cy Cumann na nGaedheal

Cumann na nGaedheal
Cumann na nGaedheal; Cumann na nGaedheal
Leader	W.T. Cosgrave
Sefydlwyd	27 Ebrilll 1923
Daeth i ben	Medi 1933
Holltwyd oddi wrth	Sinn Féin
Unwyd i greu	Fine Gael
Rhestr o idiolegau	Democratiaeth Gristnogol; Ceidwadaeth; Cenedlaetholdeb Gwyddelig;
Sbectrwm gwleidyddol	Canol-dde

Roedd Cumann na nGaedhael (IPA:ˈkʊmˠənˠ nˠə ˈŋeːl̪ˠ) yn Gymraeg, "Cymdeithas yr Gwyddel", yn blaid wleidyddol yng Ngwladwriaeth Rydd Iwerddon.

Cumann na nGaedheal 1af

Arddelwyd yr un enw (ac ni ddylid cymysgu hi) â mudiad a sefydlwyd yn 1900 gan Arthur Griffith a William Rooney. Roedd y grŵp yma'n gasgliad o'r holl glybiau Weriniaethol, ac yn 1905 ymunodd grwpiau â grwpiau eraill i sefydlu Sinn Féin.

Cumann na nGaedheal - y Blaid

Sefydlwyd plaid Cumann na nGaedheal ar 27 Ebrill 1923 gan aelodau TD Sinn Féin oedd o blaid y Cytundeb Eingl-Wyddelig a arwyddwyd gan Lywodraeth Dros-dro Iwerddon wedi'r Rhyfel Annibyniaeth. Y prif sylfaenydd oedd W.T. Cosgrave sef un o ffigurau amlycaf y mudiad gweriniaethol wedi llofruddiaeth Michael Collins yn 1922 gan luoedd yn erbyn y Cytundeb a marwolaeth naturiol Arthur Griffith (sylfaenydd y mudiad gwreiddiol) yn yr un flwyddyn. Yn etholiad 1923 i'r senedd genedlaethol newydd, Dáil Éireann, enillodd y blaid newydd 63 o seddi. Dyma'r blaid fu'n llywodraeth Gwladwriaeth Rydd Iwerddon yn ystod ei degawd ffurfiannol.

Llywodraeth Cumann na nGaedheal

Roedd Cumann na nGaedheal yn derbyn rhaniad Iwerddon ac dechreuant ar roi seilwaith i sefydlu'r Wladwriaeth Rydd.^[1] Sefydlwyd yr heddlu newydd. Gellir nodi rhai o gerrig milltir degawd y blaid mewn grym:^[2]

Sefydlu heddlu annibynnol Iwerddon, Garda Síochána gan Kevin O’Higgins
Sefydlwyd deddfwrfa dwysiambrog - Dáil Éireann a Seanad Éireann
Dod â'r Rhyfel Cartref i ben - er, dylid nodi i 77 o Weriniaethwyr gael eu dienyddio gan y Llywodraeth
Arwyddo Stadud Westminster yn 1931 a roddodd yr hawl i'r Wladwriaeth Rydd newid unrhyw gyfraith gan San Steffan
Sefydlu llysgenhadaeth a statws swyddogol ryngwladol i'r Iwerddon
Crewyd yr Agricultural Credit Corporation i gynorthwyo amaethu
Creu'r Elecricity Supply Board (grid drydan genedlaethol gyntaf Ewrop)
Agorwyd gorsaf hydro-drydan yn Ardnacrusha ar yr afon Shannon yn 1927

Dilynodd y Blaid polisi cyllidol geidwadol a chodwyd oedran codi pensiwn. Achosodd hyn i'r blaid golli pleidleisiau yn etholiad Mehefin 1927 gan ennill ond 47 sedd (27% o'r bleidlais) a llwyddasant i aros mewn grym dim ond oherwydd bod Fianna Fail (y blaid gwrth-Gytyndeb dan arweinyddiaeth Eamon de Valera, a oedd wedi ennill 44) sedd yn dilyn polisi o beidio cymryd eu seddi yn y senedd pro-Cytundeb. Ond yn dilyn llofruddiaeth y Gweinidog Catref Kevin O’Higgins gan wrthwynebwyr, galwodd Cosgrave etholiad brys ym mis MEdi 1929 a'r tro yma adferpdd CnG ei lle gan ennill 67 sedd a 39% o'r bleidlais.

Roedd y blaid y cefnogi masnach rydd a cyllideb heb fenthyca ac yn erbyn diffyndollaeth. Gydag effeithiau'r Dirwasgiad Mawr collodd y blaid etholiadau Dáil Éireann yn Chwefror 1932 i blaid Fianna Fail (enillodd CnaG 57 sedd a Fianna Fáil 72). Roedd Fianna Fail yn arddel polisiau mwy poblogeiddiol o blaid diffyndollaeth ac ysgogi swyddi. Yn 1933 yn sgil y golled, cynhaliwyd trafodaethau gyda National Centre Party a'r National Guard (y 'Blueshirts') i ffurfio plaid newydd Fine Gael ym mis Medi 1933.

Canlyniadau Etholiadau Cyffredinol

Etholiad	Seddi a enillwyd	±	Safle	Pleidlais Dewis Gyntaf	%	Llywodraeth	Arweinydd
Etholiad Cyffredinol GRI, 1923	63 / 153	5^[3]	1af	410,695	39.0%	Llywod. leiafrifol	W.T. Cosgrave
Etholiad Cyffredinol GRI, Mehefin 1927	47 / 153	16	1af	314,703	27.4%	Minority gov't (cefnogwyd gan FP ac Annibyn)	W. T. Cosgrave
[Etholiad Cyffredinol GRI, Medi 1927 (Sep)	62 / 153	15	1af	453,028	38.7%	Llywod. leiafrifol (cefnogwyd gan FP ac Annibyn)	W. T. Cosgrave
Etholiad Cyffredinol GRI, 1932	57 / 153	5	2il	449,506	35.3%	Gwrth-blaid	W. T. Cosgrave
Etholiad Cyffredinol GRI, 1933	48 / 153	9	2il	422,495	30.5%	Gwrth-blaid	W. T. Cosgrave