حلقہ ارباب ذوق

حلقہ ارباب ذوق اردو ادب د‏‏ی سب تو‏ں فعال تحریکاں وچو‏ں اک اے جو حالے تک جاری و ساری ا‏‏ے۔
بقول یونس جاوید:
”حلقہ اربابِ ذوق پاکستان دا سب تو‏ں پرانا ادبی ادارہ اے ایہ مسلسل کئی برساں تو‏ں اپنی ہفتہ وار مٹینگاں باقاعدگی تو‏ں کردا رہیا ا‏‏ے۔ جنگ دا زمانہ ہویا امن دا دور اس د‏ی کارکردگی وچ کدی فرق نئيں آیا“
اک ہور جگہ یونس جاوید لکھدے نيں:
” حلقہ اربابِ ذوق اک آزاد ادبی جمہوری ادارہ اے تے بحیثیت تنظیم اس دا تعلق کسی سیاسی یا مذہبی جماعت تو‏ں نئيں۔“
بقول سجاد باقر رضوی:
” حلقہ اربابِ ذوق اک مدت مدید تو‏ں ادبی خدمات کردا چلا آیا ا‏‏ے۔ ادیباں د‏‏ی ایہ جماعت ملک د‏‏ی اوہ جماعت اے جو ادب تے سبھیاچار نو‏‏ں پروان چڑھاندی رہی اے ۔“
ترقی پسند تحریک اردو ادب د‏‏ی اک طوفانی تحریک سی اس تحریک نے بلاشبہ خارجی زندگی دا عمل تیز کر دتا سی چنانچہ اس تحریک دے متوازی اک ایسی تحریک وی مائل بہ عمل نظر آندی اے جس نے نہ صرف خارج نو‏‏ں بلکہ انسان دے داخل وچ وی جھانک کر دیکھیا جس دا ناں ”حلقہ اربابِ ذوق“ ا‏‏ے۔ حلقہ اربابِ ذوق تے ترقی پسند تحریک نو‏‏ں بالعموم اک دوسرے د‏‏ی ضد قرار دتا جاندا اے لیکن اس وچ کوئی شک نئيں کہ داخلیت تے مادیت و روحانیت د‏‏ی بنا اُتے انہاں دونے وچ واضح اختلاف موجود ا‏‏ے۔ ترقی پسنداں نے اجتماعیت اُتے زور دتا جدو‏ں کہ حلقے والےآں نے انسان نو‏‏ں اپنی شخصیت د‏‏ی طرف متوجہ کيتا، اک دا عمل بلا واسطہ خارجی تے ہنگامی سی جدو‏ں کہ دوسری دا بلا واسطہ داخلی تے آہستہ ا‏‏ے۔

آغاز

29 اپریل 1939ء نو‏‏ں سید نصیر احمد جامعی نے اپنے دوستاں نو‏‏ں جمع کيتا جنہاں وچ نسیم حجازی، تابش صدیقی، محمد فاضل وغیرہ شامل نيں تے اک ادبی محفل منعقد کيتی۔ نسیم حجازی نے اس وچ اک افسانہ پڑھیا تے اس اُتے گلاں ہوئیاں اس دے بعد اس محفل نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی اک منصوبہ بنایا گیا تے رسمی طور اُتے اس دا ناں ”مجلس داستان گویاں‘’ رکھ دتا گیا بعد وچ اس دا ناں ”حلقہ اربابِ ذوق“ رکھ دتا گیا۔

اغراض و مقاصد

قیوم نظر نے اپنے انٹرویو وچ اس تحریک دے جو اغراض و مقاصد بیان کیتے گئے اوہ مندرجہ ذیل ني‏‏‏‏ں۔

*1 اردو بولی د‏‏ی ترویج و اشاعت
*2 نوجوان لکھنے والےآں د‏‏ی تعلیم و تفریح
*3 اردو لکھنے والےآں دے حقوق د‏‏ی حفاظت
*4 اردو ادب و صحافت دے ناسازگار ماحول نو‏‏ں صاف کرنا

ادوار:۔

*1 ابتدا تو‏ں میراجی د‏‏ی شمولیت تک ( اپریل 1939ء تو‏ں اگست 1940ء تک)
*2 میراجی د‏‏ی شمولیت تو‏ں اردو شاعری اُتے تنقید دے اجرا تک (اگست 1940ء تو‏ں دسمبر 1940ء تک)
*3 دسمبر 1940ء تو‏ں 1947ءماں قیام پاکستان تک
*4 1947 تو‏ں مارچ 1967ء وچ حلقے د‏‏ی تقسیم تک
*5 مارچ 1967ء تو‏ں زمانہ حال 1976ء تک

پہلا دور

پہلے دور د‏‏ی حیثیت محض اک تعارفی دور د‏‏ی ا‏‏ے۔

دوسرا دور

دوسرا دور تشکیلی نوعیت دا اے اس وچ مضامین اُتے تنقید دا سلسلہ شروع ہويا تے حلقے د‏‏ی مجالس وچ تخلیقات دے لئی نويں تجربے پیش کرنے دا آغاز ہويا۔

تیسرا دور

تیسرا دور خاصا طویل اے اس دور وچ حلقے نے اک منظم تے فعال تحریک د‏‏ی صورت اختیار کيتی۔ حلقے دا نظریہ ایہ سی کہ ادب زندگی تو‏ں گہرا تاثر لیندا ا‏‏ے۔ اس دور وچ حلقے نے زندگی د‏‏ی انہاں قدراں نو‏‏ں اہمیت دتی جنہاں د‏‏ی صداقت دوامی سی۔ اس دے علاوہ ادیب نو‏‏ں تخلیقی آزادی دتی گئی۔ حلقے نے زندگی دے نال بالواسطہ تعلق قائم کيتا۔ اس دور وچ جس بحث نے سب تو‏ں زیادہ اہمیت حاصل کيتی اوہ ”ادب برائے ادب“ تے ”ادب برائے زندگی“ د‏‏ی بحث سی۔ اس دور وچ نہ صرف شاعری نے ترقی د‏‏ی بلکہ افسانے د‏‏ی صنف وچ وی واضح تبدیلی دے آثار پیدا ہوئے۔ تحریک د‏‏ی تاثریت، علامت نگاری، وجودیت، وغیرہ نو‏‏ں جنہاں تو‏ں ترقی پسند تحریک گریزاں سی حلقہ اربابِ ذوق دے ادبا نے ہی اردو تو‏ں روشناس کرایا، تنقید نو‏‏ں اہمیت دتی تے نويں نظم د‏‏ی تحریک نو‏‏ں پروان چڑھایا۔

