|
ساحر لدھیانوی
ساحر لدھیانوی (8 مارچ 1921-25 اکتوبر 1980) ہندستان دی ترقی پسند تحریک نال جڑے اک مشہور اردو شاعر تے ہندی گیت کار سن۔ اس نوں دو وار فلم فیئر ایوارڈ اتے 1971 وچّ پدم شری ملیا۔[۴][۵] بھارت دے صدر پرناب مکھرجی نے 8 مارچ 2013 نوں صدارتی محل وکھے اس دی جنم صدی تے یادگاری سٹیمپ جاری کیتی سی۔[۶] ترقی پسند تحریک توں تعلق رکھنے والے مشہور شاعر۔ 8 مارچ 1921ء نوں لدھیانہ پنجاب وچ پیدا ہوئے۔ خالصہ اسکول توں ابتدائی تعلیم حاصل کيتی۔ گورنمنٹ کالج لدھیانہ توں ميں داخلہ لیا۔ کالج دے زمانے توں ہی انہاں نے شاعری دا آغاز کر دتا۔ امرتا پریتم دے عشق وچ کالج توں کڈے گئے تے لاہور آ گئے۔ ایتھے ترقی پسند نظریات دی بدولت قیام پاکستان دے بعد 1949ء وچ انہاں دے وارنٹ جاری ہوئے جس دے بعد اوہ ہندوستان چلے گئے۔ مڈھلا جیونایہناں دا جنم اک وڈے وسویدار چودھری فضل محمد دی گیارویں بیوی سردار بیگم دی ککھوں برطانوی پنجاب وچ لدھیانہ وکھے ہویا۔ اپنے باپ دا ایہہ اکلوتا پتر سی۔ اس دا ناں عبدالحئی رکھیا گیا۔ عبدالحئی نے دسویں مالوا خالصہ ہائی سکول لدھیانہ توں 1937 وچّ پاس کیتی۔ پھر اوہ ستیش چندر دھون سرکاری کالج، لدھیانہ وچّ داخل ہو گیا۔ کالج وچ اپنی شاعری لئی اوہ بہت مشہور سی۔ پہلے سال ہی اسنوں اپنی جماعتن کڑی نال پرنسپل دے لان وچ بیٹھن کرکے کالج وچوں کڈھ دتا۔[۷][۸] کجھ لوکاں دا کہنا ہے کہ اوہ کڑی امرتا پریتم سی۔ پر ایہہ گلّ صحیح نہیں، اوہ اس سمیں تکّ کدے لدھیانے نہیں سی رہی۔ پھر لہور جا کے ساحر دیال سنگھ کالج لہور وچ داخل ہو گیا۔ پر اتھوں وی اس نوں انقلابی شاعری کرکے کڈھ دتا گیا۔ اوہ اسلامیہ کالج لہور وچ داخل ہویا پر بی.اے. دے امتحان توں پہلاں ہی پھیر کالج توں باہر ہو گیا۔ ادبی سفرشاعری دا شوق اس نوں سکول وچ ہی سی پر کالج دے ساہتی ماحول وچ اس وچ ہور نکھار آیا۔ اوہ ساحر کویں بنیا؟ علامہ اقبال دے حضرت داغ بارے لکھے مرثیئے دا جد اس نے ایہہ شعر؎ پڑھیا اس چمن میں ہونگے پیدا بلبل شرازل بھی تاں اس نے اپنا تخلص ‘ساحر’ رکھ لیا۔ اس دا اصلی ناں عبدالحئی گھٹّ لوکاں نوں ہی پتہ ہے۔ اس دا تخلص اس دی شخصیت ’تے پورا ڈھکدا سی۔ ساحر ہر مشاعرے دی مکھ کھچّ ہندا۔ اس دیاں رمانچک نظماں نوجوان دلاں دی دھڑکناں دی ترجمانی کردیاں سن۔ اس کرکے اوہناں وچّ اوہ ہردل عزیز ہو گیا۔ بعد وچّ اس وڈے شاعر نے اپنے پیدائشی شہر لدھیانے دا ناں اپنے نام دا حصہ بنا کے دنیاں بھر وچّ مشہور کر دتا۔ لہور وچ اس دا پرسدھ شاعراں نال میل-جول ہو گیا۔ 1944 وچّ اس دی کتاب ‘تلخیاں’ چھپی تاں اوہ راتو رات سٹار بن گیا۔ امرتا پریتم وی لہور ہی رہندی سی۔ اوہ ساحر تے لٹو ہو گئی۔ اس نے ساحر لئی اپنے عشقَ دی کہانی بڑی بیباکی نال اپنی سوے-جیونی ‘رسیدی ٹکٹ’ وچّ بیان کیتی ہے۔ اس بارے ‘اک سی انیتا’ وچ وی لکھیا۔ ‘سنیہڑے’ جس ’تے امرتا نوں ساہت اکادمی پرسکار ملیا، دیاں ساریاں نظماں تاں ساحر نوں ہی مخاطب ہن۔ ‘تلخیاں’ وچّ ‘مادام’، ‘متاائے غیر’، ‘ایک تصویر-اے-رنگیر’ آدی نظماں امرتا بارے ہن۔ ہندوستان آمدہندوستان وچ اوہ سیدھے بمبئی وچ وارد ہوئے۔ انہاں دا قول مشہور اے کہ بمبئی نوں میری ضرورت اے۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ اس دور وچ ساحر تے دوسرے ترقی پسند شعرا نے بھانپ لیا سی کہ فلم اک ایسا میڈیم اے جس دے ذریعے اپنی گل عوام تک جس قوت تے شدت توں پہنچائی جا سکدی اے، اوہ کسی تے میڈیم وچ ممکن نئيں اے۔ چناں چہ اسيں کہہ سکدے نيں کہ ساحر اک مشن دے تحت بمبئی گئے اگرچہ 1949ء وچ انہاں دی پہلی فلم "آزادی دی راہ پر" قابلِ اعتنا نہ ٹھہری، لیکن موسیقار سچن دیو برمن دے نال 1950ء وچ فلم "نوجوان" وچ انہاں دے لکھے ہوئے نغمےآں نوں ایسی مقبولیت نصیب ہوئی کہ آپ اج وی آل انڈیا ریڈیو توں انھاں سن سکدے نيں۔ انہاں وچوں اک گانے "ٹھنڈی ہوائاں" دی دھن تاں ایسی ہٹ ہوئی کہ عرصے تک اس دی نقل ہُندی رہی۔ فلمی سفرلہور توں ساحر فلمی دنیاں وچ اپنی قسمت ازماؤن لئی بمبئی چلا گیا جتھے پہلاں اس دے پیر نہ جمے۔ 14 اگست 1947 نوں دیس ونڈیا گیا۔ لدھیانے توں اس دی ماں نوں اس دے ہندو سکھ دوستاں نے بڑی مشکل نال بچا کے لہور بھیجیا۔ ستمبر 1947 وچّ اپنی ماں دی بھال وچ ساحر وی لاہور پہنچ گیا۔ اتھے اوہ کمیونسٹ رسالے ‘سویرا’ دا اڈیٹر بن گیا۔ پر جد اس دی گرفتاری دے ورنٹ نکلے تاں جون 1948 وچ اپنی ماں سمیت اوہ مڑ بمبئی چلیا گیا۔ بہت جدوجہد پچھوں 1950 وچّ ریلیز ہوئی فلم ‘بازی’ دی کامیابی نے ساحر نوں فلمی نغمہ نگاری وچّ اسے طرحاں مشہور کر دتا جس طرحاں ‘تلخیاں’ نے ساہتی مدان وچّ کیتا سی۔ ساحر نے فلماں دے ہٹ گیت لکھ کے نعماں تے نامنا دونوں کھٹے۔ اوہ اپنے ویلے دا سبھ توں ودھ پیسے کماؤݨ والا نغمہ نگار سی۔ فلم رائیٹرز ایسوسی ایشن دا بناں مقابلہ پردھان وی بنیا۔ اس پدوی ’تے ہندیاں اس نے نغماں نگاراں نوں فلمی دنیاں اتے ریڈیو وچ بڑی ستکار والی تھاں دوائی۔ جویں فلم دی کاسٹ دکھاؤن ویلے نغمہ نگار دا ناں سنگیتکار توں پہلاں آوے، ریڈیو تے فرمائشی پروگرام وچ نغمہ نگار دا ناں وی دسیا جاوے۔ اسے طرحاں گراموفون کمپنیاں نوں رکارڈاں ’تے نغماں نگاراں دا ناں وی دین لئی مجبور کیتا۔ اک سنگیت ڈائریکٹر نے میہنا ماریا کہ ساحر دے گانے اس کرکے مشہور ہن کیونکہ اوہناں نوں لتا منگیشکر گاؤندی ہے۔ ساحر بڑا انکھی سی۔ اس نے شرط رکھی کہ دو سال اوہ صرف اس فلم لئی گانے لکھیگا جس وچ لتا توں نہ گوائے جاݨ۔ ساحر دی لتا بارے سبھ توں مشہور نظم ہے ‘تیری آواز’۔ فلمی گیتپہلے تاں موسیقار روشن نے 1954ء وچ فلم "چاندنی چوک" وچ اس دھن اُتے ہتھ صاف کیا، فیر اس توں تسلی نہ ہوئی تاں 1960ء وچ "ممتا" فلم وچ اسی طرز وچ اک ہور گانا بنا ڈالا۔ جدوں دوسرےآں دا ایہ حال ہو تاں بیٹا کسی توں کیوں پِچھے رہندا، چناں چہ آر ڈی برمن نے 1970ء وچ "ٹھنڈی ہوائاں" توں استفادہ کردے ہوئے اک ہور گانا بنا ڈالا۔ فلم نوجوان دے بعد ایس ڈی برمن تے ساحر دی شراکت پکی ہو گئی تے اس جوڑی نے اَگڑ پِچھڑ کئی فلماں وچ کم کیتا جو اج وی یادگار اے۔ انہاں فلماں وچ "بازی"، "جال"،"ٹیکسی ڈرائیور"، "ہاؤس نمبر 44"،"منیم جی" تے "پیاسا" وغیرہ شامل نيں۔ ساحر دی دوسری سب توں تخلیقی شراکت روشن دے نال سی تے انہاں دونے نے "چترلیکھا"، "بہو بیگم"، "دل ہی تاں اے "، "برسات دی رات"، "تاج محل"، "بابر"تے "بھیگی رات" ورگی فلماں وچ جادو جگایا۔ روشن تے ایس ڈی برمن دے علاوہ ساحر نے او پی نیر، این دتا، خیام، روی، مدن موہن، جے دیو تے کئی دوسرے موسیقاراں دے نال وی کم کیتا اے۔ ترقی پسند سوچساحر دے علاوہ وی کئی اچھے شاعراں نے فلمی دنیا وچ اپنے فن دا جادو جگایا، لیکن ساحر دے علاوہ کسی تے نوں اِنّی مقبولیت حاصل نئيں ہوئی۔ تے اس دی بنیادی وجہ اوہی اے جو انہاں دی ادبی شاعری دی مقبولیت دی اے، یعنی شاعری عوامی لیکن ادبی تقاضاں نوں مدِنظر رکھدے ہوئے۔ اک زمانے وچ اردو ادب وچ وڈے لیکن ترقی پسند شاعر اس گل دے قائل نئيں سن بلکہ اوہ شاعری دے ذریعے معاشرے وچ انقلاب بپا کرنا چاہندے سن ۔ ترقی پسند شعرا دی جوق در جوق فلمی دنیا توں وابستگی انہاں دی عوام تک پہنچنے دی اسی خواہش دی آئینہ دار سی۔ ایہی وجہ سی کہ ساحر فلمی دنیا وچ اپنی آئیڈیالوجی نال لے کے آئے تے دوسرے ترقی پسندنغمہ نگاراں دے مقابلے وچ انھاں اپنی آئیڈیالوجی نوں عوام تک پہنچانے دے مواقع وی زیادہ ملے، جس دی اک وجہ تاں ایہ سی کہ انھاں نے جنہاں فلم سازاں دے نال زیادہ کم کیہ اوہ خود ترقی پسندانہ خیالات دے مالک سن ۔ اس سلسلے وچ گرودت، بی آر چوپيا تے یش راج چوپيا دی مثالاں دتی جا سکدیاں نيں۔ وچ صرف اک مثال داں گا۔ جذباتی عشقساحر دے سارے عشقَ جذباتی ای رہے۔ اس نے نہ ایہناں نوں جسمانی تعلقاں وچ تے نہ ای شادی دے رشتے وچ بدلیا۔ ایہناں توں صرف اپنی شاعری لئی ہی پریرنا لئی۔ ساحر نے کجھ غزلاں وی لکھیاں پر مکھ طور ’تے اوہ نظم دا شاعر سی۔ اس دیاں نظماں تھوڑہیاں ہن پر ایہناں دا پدھر بہت اچا ہے۔ بہہتیاں وچ رومانس رچیا ہویا اے ۔ کجھ وچّ انقلابی رنگ ہے۔ اس دی اکو- اک لمی نظم ‘پرچھائیاں’ امن بارے ہے۔ اس دے فلمی گیتاں دی گنتی سینکڑے ہے۔ اس نے فلمی گیتاں نوں تکبندی دے پدھر توں چکّ کے شاعری دی سطح تک لیاندا۔ اس طرحاں ان پڑھ فلم درشکاں وچ وی ادبی رچی پیدا کیتی۔ لوکاں نے اس نوں بے حد پیار دتا تے سرکار نے اس نوں پدم شری نال نوازیا ۔ ساحر دی ماں، جس نال اوہ ساری عمر رہیا، 1976 وچ چل بسی۔ ساحر بے حد اداس رہن لگا بھاویں اس دی مامی جائی بھین انور اس کول رہندی سی۔ اعزازلہور وچ چار اردو پترکاواں دا سمپادن ( 1948 تک) کیتا تے ممبئی (1949 دے بعد) اوہناں دی کرمبھومی رہی۔ اوہناں نے دو وار فلم فیئر ایوارڈ (1964 اتے 1977 وچّ ) حاصل کیتا اتے 1971 وچّ پدم شری نال اوہناں نوں سنمانیا گیا۔
آخری ویلا25 اکتوبر 1980 نوں دل دا دورہ اس نوں اس دنیا توں اٹھا کے لے گیا۔ کیفی اعظمی نے ساحر دی موت توں پچھوں اس دے یادگاری مشاعرے وچ کیہا: میری نظروں میں تیرے دوست اک مندر ہے لدھیانہ ڈھکویں یادگارجس شہر نوں اس نے مشہور کیتا اس وچّ اس دی کوئی ڈھکویں یادگار نہیں۔ ساحر کلچرل اکیڈمی دے پردھان ڈاکٹر. کیول دھیر دی ہمت ہے کہ اوہ ہر سال ساحر دی یاد وچ مشاعرہ کرواؤندے ہن اتے چوٹی دے شاعراں نوں ساحر اوارڈ دندے ہن۔ پی.اے.یو. دے باغبانی دے ماہر ڈاکٹر. اجے پال سنگھ گلّ نے گل اشرفی دی اک نویں قسم کڈھی جس دا ناں ‘گل ساحر’ رکھیا۔ ساحر دے پرانے کالج نے وی اپنے بوٹینیکل باغ دا ناں ‘گلش ساحر’ رکھیا۔ مقبول شاعرساحر کِنے بااثر فلمی شاعر سن، اس دا اندازہ اس گل توں لگایا جا سکدا اے کہ انھاں نے گھٹ توں گھٹ دو ایسی انتہائی مشہور فلماں دے گانے لکھے جنہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ انہاں دی کہانی ساحر دی اپنی زندگی توں ماخوذ سی۔ انہاں وچ گرودت دی پیاسا تے یش راج دی کدی کدی شامل نيں۔ پیاسا دے گانے تاں درجہ اول دی شاعری دے زمرے وچ آندے نيں:
بی گریڈ موسیقاربعد وچ انہاں نے کئی بی گریڈ موسیقاراں دے نال کم کیا، جنہاں وچ ٰخیام دے علاوہ روی، این دتا تے جے دیو شامل نيں۔ تے انہاں درجہ دوم دے موسیقاراں دے نال وی ساحر نے کئی لافانی نغمے تخلیق کیتے، جداں روی دے نال "ملدی اے زندگی وچ محبت کدی کدی"، "نیلے گگن دے تلے"، "چھو لینے دو نازک ہونٹاں کو"وغیرہ، این دتا دے نال "ميں نے چاند تے ستارےآں دی تمنا دی تھی"، "ميں جدوں وی اکیلی ہُندی ہاں" تے "دامن وچ داغ لگیا بیٹھے"، وغیرہ تے جے دیو دے نال "حالے نہ جاؤ چھڈ کے کہ دل حالے بھریا نئيں"،"ميں زندگی دا نال نبھاندا چلا گیا"، "رات وی اے کچھ بھیگی بھیگی" وغیرہ شامل نيں۔ مجروح شکیل بدایونی تے ساحرساحر تے مجروح سلطان پوری دا ناں اکثر نال نال لیا جاندا اے، لیکن میرے خیال توں دونے شعرا دا پس منظر اک جداں ہونے دے باوجود ساحر مجروح توں کدرے بہتر فلمی شاعر سن ۔ مجروح دی فلمی نغمہ نگاری اکثر کھوکھلی نظر آندی اے، اوہ شاعری دے ادبی پہلو توں مکمل انصاف نئيں کر پاندے۔ جو کم ساحر بہت سہولت توں کر لنگھدے نيں، اوتھے اکثر اکثر مجروح دی سانس قدم اکھڑنے لگتی اے۔ مجروح دی فلمی بولاں دی اک نمایاں گل ایہ اے کہ اوہ سننے وچ بہت بھلے لگدے نيں لیکن جاں ہی کاغذ اُتے لکھے جان، انہاں وچ عیب نظر آنے لگدے نيں۔ اس دے مقابلے اُتے ساحر دی فلمی شاعری دی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ نک سک توں درست تے عام طور اُتے ادبی لحاظ توں بے عیب ہُندی اے۔ حتیٰ کہ کاغذ اُتے لکھنے دے معیار اُتے وی پورا اترتی اے۔ ایہی وجہ اے کہ کسی تے فلمی گیت نگار دے گیتاں دے اِنّے ایڈیشن نئيں چھپے جِنّے ساحر دے "گاندا جائے بنجارا" تے "گیت گاندا چل" دے ۔ اک ہور فلمی شاعر شکیل بدایونی نيں جنہاں دا ناں ساحر دے نال لیا جاندا اے۔ لیکن دونے دا کوئی مقابلہ نئيں۔ شکیل دے ہاں بعض جگہ عروض دی غلطیاں وی نظر آندیاں نيں، مثال دے طور اُتے اوہ لفظ "نہ" نوں بر وزنِ "نا" وی بنھ جاندے نيں، جو عروض دے اعتبار توں غلط اے۔ اس دے علاوہ شکیل دے ہاں بولی و بیان کيتی کوئی تازگی نظر نئيں آندی، اوہی لگی بندھی تشبیہات، پامال استعارات تے استعمال شدہ ترکیباں دی بھرمار شکیل دا خاصہ اے ۔ فلمی گیت
شاعری‘ایک تصویر رنگیر’ وچّ اوہ کہندا ہے زخم کھرتا ہے تخیئلّ کی اڑانے تیری
نام میرا جہاں جہاں پہنچا
کھلوت-او-جلوت میں تم مجھ سے ملی ہو بارہا
گو تیرے راستے میں ہر اک سو ببول ہیں
تجھے اداس سا پاتا ہنو میں کئی دن سے
رات سنسان تھی بوجھل تھی فضا کی سانسیں
رات کی ستہِ پر ابھرے تیرے چہرے کے نقوش
اب تیرا پیار ستائیگا تو میری ہستی
چلو اک بار پھر سے اجنبی بن جائیں ہم دونوں
توارپھ روگ ہو جائے تو اس کو بھولنا بیہتر
باہرلے جوڑ٭ Sahir ki qalam se – Site dedicated to Sahir Ludhianvi Archived 2006-07-02 at the وے بیک مشین ٭ Sahir Ludhianvi at Urdu Poetry ٭ Sahir kahan ho tum؟ Archived 2020-08-07 at the وے بیک مشین ٭ کویتا کوش وچّ ساحر لدھیانوی
ہور دیکھو
حوالے
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Portal di Ensiklopedia Dunia
