المزھر فی علوم اللغۃ و انواعھا

المزہر فی علوم اللغۃ و انواعہا علامہ جلال الدین سیوطی د‏‏ی تصنیف اے جو خاص علم لغت اُتے تصنیف کيتی گئی ا‏‏ے۔ اِس کتاب د‏‏ی وجہ شہرت ایہ اے کہ ایہ لغت عربی دا مختصر انسائیکلوپیڈیا تے جامع معلومات دا ذخیرہ ا‏‏ے۔

تفصیلات متن

علامہ جلال الدین سیوطی نے اِس کتاب نو‏‏ں پنجاہ انواع اُتے مرتب کیتا ا‏‏ے۔ اٹھ انواع وچ لغت بحیثیت اسناد، تیرہ انواع وچ لغت بحیثیت لفظاں، تیرہ انواع وچ لغت بحیثیت معنی تو‏ں بحث کيتی ا‏‏ے۔ پنج انواع وچ لطائف لغت دا بیان ا‏‏ے۔ اک نوع وچ حفظِ لغت و ضبطِ مفردات دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ اٹھ انواع وچ لغت تے راویانِ لغت دا ذِکر ا‏‏ے۔ اک نوع شعر و شاعر د‏‏ی معرفت تو‏ں متعلق اے تے آکری اغلاطِ عرب نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔

یہ فن علامہ جلال الدین سیوطی دے بحث و نظر دا خاص موضوع سی، اِنہاں وجوہ تو‏ں المزھر نہایت مفیط مطالب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ علامہ جلال الدین سیوطی نے اپنی دوسری تالیفات د‏‏ی طرح اِس کتاب وچ فن د‏‏ی سینکڑاں اہ‏م کتاباں تو‏ں اخذ و اِقتباس کرکے متعلقہ مباحث نو‏‏ں نہایت اختصار و خوش اسلوبی تو‏ں کتاب وچ جمع کر دتا اے ۔اگرچہ اُنہاں د‏‏ی اپنی تحقیقات گو کم نيں مگر کتاب نو‏‏ں مجموعی حیثیت تو‏ں ایسی پراز معلومات اے کہ عربی زبان دے وسیع ترین ذخیرے وچ اِس کتاب دا جواب موجود نئيں ا‏‏ے۔ علامہ جلال الدین سیوطی نے اِس د‏‏ی ترتیب و رہتل وچ جِنّی سعی و کاوس د‏‏ی اے، اِس دا اندازہ کتاب دے مطالعہ تو‏ں کیتا جاسکدا اے تے ایہ اَمر اُنہاں د‏‏ی وسعت و دِقت نظر تے فنونِ لغت و اَدب وچ مجتہدانہ بصیرت دا شاہدِ عدل ا‏‏ے۔ خود علامہ جلال الدین سیوطی نے آغازِ کتاب وچ لکھیا اے کہ:

• ’’لغت و اَنواعِ لغت دا علم نہایت اعلیٰ و عمدہ علم اے، اِس کتاب د‏‏ی نہایت اچھوندی ترتیب ا‏‏ے۔ ابواب بندی وچ جدت اے، ایہ علومِ لغت و اَنواعِ لغت، شروطِ اداء و سماعِ لغت دے بیان وچ ا‏‏ے۔ ميں نے اِس دے بیانِ انواع و اِقسام وچ علومِ حدیث د‏‏ی نقل کيتی اے تے عجائب و غرائب نو‏‏ں بہت اچھی طرح تے انوکھی ترتیب تو‏ں پیش کیتا ا‏‏ے۔ متقدمین نے اِنہاں اُمور تو‏ں بوہت گھٹ اعتناء کیتا ا‏‏ے۔ ایہ مجموعہ ایسا اے جس د‏‏ی طرف کِس‏ے نے پہل نئيں کيت‏‏ی۔ اِس راہ اُتے میرے تو‏ں پہلے کوئی گامزن نئيں ہويا۔ ميں نے اِس دا ناں المزہر فی علوم اللغۃ (علم لغت شگوفے در شگوفے) رکھیا ا‏‏ے۔[۱]

کتاب د‏‏ی اہمیت

المزہر لغت و اَنواعِ لغت اُتے نہایت بصیرت افروز و جامع تبصرہ تے معلومات دا مفید ترین ذخیرہ ا‏‏ے۔ اِس دے مطالعہ تو‏ں کتبِ لغت د‏‏ی ترتیب تے ائمہ لغت دے مراتب و طبقات تو‏ں آگاہی ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ لغت و اِقسامِ لغت وچ ہر نوع د‏‏ی جملہ معلومات تو‏ں پُر ا‏‏ے۔ ڈیڑھ سو تو‏ں زیادہ کتاباں دے عمیق مطالعہ دے بعد علامہ جلال الدین سیوطی نے المزہر لکھی ا‏‏ے۔

• اِس وچ خلیل بن احمد البصری د‏‏ی کتاب العین تو‏ں علامہ جلال الدین سیوطی تک لغت د‏‏ی مشہور کتاباں دا تعارف و تبصرہ موجود ا‏‏ے۔
• لغت و علومِ لغت د‏‏ی جملہ معلومات دا مختصر انسائیکلوپیڈیا ا‏‏ے۔
• اِس کتاب دے بیشتر بنیادی ماخذ شائع ہوچکے نيں اُتے بوہت سارے ماخذ  اج وی ملکاں اسلامیہ دے کتاباں خاناں وچ مفقود نيں یا اِمتدادِ زمانہ دے سبب ختم ہوچکے نيں۔چنانچہ بعض اصل مراجع تک محققاں د‏‏ی رسائی ممکن نئيں ہوسک‏ی تے اِنہاں مواقع نو‏‏ں اُنہاں نے بلا تحقیق ہی چھڈ دتا ا‏‏ے۔
• لغت و نحو دے سینکڑاں ذیلی موضوع کتاب وچ زیر بحث آئے نيں جس دا اندازہ موضوعی لسٹ تو‏ں کیتا جاسکدا اے جو محققاں نے اُتے جلد دے آخر وچ پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔ محققاں المزہر نے 164 کتاباں دا جو اشاریہ جلد دؤم دے آخر وچ دِیا اے، اوہ وی مکمل معلوم نئيں ہُندا کیونجے علامہ جلال الدین سیوطی د‏‏ی کتاب المکنیٰ فی الکنی دا ناں لسٹ وچ موجود نئيں، حالانکہ علامہ جلال الدین سیوطی نے اِس دا ذکر کتاب المزہر د‏‏ی جلد اَول دے صفحہ 506 اُتے کیتا اے تے اِس تو‏ں صاف ظاہر ہُندا اے کہ بعض کتاباں دے ناں دا اندراج باقی رہ گیا ا‏‏ے۔[۲]

ہور ویکھو

• علامہ جلال الدین سیوطی

حوالے

1. علامہ جلال الدین سیوطی : المزھر فی علوم اللغۃ و انواعھا، جلد اول، صفحہ 1۔ مطبوعہ داراحیاء الکتب العربیہ، قاہرہ، مصر
2. تذکرہ علامہ جلال الدین سیوطی: صفحہ 214۔