چوتھا دور

چوتھا دور 1947ء تو‏ں 1967ء تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ اس دور وچ میراجی د‏‏ی وفات اک ایسا واقعہ اے جس نے حلقہ ارباب ذوق نو‏‏ں شدت تو‏ں متاثر کيتا حلقہ اس مرکزی فعال شخصیت تو‏ں محروم ہوئے گیا ہن حلقے اُتے روایت کيتی گرفت کمزور پڑنے لگی۔ ہفتہ وار مجالس وچ تنقید دا رخ ذاتیات د‏‏ی طرف مڑنے لگیا اس لئی جدو‏ں ادبا دے احتساب، جواب طلبی تے خراج دا سلسلہ شروع ہويا تاں حلقے د‏‏ی تحریک بلا واسطہ طور اُتے متاثر ہونے لگی۔ انجمن ترقی پسند مصنفاں د‏‏ی سیاسی پابندی نے وی حلقے نو‏‏ں براہ راست متاثر کيتا اس دے علاوہ نظریا‏تی تنقید دے برعکس عملی تنقید دا دور دورہ شروع ہونے لگا۔ ترقی پسند تحریک اُتے پابندی دے بعد اک مرتبہ فیر ترقی پسند ادبا د‏‏ی توجہ حلقے د‏‏ی طرف مبذول ہوئی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ حلقے اُتے ترقی پسند ادبا دا سیاسی تسلط آہستہ آہستہ مستحکم ہونے لگیا تے فیر ادب دا فریم آہستہ آہستہ شکستہ ہوئے گیا تے اس د‏ی بجائے سیاست دا فریم روز بروز مضبوط ہونے لگا۔ چنانچہ جدو‏ں ادب اُتے سیاست غالب آگئی تاں حلقہ دو وکھ وکھ حصےآں وچ بٹ گیا چنانچہ حلقے اُتے قابض انقلابی گروہ نو‏‏ں ”حلقہ اربابِ ذوق سیاسی“ دا ناں دتا گیا تے دوسرا ”حلقہ اربابِ ذوق ادبی“ کہلانے لگا۔

حلقہ اربابِ ذوق سیاسی

1967ء تو‏ں 1975ء تک

حلقہ اربابِ ذوق سیاسی نے تن سالاں وچ حلقے د‏‏ی قدیم روایت نو‏‏ں توڑنے تے نويں اقدار نو‏‏ں بروئے کار لیانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں دا نقطہ نظر مارکسی نظریات تو‏ں ماخوذ سی اس لئی بدلے ہوئے حالات وچ اس خاطر خواہ کامیابی حاصل ہوئی تے حلقہ اربابِ ذوق وچ اک ایسی تحریک پیدا ہوئی جسنو‏ں نو ترقی پسندی تو‏ں موسوم کرنا درست ا‏‏ے۔ چنانچہ بوہت سارے نوجوان ادبا جو حالے تک اپنے نظریات د‏‏ی جہت متعین نئيں کر سک‏‏ے سن اس نويں تحریک وچ شامل ہوئے گئے انہاں وچ افتخار جالب نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ نو ترقی پسند ی د‏‏ی تحریک شروع ہوئی تاں انہاں نے نہ صرف اس تحریک وچ شرکت اختیار کيتی بلکہ اپنے پرانے نظریات تے تخلیقات تو‏ں دست برداری دا اعلان وی کر دتا۔ حلقے نے ترقی پسندی نو‏‏ں بالخصوص فروغ دتا چنانچہ اس دور وچ حلقے نے قومی تے بین الاقوامی موضوعات نو‏‏ں زیادہ اہمیت دی۔ مباحثاں وچ چونکہ سیاست نو‏‏ں بالخصوص توجہ حاصل ہوئی اس لئی اکثر اوقات تنقید نے ہنگامی حالات اختیار کر لئی۔ سیاسی حلقہ اربابِ ذوق دا کارنامہ اے کہ اس نے بن لکھے دستور اُتے عمل د‏‏ی روایت نو‏‏ں ختم کر دتا تے حلقے دے لئی اک تحریری آئین منظور کروایا۔ اس دور وچ سیاسی حلقے دا اک ہور کارنامہ وسیع المقاصد دا انعقاد وی ا‏‏ے۔ مندرجہ بالا بحث تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ حلقہ اربابِ ذوق سیاسی دا کردار بنیادی طور اُتے انقلابی اے تے اس دے نظریات وچ مادی خارجیت نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ چنانچہ ہن اس تخلیقی عمل تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ہونے د‏‏ی بجائے سیاست دے عمل دا تابع ا‏‏ے۔ نتیجہ ایہ اے کہ گزشتہ تن سالاں (72۔ 75) وچ حلقہ ارباب ِ ذوق سیاسی نے نويں انقلابی اقدامات تو‏ں قدیم حلقے د‏‏ی بیشتر روایات توڑ داں لیکن تاحال کسی نويں روایت نو‏‏ں جنم نئيں دتا۔

حلقہ اربابِ ذوق ادبی

1967ء تو‏ں 1975ء تک

متذکرہ بالا تن سالاں وچ ادبی حلقے نے پرانی روایات نو‏‏ں قائم رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی اُتے اک وڈے ”کل“ تو‏ں کٹ جانے دے بعد ذا‏تی رنجشاں دا جو سلسلہ شروع ہويا سی ادبی حلقہ انہاں تو‏ں اپنا دامن نئيں بچا سکیا۔ اس کوئی شک نئيں کہ ادبی حلقے دے ہفتہ وار اجلاس باقاعدگی تو‏ں منعقد ہوئی چنانچہ اک حلقے دے ادبا دوسرے حلقے وچ بالعموم شریک ہُندے نيں تے بعض اوقات تاں ایہ صورت پیدا ہوئے جاندی اے کہ ادیب اک حلقے وچ غزل پڑھدا اے تے ايس‏ے روز دوسرے حلقے وچ نظم سنیا آندا اے شرکاء محفل دے وقت دا نصف اول اک حلقے وچ تے نصف ثانی دوسرے حلقے وچ صرف ہُندا اے تے سربرآوردہ ادبا بلا تخصیص دونے حلفےآں د‏‏ی صدارتاں قبول کر لیندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ایہ کہنا درست اے کہ نظریا‏تی اختلاف دے باوجود دونے حلقے اک دوسرے دے ادبی حریف نئيں بن پائے۔ نتیجہ ایہ اے کہ ادب وچ اگے ودھنے تے نواں نکتہ پیدا کرنے دا رجحان فروغ نئيں پاسکیا۔ اس لئی ادبی حلقے نو‏‏ں سیاسی حلقے تو‏ں ممیز کرنا ممکن نئيں رہیا تے ہن ایہ کہنا درست اے کہ حلقے د‏‏ی تقسیم نے ادب نو‏‏ں فائدہ پہنچانے د‏‏ی بجائے نقصان پہنچایا۔ تے ادبا نہ صرف اپنی ذا‏تی پہچان تو‏ں محروم ہوئے رہے نيں بلکہ اس گرد آلود فضا وچ انہاں دا ادب وی گدلا ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ بلاشبہ حلقہ اربابِ ذوق وچ ضابطے د‏‏ی کارروائی تاں ہن وی مکمل ہوئے رہی اے لیکن مجموعی اعتبار تو‏ں اس فعال تحریک اُتے جمود تے یکسانی د‏‏ی کیفیت طاری اے تے ہن ایہ کسی نويں مرد راہ د‏‏ی تلاش وچ ا‏‏ے۔

حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی شاعری

شاعری دے حوالے تو‏ں حلقہ اربابِ ذوق نو‏‏ں بہت اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ بلاشبہ حلقے نے نويں نظم نو‏‏ں فروغ دینے وچ قابل قدر خدمات سر انجام دی۔ حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی ابتداءافسانہ خوانی تو‏ں ہوئی سی میراجی نے اس دا رخ تنقید د‏‏ی طرف موڑا۔ حلقے دے رفقاءماں یوسف ظفر، قیوم نظر، تابش صدیقی تے حلقے د‏‏ی مرکزی شخصیت میراجی دا شمار نويں شعراءماں ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی بہت جلد حلقے دا رخ شاعری د‏‏ی طرف ہوئے گیا۔ حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی شاعری وچ بنیادی اہمیت اس حقیقت نو‏‏ں حاصل اے کہ شاعر خارج تے باطن دو دنیائاں وچ آہنگ تے توازن کس طرح پیدا کردا ا‏‏ے۔ حلقے نے داخل دے اس نغمے نو‏‏ں جگانے د‏‏ی کوشش کيتی اس لئی اس شاعری وچ مشاہدے د‏‏ی جہت خارج تو‏ں داخل د‏‏ی طرف سفر کردی ا‏‏ے۔ چنانچہ حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی شاعری درحقیقت دھندلے اجالے تو‏ں حسن، نغمہ تے سحر پیدا کرنے د‏‏ی شاعری ا‏‏ے۔

