Pedwar mesur ar hugain

Llenyddiaeth Gymraeg
Rhestr llenorion 550-1600 1600-heddiw
Cyfnodau Canu cynnar Oesoedd Canol 16eg ganrif 17eg ganrif 18fed ganrif 19eg ganrif 20fed ganrif
Rhestr llenorion Yr Hengerdd Canu'r Bwlch Beirdd y Tywysogion Beirdd yr Uchelwyr Blodeugerddi Mesurau Hen Benillion Canu Rhydd Drama Anterliwt
Rhyddiath Rhyddiaith Cymraeg Canol Mabinogi Y Tair Rhamant Trioedd Ynys Prydain Nofelau
Erthyglau eraill Llawysgrifau Llên gwerin Mynegai i erthyglau cysylltiedig
WiciBrosiect Cymru
v t e

Y pedwar mesur ar hugain

Y pedwar mesur ar hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Rhestr Awdl gywydd Byr a thoddaid Clogyrnach Cyhydedd fer Cyhydedd hir Cyhydedd naw ban Cyrch a chwta Cywydd deuair fyrion Cywydd deuair hirion Cywydd llosgyrnog Englyn cyrch Englyn milwr Englyn penfyr Englyn proest cyfnewidiog Englyn proest cadwynog Englyn unodl union Englyn unodl crwca Gwawdodyn byr Gwawdodyn hir Hir a thoddaid Rhupunt byr Rhupunt hir Tawddgyrch cadwynog Toddaid

Y Pedwar mesur ar hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Fe'i cysylltir yn bennaf ag enwau Einion Offeiriad a Dafydd Ddu Hiraddug, dau fardd a geisiodd osod trefn ar y mesurau caeth yn y 14g. Yn ddiweddarach cafodd y Pedwar mesur ar hugain eu newid rywfaint gan Dafydd ab Edmwnd a'u defnyddio felly yn Eisteddfod gyntaf Caerwys (1523).

Camgymeriad fyddai tybied fod y mesurau hyn yn cael eu defnyddio'n rheolaidd gan y beirdd. Gan amlaf anwybyddid y rhan fwyaf ohonynt ac eithrio mewn ambell gerdd enghreifftiol fel gorchest lenyddol. Maent yn cynnwys wyth math o englyn, pedwar math o gywydd a deuddeg o fesurau eraill. Dyfeisiwyd tri o'r mesurau gan Einion Offeiriad yn y llyfr a adnabyddir fel Gramadeg Einion Offeiriad. Ar ganol y 15g, tynnodd Dafydd ab Edmwnd ddau fesur allan (sef yr englyn penfyr a'r englyn milwr a rhoi dau fesur eithriadol astrus o'i ben a'i bastwn ei hun i mewn, sef Gorchest Beirdd a Chadwynfyr.

Digwyddodd hynny yn Eisteddfod Caerfyrddin, yn 1451[1]. Ni wyddys a gawsant eu defnyddio yn yr eisteddfod honno, ond yn Eisteddfod Caerwys yn 1523 gosodwyd y rheol fod rhaid i fardd fedru canu ar y Pedwar Mesur ar Hugain. Er mor ymarferol oedd rhai o'r mesurau, bwriad y gyfundrefn oedd ceisio cadw bwlch rhwng y beirdd llys a'r beirdd llai a elwir yn Glêr (beirdd crwydrol tebyg i finstreliaid).

Y Mesurau

Mesurau Dafydd ab Edmwnd

Yn ôl dosbarthiad Dafydd ab Edmwnd, y Pedwar Mesur ar Hugain yw :

1. Englyn unodl union
2. Englyn unodl crwca
3. Englyn cyrch
4. Englyn proest cyfnewidiog
5. Englyn proest cadwynog
6. Awdl-gywydd
7. Cywydd deuair hirion
8. Cywydd deuair fyrion
9. Cywydd llosgyrnog
10. Rhupunt byr
11. Rhupunt hir
12. Cyhydedd fer
13. Byr-a-thoddaid
14. Clogyrnach
15. Cyhydedd naw ban
16. Cyhydedd hir
17. Toddaid
18. Gwawdodyn byr
19. Gwawdodyn hir
20. Hir-a-thoddaid
21. Cyrch-a-chwta
22. Tawddgyrch cadwynog
23. Gorchest beirdd
24. Cadwynfyr

Pan ofynnid am awdl yn yr Eisteddfod Genedlaethol, disgwylid awdl ar y nifer a fynner o fesurau Dafydd ap Edmwnd yn aml rhwng 1938 a 1964. Hynny yw; y pedwar mesur ar hugain gan gynnwys yr englyn penfyr a'r englyn milwr er i Ddafydd eu diarddel o'i restr.

Yr Hen XXIV Mesur

Dyma'r Pedwar Mesur ar Hugain fel y'u nodir yn Cerdd Dafod, John Morris-Jones:[2]

Englynion:

1. Englyn Penfyr
2. Englyn Milwr
3. Englyn Unodl Union
4. Englyn Unodl Crwca
5. Englyn Cyrch
6. Englyn Proest Dalgron
7. Englyn Lleddfbroest
8. Englyn Proest Cadwynog

Cywyddau:

1. Awdl-Gywydd
2. Cywydd Deuair Hirion
3. Cywydd Deuair Fyrion
4. Cywydd Llosgyrnog

Awdlau:

1. Rhupunt
2. Cyhydedd Fer
3. Byr-a-thoddaid
4. Clogyrnach
5. Cyhydedd Naw Ban
6. Cyhydedd Hir
7. Toddaid
8. Gwawdodyn
9. Gwawdodyn Hir
10. Hir-a-thoddaid
11. Cyrch-a-chwta
12. Tawddgyrch Cadwynog

Mesurau Dafydd Ddu Athro

Dyma restr o'r pedwar mesur ar hugain yn ôl Dafydd Ddu Athro ar ôl iddo olygu Gramadeg Einion Offeiriad tua chanol y 14g. Fel hyn y safai'r gyfundrefn cyn 1451, ac yn ôl y rhestr hon y canodd Dafydd Nanmor ei awdl enghreifftiol.

Englynion

1. Englyn Penfyr
2. Englyn Milwr
3. Englyn Unodl Union
4. Englyn Unodl Crwca
5. Englyn Cyrch
6. Englyn Proest Cyfnewidiog
7. Englyn Proest Cadwynog

Cywyddau

1. Awdl-gywydd
2. Cywydd deuair hirion
3. Cywydd deuair fyrion
4. Cywydd llosgyrnog

Awdlau

1. Rhupunt byr
2. Rhupunt hir
3. Cyhydedd Fer
4. Byr-a-Thoddaid
5. Clogyrnach
6. Cyhydedd Nawban
7. Cyhydedd Hir
8. Toddaid
9. Gwawdodyn Byr
10. Gwawdodyn Hir
11. Hir-a-thoddaid
12. Cyrch-a-chwta
13. Tawddgyrch Cadwynog

Llyfryddiaeth

• John Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)

Gweler hefyd

• Canu rhydd
• Cyfrinach Beirdd Ynys Prydain
• Cynghanedd
• Dafydd ab Edmwnd

Cyfeiriadau

1. Anghenion y Gynghanedd gan Alan Llwyd; Gwasg Prifysgol Cymru
2. Cerdd Dafod gan John Morris-Jones, Rhydychen, 1925