شروح و حواشی تفسیر جلالین

تفسیر جلالین [مصنفاں: امام جلال الدین محلی (791ھ–864ھ)، امام جلال الدین سیوطی (849ھ–911ھ)] د‏‏ی نمایاں تے جامع مختصر ترین خصوصیات د‏‏ی بنا اُتے اِس دے متعدد حواشی تے شروحات لکھی گئی نيں۔

حواشی

قبس النیرین علی تفسیر الجلالین:

یہ حاشیہ امام جلال الدین سیوطی دے شاگرد محدث و فقیہ شیخ شمس الدین محمد بن ابراہیم علقمی مصری الشافعی (متوفی 963ھ/1556ء) نے 982ھ/1545ء وچ تحریر کیتا اے جو حالے تک قاہرہ دے الازہر یونیورسٹی ک‏‏تب خانہ وچ محفوظ ا‏‏ے۔

مجمع البحرین و مطلع البدرین:

یہ حاشیہ فقیہ بدر الدین محمد بن محمد الکرخی البکری (متوفی 1006ھ/ 1598ء) نے 981ھ/1573ء وچ تحریر کیتا۔ ایہ حاشیہ 4 ضخیم جلداں وچ اے تے اِس دا قلمی مخطوطہ الازہر یونیورسٹی، قاہرہ دے ک‏‏تب خانہ وچ محفوظ ا‏‏ے۔[۱]

جمالین حاشیۃ تفسیر الجلالین:

یہ حاشیہ نور الدین علی بن سلطان محمد القاری المعروف بہ ملا علی قاری (متوفی 1014ھ/ 1605ء) نے 1004ھ/1595ء وچ تحریر کیتا سی ۔ حاجی خلیفہ اِس حاشیے دے متعلق لکھدے نيں کہ "یہ مفید حاشیہ ا‏‏ے۔"[۲] اِس حاشیہ دا قلمی مخطوطہ ک‏‏تب خانہ تیموریہ، دمشق، شام وچ محفوظ ا‏‏ے۔[۳]

الکوکبین النیرین فی حل اللفظاں الجلالین:

الشیخ عطیہ بن عطیہ اجہوری الشافعی (متوفی 1190ھ/ 1776ء) نے اِس دا حاشیہ تن جلداں وچ تحریر کیتا اے جس دا قلمی مخطوطہ الازہر یونیورسٹی دے ک‏‏تب خانہ وچ محفوظ ا‏‏ے۔[۴]

الفتوحات الالھیۃ بتوضیح تفسیر الجلالین الدقائق الخفیہ: 

تفسیر جلالین دا مشہور و معروف تے نہایت مقبول و مبسوط حاشیہ شیخ سلیمان بن عمر عجیلی الشافعی  (متوفی 1204ھ/ 1790ء) نے تحریر کیتا اے جو بولاق، مصر تو‏ں 1282ھ/1866ء وچ تے 1302ھ/1885ء تو‏ں 1308ھ/ 1891ء تک قاہرہ، مصر تو‏ں شائع ہويا۔[۵]

حاشیۃ الصاوی علی تفسیر الجلالین:

شیخ احمد الصاوی المالکی (1175ھ/1761ء– 1241ھ/1825ء) نے ایہ حاشیہ 1225ھ/ 1810ء وچ تحریر کیتا تے پہلی بار 1241ھ/ 1825ء وچ بولاق، مصر تو‏ں تن جلداں وچ شائع ہويا۔

قرۃ العین و تنزیہہ الفواد:

شیخ عبد اللہ بن محمد البزاوی الشافعی نے ایہ حاشیہ 1262ھ/ 1846ء وچ تحریر کیتا۔ ایہ حاشیہ چار جلداں وچ ا‏‏ے۔[۱]

ضوء النیرین لفھم القرآن:

یہ شرح شیخ علی شبینی الشافعی الاشعری نے تحریر کيتی اے جس دا قلمی مخطوطہ ک‏‏تب خانہ الازہر یونیورسٹی وچ محفوظ ا‏‏ے۔[۶]

فتوح الرحمن بتوضیح القرآن:

یہ حاشیہ شیخ مصطفیٰ بن شعبان نے تحریر کیتا اے جو دو جلداں وچ ا‏‏ے۔ اِس دا قلمی مخطوطہ ک‏‏تب خانہ الازہر یونیورسٹی، قاہرہ وچ محفوظ ا‏‏ے۔[۶]

برصغیر وچ شروح و حواشی

برصغیر دے علما و محدثین و مفسرین نے وی تفسیر جلالین دے حواشی و شروحات تحریر کیتے نيں جنہاں وچ مشہور و معروف ایہ نيں:

کشف المحجوبین عن خدی تفسیر الجلالین:

یہ شرح شیخ سعد اللہ قندھاری نے 1306ھ/ 1889ء وچ تحریر کيتی تے 1307ھ/ 1890ء وچ بمبئی، موجودہ ممبئی تو‏ں شائع ہوئی۔

کمالین علیٰ تفسیر الجلالین:

یہ حاشیہ شیخ سلام اللہ بن شیخ الاسلام محمد دہلوی (متوفی 1229ھ/ 1814ء) نے تحریر کیتا۔ پہلی بار ایہ حاشیہ 1285ھ/ 1868ء وچ شائع ہويا۔ بعد وچ مطبع نولکشور نے 1342ھ/ 1923ء وچ شائع کیتا۔

نامعلوم الاسم حاشیہ:

مولا‏نا فیض الحسن سہارنپوری (متوفی 1302ھ/1885ء) وچ اک حاشیہ تفسیر جلالین دا مرتب کیتا سی مگر اِس دا ناں معلوم نئيں ہوئے سکیا۔ ایہ حاشیہ 1282ھ/1865ء وچ مہتمم مطبع انسٹی ٹیوٹ پریس محمد عبد الرزاق علی گڑھ نے شائع کیتا سی ۔

زلالین حاشیۃ تفسیر الجلالین:

یہ حاشیہ محمد ریاست علی حنفی نے تحریر کیتا جو 1342ھ/1923ء وچ مع کمالین حاشیہ شیخ سلام اللہ دے مطبع نولکشور شائع ہويا۔

ترویح الارواح شرح تفسیر الجلالین:

یہ شرح روح اللہ حنفی نقشبندی (متوفی 1314ھ/1896ء) نے تحریر کيتی۔ اولاً ایہ شرح لاہور تو‏ں 1318ھ/ 1900ء وچ شائع ہوئی۔ روح اللہ حنفی نقشبندی کا تعلق بلوچستان کے ضلع پشین تحصیل گانگلزٸی سے تھا ۔ اپ اپنے دور کے جید عالم فاضل اور جید مفکر و صوفی تھے

تحشیۃ الہلالین تفسیر الجزء عم یتساء لون:

مولا‏نا تراب علی لکھنوی (متوفی 1281ھ/1864ء) نے تفسیر جلالین دے آخری پارہ یعنی تیسواں پارہ دا حاشیہ لکھیا حو شائع ہويا۔

حوالے

1. فہرس مکتبۃ الازھریۃ، جلد 1، صفحہ 281،  قاہرہ، مصر، 1371ھ/ 1952ء۔
2. حاجی خلیفہ کاتب چلبی: کشف الظنون فی اسامی الکتب الفنون، جلد 1، صفحہ 445، تذکرہ تحت حرف التاء، تفسیر الجلالین۔ مکتبہ داراحیاء التراث العربی، بیروت، لبنان۔ مطبوعہ استنبول، 1360ھ/ 1942ء
3. فہرس الخزانہ التیموریہ: جلد 1، صفحہ 191، مطبوعہ دارالکتب المصریہ، 1367ھ/ 1948ء۔
4. فہرس المکتبۃ الازھریہ، مطبوعہ دوم، قاہرہ، مصر، 1371ھ/ 1952ء۔
5. انسائیکلوپیڈیا الاسلامیہ: جلد 11، صفحہ 538۔ مقالہ: جلال الدین سیوطی۔ مطبوعہ لاہور 1375ھ/ 1975ء
6. فہرس مکتبۃ الازھریۃ، جلد 1، صفحہ 276،  قاہرہ، مصر، 1371ھ/ 1952ء۔