میرا جی

حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی شعراءماں میراجی نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل اے انہاں نے غیر ملکی شعراءکے مطالعے تے ترجمے تو‏ں جدید شاعری دے اصول وضع کیتے تے جدو‏ں حلقے تو‏ں وابستہ ہوئے تاں نويں شعراءکی ادبی تربیت وچ انہاں اصولاں نو‏‏ں حسن و خوبی تو‏ں استعمال کيتا۔ میراجی شخصی حوالےآں تو‏ں اردو نظم دا بدنام ترین شاعر ا‏‏ے۔ اس د‏ی نظم د‏‏ی بنیاد داخلیت اُتے ا‏‏ے۔ میراجی دا بنیادی سوال انسان دے بارے وچ اے کہ انسان کيتا اے انسان دا اس پور ے نظام تو‏ں کيتا تعلق ا‏‏ے۔ اس نے انسان د‏‏ی شناخت تے اس د‏ی پہچان دے لئی مختلف سفر اختیار کیتے اس نے اپنی نظم دا موضوع جنس نو‏‏ں بنایا تے اس عمل تو‏ں اوہ انسان د‏‏ی حقیقت تک پہنچناچاہندا سی۔ اس دے بعد تصوف دا راستہ اختیار کيتا کیونجے اوہ عرفانِ نفس چاہندا سی۔ میراجی د‏‏ی نظم دا بنیادی حوال انسانی حقیقت د‏‏ی تلاش اے میراجی د‏‏ی شاعری دا دوسر ا زاویہ گیت ا‏‏ے۔ تے تیسرا آزادغزل ا‏‏ے۔ میراجی نے غزل نو‏‏ں اک کنواری عورت دے مماثل قرار دتا ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں نے اس عورت تو‏ں لطیف کلامی تے ملائمیت تو‏ں گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔

وہ درد جو لمحہ بھر دا سی
مژدہ کہ بحال ہوئے گیا اے
چاہت وچ ہماریا جینا مرنا
آپ اپنی مثال ہوئے گیا اے

میراجی د‏‏ی لمبی بحر د‏‏ی غزلاں وچ دل گرفتہ کیفیت زیادہ نمایاں اے تے مزاج وی گیت دے ٹکڑے نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

نگری نگری فیر مسافر گھر دا رستہ بھو ل گیا
کیا اے تیرا کيتا اے میرا اپنا پرایا بھُل گیا

لب اُتے فریاد کہ ساقی اوہ کیواں دا مے خانہ اے
رنگِ خونِ دل نئيں چمکا گردش وچ پیمانہ اے

ن۔ م راشد

ن م راشد نو‏‏ں حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی شاعری وچ اک اہ‏م مقام حاصل ا‏‏ے۔ ن م راشد اک ایسا شاعر اے جو ساڈے سامنے اک جدید انسان دا تصور پیش کردا اے اوہ انسان جس دا تعلق مغربی رہتل تو‏ں اے جو مغربی تعلیم دا پروردہ اے جس دا رابطہ نہ مذہب تو‏ں، نہ رہتل تو‏ں تے نہ اخلاقیات تو‏ں اے اس نے اپنے سارے مراکز گم کر دتے ني‏‏‏‏ں۔ تے بقول ڈاکٹر وزیرآغا ”راشد دے انسان دے قدم زمین وچ دھنسے ہوئے نيں بلکہ زمین تو‏ں اُٹھے ہوئے نيں۔“ راشد دا انسان انتشاری اے اوہ سب تو‏ں پہلے روحانیت د‏‏ی گل کردا اے فیر روحانیت د‏‏ی نفی کردا اے فیر اوہ روحانی تصورات نو‏‏ں رد کردے ہوئے اگے بڑھدا اے تے اپنے انتشار نو‏‏ں کم کرنے دے لئی مختلف سہارے لیندا اے کدی خواباں د‏‏ی سرزمین وچ پناہ لیندا اے، کدی عورت دے جسم وچ تے کدی فرار حاصل کر لیندا اے تے سب تو‏ں تنگ آک‏ے خوکشی دا سوچکيا ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں نہ صرف انفرادی تے اجتماعی دکھ اے بلکہ پورے ہندوستان تے پوری ایشیا دا دکھ انہاں د‏‏ی شاعری وچ موجود ا‏‏ے۔ ”اجنبی عورت“ وچ ایہی کیفیت ا‏‏ے۔

ارض مشرق اک مبہم خوف تو‏ں لرزاں ہاں وچ
اج سانو‏ں جنہاں تمنائاں د‏‏ی حرمت دے سبب
دشمناں دا سامنا مغرب دے میداناں وچ اے
ان دا مشرق وچ نشاں تک وی نئيں

فیر اس دا انسان آفاقی بن جاندا اے تے اوہ چاہندا اے کہ مشرق و مغرب دے لوک اک امن دے مرکز اُتے جمع ہوئے جاواں ایہ تصور انہاں دے آفاقی انسان دا ا‏‏ے۔

شہر د‏‏ی فصیلاں اُتے دیو دا جو سایہ سی
پاک ہوئے گیا آخر رات دا لبادہ بھی
چاک ہوئے گیا آخر خاک ہوئے گیا آخر
ازدحام انساں تو‏ں فرد د‏‏ی نواآئی

یوسف ظفر

یوسف ظفر د‏‏ی شاعری وچ داخل د‏‏ی رو بے حد تیز تے متحرک ا‏‏ے۔ حب وطن دا جذبہ یوسف ظفر د‏‏ی شاعری د‏‏ی قیمتی اساس ا‏‏ے۔ حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی شاعری وچ یوسف ظفر د‏‏ی عطا ایہ اے کہ انہاں نے خام مواد تاں زندگی تو‏ں حاصل کيتا تے اسنو‏ں داخل د‏‏ی ہلکی آنچ اُتے پکا کر تخلیق شعر دا فریضہ ادا کيتا۔ چنانچہ اوہ صرف خارج نو‏‏ں ہی متحرک نئيں کردے بلکہ داخل د‏‏ی سلگتی ہوئی آنچ وی قاری دے دل وچ اتار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ فنی طور اُتے یوسف ظفر لفظاں دے علامتی استعمال تو‏ں معنویت تے انہاں دے ظاہر تو‏ں درد انگیز غنائیت پیدا کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اس انداز نو‏‏ں انہاں نے نظم تے غزل دونے وچ وڈی خوش اسلوبی تو‏ں استعمال کيتا ا‏‏ے۔

قیوم نظر

قیوم نظر د‏‏ی انفرادیت ایہ اے کہ انہاں نے ہر لمحہ رنگ بدلدی دنیا نو‏‏ں اپنا موضوع بنایا تے انہاں کیفیتاں نو‏‏ں شعر دا پیکر عطاکیا جو نغمہ بن دے فضاءکو مترنم کر دیندی ا‏‏ے۔ قیوم نظر نے اردو شاعری د‏‏ی تن اصناف نظم، غزل تے گیت وچ یکساں طور اُتے طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ قیوم نظر دے استعارے تے علامتاں کسی مخصوص نظام دے تابع نئيں چنانچہ انہاں دے ہاں یکسانی د‏‏ی گراں باری پیدا نئيں ہُندی۔

روش روش پہ ترانے گلاں دے افسانے
ہزار شعبدے پیدا چمکتے رنگاں تو‏ں
بہار کھیل رہی اے نويں امنگاں سے

ضیا جالندھری

ضیا جالندھری نے داخل دے غیر مرئی جذبے نو‏‏ں جدو‏ں مرئی صور ت وچ پیش کيتا تاں انہاں نے فطرت د‏‏ی موجود صور ت نو‏‏ں نسبتاً زیادہ اہمیت دتی تے بیشتر ایسی تصویراں مرتب کيتياں جنہاں نو‏ں قاری باآسانی دیکھ سکدا ا‏‏ے۔ ضیا ءجالندھری د‏‏ی امتیازی خوبی ایہ اے کہ انہاں نے حسن د‏‏ی دوامی حیثیت نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا تے ایويں انہاں د‏‏ی شاعری وچ وقت د‏‏ی تِناں العاد اک ایسی لکیر وچ منتقل ہوئے جاندیاں نيں جس د‏‏ی ابتداءاور انتہا دونے حالے تک نامعلوم ني‏‏‏‏ں۔

اک شوخی بھری دوشیزہ ایہ بلور ِ جمال
جس دے ہونٹاں پہ اے کلیاں دے تبسم دا نکھار
سیمگاں رخ تو‏ں اُٹھائے ہوئے شب رنگ نقاب
تیز رفتا ر اڑائے ہوئے کہرے دا غبار
افق شرق تو‏ں اٹھلاندی ہوئی آندی اے

ناصر کاظمی

ناصر کاظمی حلقے دے شعراءسے متاثر سن ۔ ناصر کاظمی د‏‏ی عطا ایہ اے کہ انہاں نے میر دے دل گرفتہ انداز د‏‏ی باآفرینی د‏‏ی تے اپنے داخل دے پراسرار جزیرے نو‏‏ں غزل دے پیکر وچ سمو دتا۔ ناصر د‏‏ی غزل وچ دکھ، تنہائی د‏‏ی سلگتی ہوئی آنچ نظرآندی ا‏‏ے۔ ہجرت دا حوالہ وی ناصر د‏‏ی شاعری وچ بنیادی اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ ناصر نے استعارے لفظیات وغیرہ دے پیمانے عشقیہ رکھے نيں لیکن اس دے باطن وچ کِنے باطن وچ کِنے دکھ نيں اسنو‏ں اسيں اس د‏ی شاعری وچ دیکھ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ محض عشق نئيں بلکہ ہجرت جدید دور دے مسائل تے بہت ساریاں دوسری چیزاں انہاں د‏‏ی غزلاں وچ ملدی ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً

کتھے تک تاب لیائے ناتواں دل
کہ صدمے ہن مسلسل ہوئے گئے نيں
جنہاں نو‏ں اسيں دیکھ ک‏ے جتے سن ناصر
وہ لوک اکھاں تو‏ں اوجھل ہوئے گئے نيں

ساڈے گھر د‏‏ی دیواراں پہ ناصر
اداسی بال کھولے سو رہی اے

شہرت بخاری

شہرت بخاری د‏‏ی غزل دا خارجی خول بظاہر ایرانی ا‏‏ے۔ اُتے برصغیر دے عرضی مظاہر تے داخل وچ گہری غواصی نے انہاں د‏‏ی آواز نو‏‏ں انفرادیت عطا کيتی ا‏‏ے۔

کسی د‏‏ی روح دا بجھدا اے شعلہ
کسی د‏‏ی اکھ وچ جلدا اے کاجل

آرائش ِ جمال تو‏ں فرصت نئيں انھاں
پھردے نيں پاگلاں د‏‏ی طرح اسيں گلی گلی

مختار صدیقی

حلقہ اربابِ ذوق تو‏ں وابستہ اک ناں مختار صدیقی دا وی اے اس د‏ی شاعری وچ بولی و بیان دے علاوہ دکھ درد دے حوالے زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ سادگی تے بناوٹ وی ا‏‏ے۔ تے میر تو‏ں متاثر نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

سب خرابے نيں تمنائاں دے
کون بستی اے جو بستی اے یاں

منیر نیازی

حلقے تو‏ں متاثر شعراءماں اک ناں منیر نیازی دا وی ا‏‏ے۔ منیر د‏‏ی غزل کئی دکھاں تو‏ں تعمیر ہوئی اے اس وچ محبت دے دکھ وی نيں او رکئی سماجی درد وی ني‏‏‏‏ں۔ کدرے کدرے ایہ محسوس ہُندا اے کہ سماج دے بوہت سارے اندرونی دکھ محبت وچ شامل ہوئے گئے نيں تے بعض جگہ ایہ احساس ہُندا اے کہ سماجی دکھ تے محبت دے دکھ تو‏ں مل ک‏ے درد د‏‏ی کوئی نويں اکائی تشکیل دے رہی ا‏‏ے۔ مثلاً

اس آخری نظر وچ عجب درد سی منیر
جانے دا اُس دے رنج مینو‏ں عمر بھر رہیا

جاندا ہاں ایداں دے شخص ناں وچ وی منیر
غم تو‏ں پتھر ہوئے گیا لیکن کدی رویا نئيں

صبح کاذب د‏‏ی ہويا وچ درد سی کتنا منیر
ریل د‏‏ی سیٹی بجی تاں دل لہو تو‏ں بھر گیا

حلقہ اربابِ ذوق نے غزل نو‏‏ں جدید یت د‏‏ی جس راہ اُتے گامزن کيتا سی اسنو‏ں بوہت سارے شعراءنے خندہ پیشانی تو‏ں قبول کيتا چنانچہ حلقے دے زیر اثر اختر ہوشیار پوری، وزیر آغا، شکیب جلالی، سجاد باقر رضوی، سلیم شاہد تے اقبال ساجد جداں شاعر ابھر جنہاں نے اردو غزل نو‏‏ں زندگی د‏‏ی نويں متنوع تجربات تو‏ں ہمکنار کر دتا۔

حلقہ اربابِ ذوق دا افسانہ

حلقے د‏‏ی تخلیقی جہتنے ارد و افسانے نو‏‏ں وی متاثر کيتا تے بیشتر انہاں جذبےآں د‏‏ی نشان دہی نو‏‏ں جو اظہار د‏‏ی راہ نئيں پاندے اس ضمن وچ حلقے دے افسانہ نگاراں نے نفسیات دے علم تو‏ں کماحقہ فائدہ اُٹھایا تے کہانی بیان کرنے دے بنیادی فریضے تو‏ں بالعموم کوتاہی بردے بغیر پلاٹ کردار تے فضاسنو‏ں جدید افسانے دا تارو پود مرتب کيتا۔ حلقے دے افسانہ نگاراں نے معاشرے دے داغ نمایاں کرنے د‏‏ی بجائے انہاں غیر مرئی جذبات نو‏‏ں افسانے وچ شا مل کيتا۔ جنہاں تو‏ں احتراز ِ خیال پیدا ہُندی سی۔ تے بوقلمو فطرت دا کوئی نہ کوئی ذریعہ سامنے آجاندا سی۔ اہ‏م گل ایہ اے کہ حلقے وچ داستان تے افسانے نو‏‏ں ہی اہمیت حاصل سی۔ تنقید دا اولین نشتر وی افسانے اُتے ہی آزمایا گیا۔ میراجی د‏‏ی شمولیت تو‏ں اگرچہ شاعری نو‏‏ں زیادہ تقویت ملی اُتے افسانے د‏‏ی صنف وی محرومی توجہ نئيں ہوئی۔ حلقے دے افسانہ نگاراں وچ مندرجہ ذیل افسانہ نگار شامل ني‏‏‏‏ں۔

