ৰবি শংকৰ

ৰবি শংকৰ
মাৰ্চ, ২০০৯ত ভাৰতৰ দিল্লীত অনুষ্ঠিত হোৱা এটা সংগীতানুষ্ঠানত ৰবিশংকৰ
প্ৰাথমিক তথ্য
জন্মৰ নাম	ৰবীন্দ্ৰ শংকৰ চৌধুৰী
জন্ম	৭ এপ্ৰিল, ১৯২০ বাৰাণসী, সংযুক্ত প্ৰদেশ, ব্ৰিটিছ ভাৰত
মৃত্যু	১১ ডিচেম্বৰ, ২০১২ (৯২ বছৰ) চেন ডিয়াগ', কেলিফৰ্ণিয়া, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ
সংগীতৰ প্ৰকাৰ	ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীত
পেচা	সুৰকাৰ, সঙ্গীতজ্ঞ
বাদ্যযন্ত্ৰ	চেতাৰ
কাৰ্যকাল	১৯৩৯–বৰ্তমান
সহযোগী	উদয় শংকৰ, আলাউদ্দিন খান, আলি আকবৰ খান, লক্ষ্মী শংকৰ, ইহুদী মেনুহীন, চতুৰ লাল, আল্লা ৰাখা, জৰ্জ হেৰিছন, অনুষ্কা শংকৰ, দ্য বিটল্‌চ
ৱেবছাইট	RaviShankar.org

ৰবি শংকৰ (ইংৰাজী: Ravi Shankar; ৭ এপ্ৰিল, ১৯২০ – ১১ ডিচেম্বৰ, ২০১২) এজন ভাৰতীয় বঙালী সঙ্গীতজ্ঞ যিজন চেতাৰবাদনত কিংবদন্তীতুল্য শ্ৰেষ্ঠত্বৰ বাবে বিশ্বব্যাপী সুপৰিচিত। ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীতৰ মাইহাৰ ঘৰানাৰ স্ৰষ্টা আচাৰ্য আলাউদ্দীন খান চাহেবৰ শিষ্য ৰবি শংকৰে ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীতৰ ঐতিহ্য আৰু ভাৰতীয় সঙ্গীতক পাশ্চাত্য বিশ্বৰ কাষত প্ৰথমে তুলি ধৰে। সাঙ্গীতিক কৰ্মজীৱনৰ পৰিব্যাপ্তি ছয় দশক জুৰা ৰবি শংকৰ দীৰ্ঘতম আন্তৰ্জাতিক কৰ্মজীৱনৰ বাবে গ্ৰিনিছ ৰেকৰ্ডৰ অধিকাৰী।[1] তেওঁক ১৯৯৯ চনত ভাৰতৰ সৰ্বোচ্চ অসামৰিক সন্মান ভাৰত ৰত্ন প্ৰদান কৰা হয়।

ল’ৰালিকাল

ৰবীন্দ্ৰ শংকৰৰ (ঘৰুৱা নাম ৰবু) আদি পৈতৃক গৃহ বাংলাদেশৰ নৰাইল জিলাৰ কালিয়া উপজিলাত। তেওঁৰ জন্ম হয় ভাৰতৰ উত্তৰ প্ৰদেশৰ চহৰ বাৰাণসী চহৰত। ৰবি শংকৰ আছিল চাৰিজন ককাই ভাইৰ মাজত সকলোতকৈ সৰু।[2][3][4] Shankar's Bengali birth name was Robindro Shaunkor Chowdhury.[2] তেওঁৰ দেউতাক শ্যাম শংকৰ আছিল এজন প্ৰথিতযশা জ্ঞানী, ৰাজনীতিবিদ আৰু আইনজ্ঞ। কিন্তু তেওঁৰ প্ৰায় সম্পূৰ্ণ ল’ৰালি কালছোৱা দেউতাকৰ অনুপস্থিতিতে কাটি যায়। ফলত একৰকম দৰিদ্ৰতাৰ মাজেৰেই ৰবি শংকৰৰ মাক হেমাঙ্গিনীয়ে তেওঁক ডাঙৰ দীঘল কৰে। ডাঙৰ ককায়েক উদয় শংকৰ আছিল বিখ্যাত ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় নৃত্যশিল্পী। সেই সময়ত তেওঁ আছিল পেৰিচত। ৰবি শংকৰে ১৯৩০ চনত মাকৰ লগত পেৰিচলৈ ডাঙৰ ককায়েকৰ ওচৰলৈ যায় আৰু তাতেই আঠ বছৰ স্কুলত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে।[5][6] বাৰ বছৰ বয়সৰ পৰাই ৰবি শংকৰে ডাঙৰ ককায়েকৰ নৃত্য দলৰ একক নৃত্যশিল্পী আৰু চেতাৰ বাদক আছিল। সেই বয়সৰ পৰাই তেওঁ অনুষ্ঠান কৰি ঘূৰি ফুৰিছিল ভাৰত আৰু ইউৰোপৰ বিভিন্ন চহৰত।

সঙ্গীত জীৱন

১৯৩৮ চনত, ওঠৰ বছৰ বয়সত ৰবি শংকৰে ডাঙৰ ককায়েক উদয় শংকৰৰ নাচৰ দল এৰি মাইহাৰত ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীতৰ অমৰ শিল্পী আচাৰ্য আলাউদ্দীন খান চাহেবৰ কাষত চেতাৰৰ দীক্ষা লোৱাৰ আৰম্ভ কৰে। দীক্ষা গ্ৰহণকালত তেওঁ আচাৰ্যৰ পুত্ৰ সৰোদৰ অমৰ শিল্পী ওস্তাদ আলী আকবৰ খানৰ সংস্পৰ্শলৈ আহে। তেওঁলোকে পৰৱৰ্তীকালত বিভিন্ন স্থানত চেতাৰ-সৰোদৰ যুগলবন্দী বজাইছে। গুৰুগৃহত ৰবি শংকৰে সুদীৰ্ঘ সাত বছৰ চেতাৰৰ সঙ্গীত শিক্ষা গ্ৰহণ কৰে। এই শিক্ষাকালৰ ম্যাদ আছিল ১৯৩৮ ৰ পৰা ১৯৪৪ চন পৰ্যন্ত।

১৯৩৯ চনত ভাৰতৰ আহমেদাবাদ চহৰত ৰবি শংকৰৰ প্ৰথম সৰ্বসাধাৰণৰ কাৰণে উন্মুক্ত একক চেতাৰ পৰিবেশন অনুষ্ঠান হয়। সেই আৰম্ভণিৰ পৰা আজিলৈকে পণ্ডিত ