی نمائندگی کردے نيں۔ انہاں دا پہلا افسانہ ”گیندا“ اے۔ اس افسانے وچ انھاں نے کئی اہم موضوعات دا احاطہ کيتا اے۔ اس افسانہ دا مرکزی کردار گیندا اے۔ ایہ اک نہایت غریب لڑکی اے۔ اس دی سہیلی اک اوسط درجہ دے گھرانے نال تعلق رکھدی اے۔ کہانی ايسے لڑکی دی زبانی سنائی گئی اے۔ دونے بچپن توں نال کھیلدے نيں۔ گیندا دی بچپن وچ ہی شادی ہوجاندی اے تے اوہ بیوہ وی ہوئے جاندی اے۔ کھیل دے دوران وچ جدوں گیندا نوں سیندور دتا جاندا اے تاں اوہ کہندی اے کہ ”بدھوا کاہے نوں سنگھار کرے“۔ گیندا دی سہیلی دا بھائی گیندا نوں ماں بنادیندا اے۔ کسی طرح لڑکے نوں دہلی بھیج دتا جاندا اے۔ سال دیڑھ سال بعد گیندا دی سہیلی واپس آندی اے تاں گیندا دی گود وچ بچہ ہُندا اے۔ عصمت چغتائی ترقی پسند ادب توں وابستہ سن۔ ترقی پسند ادب دے بارے وچ انہاں انھاں نے کہیا:
لحاف ناں دی کہانیویاہ توں دو مہینے پہلاں عصمت نے ‘لحاف` ناں دی کہانی لکھی، جس دے چھپدیاں ہی ساہتی جگت وچّ کوہرام مچّ گیا۔ عصمت `تے ننگیجوادی ہون دا الزام لگا اتے اوہ دو ورھے لاہور دی عدالت وچّ اس سنبندھی مقدمے دیاں پیشیاں بھگتدی رہی۔ عدالت نے مقدمہ خارج کر دتا۔ ۱۹۳۴ءوچ انہاں نے لحاف دے ناں توں کہانی لکھی۔ لحاف دے بارے وچ عصمت چغتائی اپنی آپ بيتی وچ لکھدی نيں کہ
چوتھی کا جوڑا”چوتھی کا جوڑا“عصمت چغتائی دا نمائندہ افسانہ اے۔ ایہ اک غریب بیوہ بی اماں دے خاندان دی کہانی اے۔ دو بیٹیاں دی ماں گھر وچ زری دا کم کرکے اپنی تے بیٹیاں دی کفالت کردی اے۔ کبریٰ وڈی لڑکی اے جس دی عمر کافی ودھ چکی اے تے اس دی شادی کيتی فکر وچ اوہ گھلی جا رہی اے۔ جدوں کہ چھوٹی بیٹیا وحیدہ اے۔ زری تے کترن دے کم وچ بی اماں بہت زیادہ ماہر سی تے محلہ دیاں عورتاں جنہاں کپڑےآں وچ مکمل سلائی نہ ہُندی اوہ لیا کے بی اماں دے حوالے کردیندے تے اوہ اس طرح توں کترن کردی کہ کپڑا برابر ہوجاندا۔ ایہ مہارت اوہ استقلال دے نال کردی تے محلہ دیاں عورتاں حیرت توں اس دا منہ تکتی۔ بی اماں دی مہارت دے بعد عصمت چغتائی نے اس بیوہ دی دلی خواہش دی طرف توجہ دلائی اے۔ اپنی بیٹی دی شادی کيتی خواہش دل وچ لئی اوہ بار بار چوتھی دا جوڑا بناندی تے پرانا ہونے اُتے اسنوں ادھیڑ کر فیر توں نواں کردیندی۔ بی اماں دی کیفیت نوں اوہ اس طرح بیان کردیاں نيں:
ان مذاقاں دی طرف اشارہ کردے ہوئے لطیف انداز وچ عصمت چغتائی لکھدی نيں۔ جب محلہ دیاں عورتاں جمع ہوجاندی تے مذاق کرنے لگتی تاں کم عمر تے کنواری لڑکیوں نوں دور بیٹھادیاجاندا۔ جدوں زور دار قہقہہ بلند ہُندا تاں اوہ لڑکیاں سوچنے لگتی کہ اسيں کدوں اس طرح دا قہقہہ لگاسکن گے۔ اس چہل پہل توں دور کبریٰ مچھراں والی کوٹھڑی وچ سرجھکائے بیٹی رہندی۔ کبریٰ دی عمر ودھ رہی اے تے مچھراں والی کوٹھڑی وچ پئی رہندی اے۔ اس دی چھوٹی بہن حمیدہ اس کہانی دا اہم کردار اے اکثر جملے عصمت چغتائی نے ايسے دے ذریعہ توں کہلوائے نيں۔ حمیدہ دے ابو دی کی تفصیلات وی حمیدہ دے ذریعہ توں ہی بتلائی گئیاں نيں:
بی اماں دے شوہر دی بیماری دا تذکرہ عصمت چغتائی نے مکالمہ دے ذریعہ لکھیا اے :
عصمت چغتائی نے انہاں تبدیلیاں نوں اپنے مخصوص انداز وچ اس طرح بیان کيتا اے :
کہانی وچ اک اہم موڑ اس وقت آتاہے جدوں حمیدہ دے منجھلے ماماں دا بیٹاراحت اس بیوہ دے گھر وچ اک امید دی کرن بن دے آندا اے۔ بیوہ بی اماں ایہ سمجھدے اے کہ اس دے بھائی دا بیٹا ایتھے آیا اے تاں ہوئے سکدا اے اس دا داماد بن جائے۔ اپنے گہنے تے زیورات بیچ کر ایہ بیوہ راحت دے لے ے راحت دا سامان مہیا کردی اے تاکہ اوہ مہمان نوازی توں خوش ہوئے تے کبریٰ نال شادی کرلے۔ عصمت چغتائی حمیدہ دی زبانی راحت دے آنے دی تفصیلات اس طرح فراہم کردیاں نيں:
راحت دے آنے دے بعد کبریٰ دی شادی دے لے ے آس لگاکے گھر نوں صاف کردی اے۔ مختلف قسم دے پکوان دی تیاری کردی اے۔ اس دی تفصیلات ویکھو:
کبریٰ تے حمیدہ وچ مذاق وی ہُندا اے۔ لاؤ! وچ دھوواں بی آپا، حمیدہ نے شرارت توں کہیا ”نئيں اوہ شرم توں جھک گئی “ حمیدہ چھیڑدی رہی، بی اماں مسکراندی رہیاں تے کریپ دے دوپٹے اُتے پلوٹانکتی رہیاں۔ بیوہ دے گھر وچ روز دعوتاں ہوئے تاں فیر گھر دے سامان کتھے گھر وچ رہندے نيں۔ پھُل پتا تے چاندی دی پازیب فروخت کرکے اوہ راحت دے لے ے پراٹھے، کوفتے، پلاﺅ وغیرہ دا انتظام کردی تے خود پانی توں روکھا نوالہ نگلدی۔ داماد دے لے ے گوشت تے مچھلے کھلاتاں۔ عصمت چغتائی حمیدہ دے ذریعہ ہونے والے داماد دے لے ے جو گہما گہمی اے اس دی نشان دہی اس طرح کردیاں نيں:
اِنّا ہی نئيں اوہ راحت دے کپڑے دھوندی، بدبودار موزے دھوندی، ناک صاف کیتے ہوئے رومال وی دھوندی گھر نوں جھاڑو لگاندی۔ راحت دے بارے وچ ویکھو
راحت کچھ گل نئيں کردا تاں بی اماں انہاں دی سہیلی وحیدہ نوں کہندی اے کہ اوہ راحت توں گل کرے۔ وحیدہ راحت توں مذاق کرنے لگتی اے۔ نال ہی ڈرتی وی اے تاں بی اماں کہندی اے ”اوہ تینوں کھاتھوڑے ہی جائے گا“۔ اوہ نئيں چاہندی کہ راحت توں مذاق کرے لیکن اپنی بہن دی خوشی دے لئی اوہ مذاق کردی۔ بی اماں دی سہیلی دا نسخہ کم کردا اے تے راحت دن دا زیادہ تر وقت ہن گھر اُتے ہی رہنے لگا۔ حد تاں ایہ ہوئی کہ اوہ کوفتاں نوں کھلی تے بھوسا کہندا۔ وحیدہ سوچنے لگتی کہ اسيں اسنوں گرماگرم کوفتے کھلا رہے نيں تے خود روکھا ساکھا کر رہے نيں تے ایہ اس طرح دیاں گلاں کردا اے۔ فیر اوہ اپنی بہن دے لے ے ایہ وی برداشت کردی اے۔ دل وچ سوچکی اے ” بی آپا تاں چولہے وچ جھنکی رہندیاں۔ بی اماں چوتھی دے جوڑے سیا کردیاں تے راحت دی غلیظ اکھاں تیر بن دے میرے دل وچ چبھا کردیاں۔ گل بے گل چھیڑنا کھانا کھاندے وقت کدی پانی تاں کدی نمک دے بہانے توں تے نال نال جملہ بازی وچ کھسیا کر بی آپا دے پاس جابیٹھدی جی چاہندا، صاف کہہ داں کسی دی بکری تے کون ڈالے دانہ گھاہ، اے بی میرے توں تواڈا بیل نہ ناتھا جائے گا مگر بی آپا دے الجھے ہوئے بالاں اُتے چولہے دی اڑدی ہوئی راکھ ۔.۔. نئيں!۔.۔. میرا کلیجا دھک توں رہ گیا ميں نے انہاں دے سفید بال لٹ دے تھلے دبادتے۔ ناس جائے اس کمبخت تڑے دا بے چاری دے بال پکنے شروع ہوئے گئے“۔ بی آپا تے بی اماں وحیدہ نوں بلا کراس دی تفصیل پُچھدے کہ بتا تاں سہی کہ راحت کيتا کہہ رہے سن ۔ ”تے کیہ کہہ رہے سن “ تے وحیدہ جھوٹھ موٹ دیاں گلاں بناکر انھاں خوش کردی کہ اوہ پکوان دی تعریف کر رہے سن ۔ بی آپا اپنا سوئٹر راحت دی نذر کردیندی اے۔ جدوں وحیدہ کہندی اے کہ اوہ سوئٹر پہن لے تاں کبریٰ کہندی اے کہ اوداں وی چولہے دے پاس جھلسن رہندی اے۔ راحت دی حرکدیاں ودھنے لگتی اے تے اوہ وحیدہ دا ہتھ پکڑدا اے جس توں چوڑیاں ٹُٹ جاندیاں نيں۔ جدوں اوہ اپنی بی اماں توں شکایت کردی اے تاں اوہ کہندی اے کہ کيتاہويا موم دی بنی ہوئی ہوئے ذرا ہتھ لگایا تے پگھل گئياں۔ خیر تاں وی چوتھی وچ بدلہ لیجیو کسر نکالیو کہ یاد کرن میاں جی۔ منہ بولی بہن آکے اسنوں بہنوئیاں توں چھیڑ چھاڑ کرنے دے ہتھکنڈے دسنے لگتی۔ چھ مہینے تک کھانے کھلانے دے بعد وی جدوں راحت شادی کيتی گل نئيں کردا تاں بی آپا حمیدہ نوں مولوی صاحب دا دم کیہ ہویا ملیدہ دیندی اے تاکہ اوہ راحت نوں کھلائے۔ وحیدہ ملیدہ لے کے راحت دے پاس جاندی اے۔ راحت توں کہندی اے کہ ایہ ملیدہ اے۔ راحت منہ کھول دیندا اے۔ اوہ منہ وچ نیاز دا ملیدہ ڈالنے دے لے ے اگے ودھدی اے۔ راحت اسنوں دبوچ لیندا اے تے وحیدہ دی عزت نوں تار تار کردیندا اے۔ راحت دی واپسی دے بعدگھر دا نقشہ عصمت چغتائی نے وحیدہ دی زبانی اس طرح کھِچیا اے:
بی اماں جو اپنی بیٹی کبریٰ دی شادی دا ارمان دل وچ لئی چوتھی دا جوڑا تیار کردی اے اوہ ايسے لڑکی دے لے ے کفن تیار کردی اے۔ افسانے دے آخر وچ عصمت چغتائی نے اس مسئلہ دی انساناں ضمیراں نوں جھنجھوڑدے ہوئے لکھیا اے:
عصمت چغتائی نے اپنے افسانےآں وچ بہت سارے مسائل نوں اجاگر کيتا اے۔ جذبات نگاری، مکالمہ نگاری، منظر نگاری دے بہترین نمونے انہاں دے افسانےآں وچ نظر آندے نيں۔ ممبیئی چاخیر عصمت نے بمبئی نوں اپنا پکا ٹکانا بنا لیا، جتھے اوہ انسپیکٹر آف سکولز وی رہی تے اس نے فلماں نال وی رشتہ جوڑ لیا۔ اس نے ۱۲ فلماں دیاں کہانیاں لکھیاں، ۵ فلماں آپ بنائیاں اتے اک فلم (جنونّ) وچّ اداکاری وی کیتی۔
رچناواںعصمت دیاں کہانیاں، ناٹک اتے لیکھاں دے کئی مجموعے، دو ناول تے تنّ ناولٹ شائع ہوئے۔کلیاں تے چوٹیں اس دے مڈھلے کہانی-مجموعے سن۔ ایہناں توں مگروں اس دیاں شائع ہوئیاں کتابان ہن-ایک بات، چھوئی موئی، دھانی بانکے، دو ہاتھ خرید لو، اک قطرہ خوں، تھوڑھی سی پاگل، ٹیڈھی لکیر، شدائی، ضدی، دل کی دنیاں، معصوم، ہم لوگ، یہاں سے وہاں تکّ۔ ۱۹۹۰ وچّ عصمت نوں اردو ساہت دے ‘سنمان ایوارڈ` نال نوازیا گیا۔ عصمت دی ناول نگاریانہاں دے مشہورِ زمانہ ناولاں وچ ضدی، معصومہ، ٹیڑھی لکیروغیرہ شامل نيں۔ ٹیرھی لکیر دا انگریزی وچ وی ترجمہ کيتا گیا۔ موت۲۴ اکتوبر ۱۹۹۴ نوں اس دا ممبئی وچّ انتقال ہو گیا۔ انہاں نے مرنے دے بعد اپنی لاش نوں جلانے دی وصیت کيتی سی۔ عصمت ہندستانی زنانیاں دے نفسیات دا چترن کرن والی پہلی اردو لکھارن اے۔ مڈل کلاس مسلم سماج، کلین گھراں وچ بولی جان والی شگفتہ اردو، رہُ-ریتاں بارے ڈونگھی سمجھ تے آدمی-عورت دے رشتیاں وچلیاں نظارہ-ادرش گنڈھاں تے گنجھلاں اس دیاں کہانیاں دے پرمکھ موضوع-وستو ہن تے اوہ بڑی نپنتا نال اپنے پاتراں(کرداراں) دی رچنا کرن تے اوہناں دے انترمن نوں تہہ-در-تہہ کھولن وچ کامیاب رہی اے۔
سبھیاچار مشہوریعصمت چغاتائی
فلموگرافی
اوارڈ اتے اعزاز
ساہتی رچناواں
حوالے
باہری کڑیاں
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