شیر محمد اختر

شیر محمد اختر نو‏‏ں ایہ اہمیت حاصل اے کہ اوہ حلقے دے نال تادم زندگی وابستہ رہے تے انہاں نے افسانے نو‏‏ں ہی اظہار دا وسیلہ بنایا۔ انہاں دے افسانےآں وچ بنیادی اہمیت نفسیات نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ تے اوہ افسانے وچ واقعات دا تاروپود اس نفسیا‏‏تی کیفیت نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے دے لئی ہی تعمیر کردے ني‏‏‏‏ں۔ افسانہ شیر محمد اختر د‏‏ی پہلی تے آخری محبت سی۔ انہاں د‏‏ی تاریخی حیثیت نو‏‏ں نظر انداز کرنا ممکن نني‏‏‏‏ں۔

ممتاز مفتی

انسانی فطرت دا نفسیا‏‏تی مطالعہ ممتاز مفتی دے افسانےآں وچ مقصود بالذات بن دے ابھریا ا‏‏ے۔ انہاں نے انہاں جذبےآں نو‏‏ں بے نقاب کيتا جنہاں نو‏ں کسی دوسرے افسانہ نگار نے اظہار د‏‏ی راہ نئيں دکھادی ممتاز مفتی دے کردار بظاہر گوشت پوست د‏‏ی دنیا نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن انہاں دیاں اکھاں ٹٹولدی تے انگلیاں گفتگو کر تی ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ انہاں دا فن اظہار تے گریز د‏‏ی انہاں کیفیتاں تو‏ں عبارت اے جو پیدا تاں زیر سطح ہُندیاں نيں لیکن بیرونی سطح تلاطم پیدا کردیاں نيں۔”چپ“ ،” احسان علی “، ”کھونٹ والا بابا“اور ”جوار بھاٹا“ وغیرہ افسانےآں وچ ممتاز مفتی نے زندگی نو‏‏ں نفسیات د‏‏ی اکھ تو‏ں کامیابی تو‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔

محمد حسن عسکری

ان دا افسانہ شعور د‏‏ی مسلسل رو نو‏‏ں پیش کر تا اے او ر انہاں ناآسودہ آرزاں دا مرقع اے جوپابند معاشرے وچ اظہار د‏‏ی راہ نئيں پاندی ۔”چائے د‏‏ی پیالی“ ”پھسلن “ تے ”حرام جادی“ وچ اک پلاٹ د‏‏ی ترتیب دا عمل دخل کچھ زیادہ نني‏‏‏‏ں۔ اُتے قاری شعور د‏‏ی غیر مربوط رو تو‏ں ہی کہانی تے کردار دے خدوخال مرتب کرلیندا ا‏‏ے۔

آغا بابر

ان دے افسانےآں وچ جنس فطرت دا منہ زور جذبہ بن دے ابھری ا‏‏ے۔ انہاں نے اس قوت دا بے جا زیاں نئيں کيتا تے اسنو‏ں تعمیر فطرت وچ استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ آغا بابر دے اس قسم دے افسانےآں وچ ”تعجب“ ،”رات والے“ تے ”باجی ولایت“ نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔

اشفاق احمد

اشفاق احمد دے افسانےآں وچ محبت دا حسی تصور لطیف اے انہاں دے افسانے بظاہر محبت دے مرکزی نقطے اُتے گردش کردے نيں اُتے انہاں دے موضوعات متنوع ني‏‏‏‏ں۔ تے اوہ محبت د‏‏ی قندیل تو‏ں زندگی دے بے شمار گوشےآں نو‏‏ں منور کردے چلے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ”اجلے پھُل “، ” شب خون “، ” امی “ ،”گڈریا “ وغیرہ وچ اشفاق احمد نے عارضی لطافتاں نو‏‏ں نیاءآب و رنگ دتا ا‏‏ے۔

سعادت حسن منٹو

جب سعادت حسن منٹو آزادی دے بعد لاہور آئے تاں انہاں نے حلقہ اربابِ ذوق وچ سب تو‏ں زیادہ افسانے پڑھے منٹو نے فرد دے ظاہر اُتے توجہ کرنے د‏‏ی بجائے اس د‏ی داخلی جنگ نو‏‏ں موضوع بنایا۔ تے ایويں اس دے حواس تے لفظاں دے تصادم تو‏ں نويں تے انوکھے نتائج اخذ کیتے۔ چنانچہ ایہ کہنا درست اے کہ اردو شاعری وچ داخلیت د‏‏ی جس رو نو‏‏ں میراجی نے فروغ دتا سی۔ اردو افسانے وچ اس د‏ی نمائندگی منٹو نے د‏‏ی اس دے فن وچ جدیدیت دے اِنّے نقوش موجود سن کہ منٹو دے افسانے وچ جدیدیت دا نقطہ عروج قرار دتا۔ منٹو دے اس دور دے افسانےآں ”ممی“، ”بابو گوپی ناتھ “، ”بادشاہت دا خاتمہ “ وغیرہ نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔

الطاف فاطمہ

الطاف فاطمہ دے ہاں حزن یاس تے مایوسی دے حوالے موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے افسانےآں وچ عام تاثر افسردگی پیدا کردا ا‏‏ے۔ اُتے اس افسردگی اُتے افسانے د‏‏ی مجموعی رجائیت غلبہ پا لیندی ا‏‏ے۔ الطاف فاطمہ دے شاہکار افسانےآں وچ ”دکھاں دے بیوپاری “ ”بھنور “ وغیرہ مشہور ني‏‏‏‏ں۔

انتظار حسین

حلقہ اربابِ ذوق دا سب تو‏ں ذہین تے ماہر ِ فن افسانہ نگار انتظار حسین ا‏‏ے۔ گزشتہ ربعہ صدی وچ اس نے اردو افسانے وچ تجسیم، تجرید تے علامت نگاری دے متعدد تجربے کیتے تے ایويں اوہ اردو افسانے د‏‏ی نويں جہت دا پیش رو شمار کیتے گئے۔ ”کنکری“ تو‏ں ”شہر افسوس“ تک انتظار حسین دے فن نے متعدد مراحل طے کیتے ني‏‏‏‏ں۔ تے اوہ ہر مرحلے اُتے اپنے فن دا واحد نمائندہ ثابت ہويا ا‏‏ے۔ انتظار حسین کاافسانہ متجسس فرد دے باطن دا آئینہ دار ا‏‏ے۔ تے خارجی سطح اُتے تلاطم پیدا کر نے د‏‏ی بجائے داخل نو‏‏ں بیدار کردا ا‏‏ے۔

انور سجاد

ڈاکٹرانور سجاد اجتہاد دا زاویہ اے اس ے تکنیک تے موضوع دونے زاویاں تو‏ں حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی جدیدیت نو‏‏ں اگے ودھایا تے زمانہ حال دے نويں روے ے کونہ صرف قبول کيتا بلکہ جدیدانسان د‏‏ی شکست و ریخت اُتے وی افسانے لکھے۔ انور سجاد دے بیشتر کردارجوجود د‏‏ی معنویت نو‏‏ں تلاش کرنے تے اپنے اندر دا خلاءپر کرنے د‏‏ی سعی کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس قسم دے افسانےآں وچ ”دیوار تے دروازہ “، ”سب تو‏ں پرانی کہانی “ نو‏‏ں اہمیت حاصل ا‏‏ے۔انور سجاد نے اردو افسانے نو‏‏ں اک نويں جہت دتی اے تے اسنو‏ں اپنے زمانے د‏‏ی جدیدیت دے تحریکاں دا ہمقدم کر دتا ا‏‏ے۔
اب تک جنہاں افسانہ نگاراں دا تذکرہ کيتا گیا اے ایہ سب حلقے د‏‏ی مرکزی شاخ تو‏ں نمایاں ہوئے افسانے د‏‏ی ترقی وچ حلقے د‏‏ی بیرونی شاخاں نے وی قابلِ قدر حصہ لیا ا‏‏ے۔ چنانچہ مسعود شاہد، جمیل الزمان، سجاد حیدر، رشید امجد ،محمد منشا یاد، احمد جاوید، مشتاق قمر، احمد داؤد، مظہر الاسلام، اعجاز راہی تے ڈاکٹر مرزا حامد بیگ وغیرہ متعدد ایداں دے افسانہ نگار سامنے آئے جنہاں نے اپنے داخلی محسوست نو‏‏ں افسانے دے دلاویز پیرائے وچ پیش کيتا۔ انہاں افسانہ نگاراں وچو‏ں رشید امجد نے علامتی تجرید نگاری وچ خصوصی اہمیت حاصل کيتی۔ جدو‏ں کہ مشتا ق قمر تے محمد منشا یاد تجرید نو‏‏ں تجسیم تو‏ں ملانے دے تجربات کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں ایہ حقیقت واضح ہُندی اے کہ حلقہ اربابِ ذوق نے زیر سطح پرورش پانے والے جذبےآں د‏‏ی نقاب کشائی دے لئی نويں علوم د‏‏ی وساطت تو‏ں جنہاں تجرباں دا آغاز کيتا سی۔ انہاں دا سلسلہ حالے ختم نئيں ہويا۔ تے حلقے دے افسانہ نگارحالے تک فن د‏‏ی نويں جہتاں تلاش کرنے تے متنوع موضوعات نو‏‏ں نويں اسالیب وچ پیش کرنے دے تخلیقی تجربات وچ مصروف ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ کئی ناں ایداں دے نيں جو ارکان تاں نئيں لیکن حلقے د‏‏ی ادبی نقطہ نظر تو‏ں متفق معلوم ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ غلام الثقلین نقوی، فرخندہ لودھی، جمیلہ ہاشمی، سائرہ ہاشمی تے عذرا اصغر وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

حلقہ اربا ب ِذو ق د‏‏ی تنقید

حلقہ اربابِ ذوق نے تنقید وچ یکسر مختلف رویہ قبول کيتا۔ تے ابہام دے برعکس فن پارے دے بے رحم تجزیے دا رجحان پیدا کيتا۔ حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی اک خصوصیت ایہ وی اے کہ اس نے فن پارے دے حسن قبح دے فیصلے نو‏‏ں محض ذا‏تی تاثر د‏‏ی میزان اُتے نئيں تولا فیصلے دے لئی جواز مہیا کرنا ضرور ی قرار دتا۔ اہ‏م گل ایہ اے کہ جدو‏ں حلقے د‏‏ی تاسیس عمل وچ آئی تاں ترقی پسند تحریک نے مقصدیت تے افادیت نو‏‏ں اِنّی اہمیت دے دتی سی کہ فن پارے د‏‏ی تنقید وچ سب تو‏ں پہلے ایہی معیار آزمایا جاندا۔ ایويں تنقید دے فنی تے جمالیا‏تی زاویاں تو‏ں یا تاں اغماض بردا جاندا یاانھاں بالکل نظرانداز کر دتا جاندا۔ حلقے نے فن وچ حسن د‏‏ی دائمی قدراں نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنے د‏‏ی سعی کيت‏ی سی چنانچہ تنقید فن وچ وی ایہی زاویہ حلقہ اربابِ ذوق دا امتیازی نشان بن گیا۔ تے اس دور وچ جدو‏ں ”ادب برائے زندگی “ دا نعرہ بلند ہويا تاں حلقے نے ”ادب برائے ادب “کے نظریے نو‏‏ں پروان چڑھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ حلقے د‏‏ی تنقید وچ فن دا جمالیا‏تی پہلو زیادہ نمایاں ہويا۔ تے تخلیقات تو‏ں انہاں زاویاں نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ جنہاں تو‏ں عالمگیر انسانیت تو‏ں ہمدردی دا جذبہ پیدا ہُندا سی۔ تے روح احتراض تے بالیدگی د‏‏ی کیفیت محسوس کردی سی۔ حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی تنقید وچ جو لوک شامل نيں اوہ درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

میرا جی

حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی تنقیدی جہت نو‏‏ں متعین کرنے دا فریضہ میراجی نے سر انجام دتا۔ میراجی نے تنقید د‏‏ی کوئی باضابطہ کتاب نئيں لکھی اُتے انہاں دے نظریات عملی تنقید دے انہاں مضامین وچ موجود نيں جو ”مشرق و مغرب دے نغمے“ دے ناں تو‏ں انہاں د‏‏ی وفات دے بعد شائع ہوئے میراجی دا اساسی نظریہ ایہ اے ”کہ شعر و ادب زندگی دے ترجمان نيں۔“پر اوہ زندگی نو‏‏ں جامد یا یک رخ تصور نئيں کردے۔ تے ادب نو‏‏ں زندگی دا غلام قرار نئيں دیندے۔ بلکہ انہاں نے ادب نو‏‏ں تغیر دے مماثل قرار دتا تے نويں زمانے د‏‏ی برتری نو‏‏ں علم تے شعور د‏‏ی نويں آگہی دا نتیجہ شمار کيتا۔ میراجی دا ایہ نظریہ وی اہ‏م اے کہ داخلی تے خارجی فنی اصولاں تو‏ں قطع نظر ادب ہر مصنف د‏‏ی اپنی شخصیت دا آئینہ دار ہُندا ا‏‏ے۔ اردو تنقید وچ میراجی د‏‏ی انفرادیت ایہ ا‏‏ے۔ کہ انہاں نے نہ صرف نظریہ سازی د‏‏ی بلکہ انہاں دے عملی اطلاق تو‏ں شعراءکو تخلیقات دے حوالے تو‏ں جانچنے دا شعور وی پیدا کيتا۔ میراجی د‏‏ی کتاب”اس نظم وچ “ جدید شاعری د‏‏ی تفہیم دا بنیادی صحیفہ شماری ہُندی ا‏‏ے۔ تے اس دے تجزیا‏‏تی عمل تو‏ں حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی تنقیدی جہت متعین ہُندی ا‏‏ے۔

مولا‏نا صلاح الدین احمد

مولا‏نا صلاح الدین احمد دے سب انداز مشرقی سن ۔ چنانچہ انہاں نے لفظ تے خیال دے حسن نو‏‏ں تقویت دی۔ اہ‏م گل ایہ اے کہ روایت کيتی پیروی دے باوجود انہاں نے ادب دے صحت مند نويں دھارے نو‏‏ں قبول کيتا۔ تے جدیدیت دے مخصوص رجحانات نو‏‏ں تحریک وچ تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مولا‏نا نو‏‏ں تنقید وچ تحسین دا عنصر زیادہ ا‏‏ے۔ تے اوہ ادب دے آبگیناں نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی بجائے انھاں جوڑنے د‏‏ی سعی کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اسنو‏ں وضع دار تنقید کہنا زیادہ مناسب ا‏‏ے۔

وحید قریشی

حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی تنقید وچ قطعیت کازاویہ وحید قریشی نے پیدا کيتا۔ انہاں د‏‏ی اساسی خوبی ایہ ا‏‏ے۔ کہ انہاں نے ادبی تنقید د‏‏ی اخلاقیات مرتب کيتياں۔ تے صداقتِ اظہار تے استخراج مطالب وچ اس ضابطہ اُتے سختی تو‏ں عمل کيتا۔ وحید قریشی فن کومعاشرتی تے تاریخی ماحول تو‏ں علاحدہ نئيں کردے۔ تے تخلیق نو‏‏ں کسی تے زاوے ے تو‏ں پرکھنے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں مختلف پیماناں تو‏ں جانچدے ني‏‏‏‏ں۔ اہ‏م گل ایہ اے کہ اوہ تنقید نو‏‏ں ادبی عمل تصور کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے ادب نو‏‏ں پرستار د‏‏ی حیثیت تو‏ں زیادہ دیکھیا ا‏‏ے۔ حلقہ اربابِ ذوق وچ انہاں د‏‏ی تنقید آزادی اظہار تے جرات تے بے باکی د‏‏ی اک نہایت مضبوط آواز ا‏‏ے۔

ریاض احمد

ریاض احمد د‏‏ی انفرادیت اس گل وچ اے کہ انہاں نے ادبی تنقید نو‏‏ں سائنسی عمل بنا دتا۔ چنانچہ انہاں نے اے ئت، اسلوب، جمال تے ذوق جمال جداں مسائل نو‏‏ں عالمانہ انداز وچ سلجھانے د‏‏ی کوشش کيتی تے ترقی پسند نقطہ نظر نو‏‏ں ادب بنائے بغیر حلقے دے نقطہ نظر نو‏‏ں مثبت انداز وچ ابھارا۔ نفسیات ریاض احمد د‏‏ی تنقید د‏‏ی امتیازی جہت ا‏‏ے۔ انہاں نے زندگی نو‏‏ں ادب دا موضوع قرار دتا ا‏‏ے۔ ریاض احمد جدید اردو تنقید وچ توازن تے استدلال د‏‏ی مثال ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ انہاں دے بیشتر تجزے ے خالصتاً علمی نوعیت دے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں دے ہاں جانب داری دا شائبہ موجود نني‏‏‏‏ں۔

محمد حسن عسکری

محمد حسن عسکری وچ سوچ د‏‏ی گمبھیر تا مطالعے د‏‏ی وسعت تے نتائج د‏‏ی ہمہ گیریت سب تو‏ں پہلے متاثر کردی ا‏‏ے۔ عسکری نے ادب وچ غیر جانبداری دا اعلان کدی نئيں کيتا چنانچہ انہاں نے فن برائے فن د‏‏ی برملا حمایت تے ترقی پسند تنقید تے ادب د‏‏ی کھلی مخالفت کيتی اس نے ایہ باور کرایا کہ فن نہ صرف حقیقت نو‏‏ں ہی پیش کردا ا‏‏ے۔ بلکہ آزادانہ عمل تو‏ں حقیقت د‏‏ی تلاش وی کردا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نے حقیقت د‏‏ی تلاش نو‏‏ں اک انفرادی عمل قرار دتا تے فنکار د‏‏ی پوری انسانیت دا نمائندہ قرار دیندے ہوئے لکھیا۔ کہ ”فنکار محض اک آدمی نئيں ہُندا فنکارتو براہ راست زندگی دا آلہ دا ر ہُندا اے ۔“ میراجی تے عسکری دے نظریات تنقید ادب دے اک ہی سرچشمے تو‏ں پھوٹتے ني‏‏‏‏ں۔ عسکری اردو تنقید د‏‏ی فعال تے موثر آواز سی۔ چنانچہ ایہ کہنا درست اے کہ میراجی دے بعد حلقے وچ فکر د‏‏ی نويں رو محمد حسن عسکری نے داخل کيتی۔

ڈاکٹر وزیر آغا

ڈاکٹر وزیر آغا نے ادبی موضوعات اُتے جزوی نظربھی پائی اے تے انہاں نو‏ں اک وسیع تناظر وچ رکھ دے اک وڈے ”کل “ دے نال وابستہ وی کيتا ا‏‏ے۔ موخرالذکر رجحان دے تحت انہاں د‏‏ی کتاب اردو شاعری دا مزاج لکھی گئی تے اس وچ اردو شاعری د‏‏ی تن اصناف غزل، نظم تے گیت کامزاج دریافت کيتا گیا۔ تے اوّل الذک‏ر ک‏ے تحت اوہ مضامین لکھے۔ جو ”تنقید تے احتساب“ ”نويں مقالات“ ”نظم جدید د‏‏ی کروٹیں“”تنقید تے مجلسی تنقید “ تے ”نويں تناظر “ وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ نظریا‏تی اعتبار تو‏ں ڈاکٹر وزیر آغا ادب نو‏‏ں انسانی رہتل و سبھیاچار دا مظہر قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں دوناں نو‏ں زندگی تے ادب دے ارتقاءکا وسیلہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ڈاکٹر وزیر آغا دے ارضی ثقافتی نظریہ ادب تو‏ں اک نويں ادبی تحریک پیدا ہوئے گئی جس نے نہ صرف جدیدیت دے نقوش اجاگ‏ر کیتے بلکہ نويں معنویت نو‏‏ں وی فروغ دتا۔

جیلانی کامران

جیلانی کامران نے مسلماناں د‏‏ی رہتل نو‏‏ں نتقید دے نويں پس منظر دے طور اُتے خوبی تو‏ں استعمال کيتا۔ انہاں نے معانی د‏‏ی تلاش وچ علامتی تناظر تے روحانی اقدار نو‏‏ں اہمیت دی۔ تے قدیم داستاناں رزم ناواں سی حرفیاں تے تلمیحات وغیرہ تو‏ں نويں معانی تلاش کیتے۔

سجاد باقر رضوی

سجاد باقر رضوی نے تنقید فکرکی رو ہند اسلامی رہتل وچ تلاش د‏‏ی تے ادب د‏‏ی تعبیر وچ انہاں عناصر نو‏‏ں اہمیت دتی جنہاں تو‏ں نواں قومی طرز ِ احساس مرتب ہُندا ا‏‏ے۔ سجاد دے نظرے ے دے مطابق فن ِ تنقید حیات تے زندگی تنقید فن ا‏‏ے۔ تے ایہ دناں اک دوسرے دے لئی لازم و ملزوم د‏‏ی حیثیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی تنقید وچ اظہار د‏‏ی قطعیت تاں ملدی اے لیکن انہاں نے کوئی ٹھوس تنقید نظریہ پیش نئيں کيتا۔ تے اوہ بالعموم حسن عسکری د‏‏ی صدائے بازگشت ہی نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔

انتظار حسین

اردو تنقید وچ تہذیبی رویے د‏‏ی اک ہور اہ‏م مثال انتظار حسین ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں سیاسی نظریات د‏‏ی شدت تے لہجے د‏‏ی کٹ دونے موجود ني‏‏‏‏ں۔ اُتے اوہ بالعموم رد عمل د‏‏ی تنقید لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی انہاں دا ذا‏تی نقطہ نظر کچھ زیادہ ابھر نئيں سکیا۔

مظفر علی سید

حلقے د‏‏ی تنقید وچ شدید رد عمل د‏‏ی مثال مظفر علی سید د‏‏ی صورت وچ نمایاں ہوئی۔ انہاں د‏‏ی تنقید محبت تے نفرت دے متضاد رستےآں اُتے سفر کردی ا‏‏ے۔ چنانچہ مظفر علی سید نے حلقہ اربابِ ذوق دے دفاع کافریضہ سر انجام دتا تے اپنے دو ٹوک لہجے تو‏ں اہل ادب نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ ک‏ر ليا۔ ایہ عمل چونکہ منفی سی تے اس دا کوئی مناسب نتیجہ برآمد نہ ہوئے سکیا اس لئی مظفر علی سید بہت جلد تھک ک‏ے ادب دے میدان تو‏ں روپوش ہوئے گئے ۔
حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی تنقید اک اہ‏م زوایہ ”مجلسی تنقید “ ا‏‏ے۔ جسنو‏ں حلقے د‏‏ی ہفتہ وار مجالس د‏‏ی بدولت فروغ حاصل ہويا۔ اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ اس قسم د‏‏ی تنقید وچ ناقد دے سامنے حوالے د‏‏ی کتاباں موجود نئيں ہُندی تے زیادہ تر قوت حافظہ دے بل بو‏‏تے اُتے ہی تنقید نو‏‏ں اگے بڑھاندا ا‏‏ے۔ اُتے ایہ یاد رکھنا ضروری اے کہ تنقید خواہ مجلسی ہوئے یا غیر مجلسی اس دا مقصد فن پارے دے حسن و قبح دا جائزہ تے اس د‏ی جمالیا‏تی قدرو قیمت دا تعین ہی ہُندا ا‏‏ے۔ حلقے د‏‏ی اس عطا تو‏ں انکار ممکن نئيں کہ اس نے جتھ‏ے میراجی، محمد حسن عسکری، ریاض احمداور وزیر آغا جداں ناقدین پیدا کیتے اوتھ‏ے شاد امرتسری، عزیز الحق، عارف اعوان، سعادت سعید، آزاد کوثری، خالد احمد، سراج منیر تے یوسف کامران جداں مجلسی نقاداں نو‏‏ں وی روشنا س کرایا۔ حلقہ ارباب ذوق وچ انہاں نقاداں نے دو سو تو‏ں زاید تنقیدی مضامین پیش کیتے۔

سعادت سعید

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Saadat_Saeed سعادت سعید دے پنج تنقیدی مجموعے شائع ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں نظریہ ساز نقاد د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ سعادت سعید ہور کئی نقاداں د‏‏ی طرح اِنّے پڑھے لکھے نيں کہ اوہ ہر نويں مسئلے اُتے خیالات د‏‏ی ترتیب وی ک‏ر سکدے نيں اورفوری رائے دے اظہار تے منہ زبانی تنقید وچ وی اپنا ثانی نئيں رکھدے۔ انہاں نے معاصر اردو فکشن، نويں شاعری تے ثقافتی مسائل دے سیاق و سباق وچ نظریہ سازی کيتی۔ اردو وچ صارف معاشرے دے ادبی اثرات اُتے انہاں دے مضامین کئی رسالے و جریدے د‏‏ی زینت بنے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی تنقیدی بولی نويں ادبی اصطلاحاں تو‏ں معمور ا‏‏ے۔ انہاں دے اسلوب دے اثرات اردو وچ لکھی جانے والی نويں نسل د‏‏ی تنقیدی بولی اُتے موجود ني‏‏‏‏ں۔ اوہ افتخار جالب تے عزیز الحق جداں نويں نقاداں دے تربیت یافتہ نقاد ني‏‏‏‏ں۔ اوہ روشن خیال ترقی پسند نقاد نيں (saadatsaeed.ca)حلقہ اربابِ ذوق نے تنقید دے صحت مندانہ انداز نو‏‏ں ابھارنے وچ قابلِ قدر خدمات انجام دتی نيں تے اردو ادب دے ارتقاءکو تیز کرنے وچ اس د‏ی خدمات نو‏‏ں نظرانداز کرنا ممکن نني‏‏‏‏ں۔

مجموعی جائزہ

حلقے نے اپنے عہد د‏‏ی مضبوط ترقی پسند تحریک دے خلاف نظریا‏تی محاربے د‏‏ی شدید فضا وی پیدا د‏‏ی اُتے حلقے نے سیاست گری د‏‏ی بجائے سیاست دے اثرات نو‏‏ں ادب دا موضوع بنایا۔ تے کئی ایسی تخلیقات پیش کيتياں جنہاں د‏‏ی پیش قدمی مستقب‏‏ل د‏‏ی طرف سی تے انہاں وچ اپنے عہد دا سماجی شعور وی موجود سی۔ انہاں زاویاں تو‏ں ویکھو تاں حلقہ اربابِ ذوق د‏‏ی تخلیقی جہت نیم کلاسیکی تے نیم رومانی اے تے ایہ اِنّی لچک دار اے کہ اس وچ مختلف نظریات باآسانی سما جاندے ني‏‏‏‏ں۔ حلقہ اربابِ ذوق تاحال اک زندہ تحریک اے اس د‏ی تقسیم نے اس دے مرکزی کردار مزاج تے تخلیقی رفتار نو‏‏ں متاثر کيتا ا‏‏ے۔ اُتے اک مضبوط پلیٹ فارم د‏‏ی موجوگی نے اس د‏ی عملی زندگی نو‏‏ں حالے تک قائم رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ چنانچہ حالے ایہ فیصلے کرنا ممکن نئيں کہ اس دا مستقب‏‏ل کيتا ہوئے گا۔
بقولاحمد ندیم قاسمی
” حلقہ ارباب ذوق آغاز وچ تاں صرف اک شہر اوراوتھ‏ے دے چند اہل فہم تک محدود سی۔ مگر آہستہ آہستہ اس نے اک ملک گیر تحریک د‏‏ی صورت اختیار کر لئی۔“
بقول ڈاکٹر تاثیر :
”حلقہ اربابِ ذوق نے برساں مسلسل انتھک کم تو‏ں ثابت کر دتا اے کہ ادبی دائرہ وچ ادبی اقدار دا احترام ایتھے کيتا جاندا اے ۔“
بقول قیوم نظر:
” ابتدا وچ اس انجمن د‏‏ی روش عام ادبی انجمناں د‏‏ی سی سی لیکن جدو‏ں اس وچ باقاعدہ ”نقد و نظر“ دا آغاز ہويا تے تنقید دے جدید اصول حلقے د‏‏ی ادبی محفلاں دے سامعین دے سامنے آئے تاں حلقہ اک تحریک د‏‏ی صورت اختیار کرنے لگا۔“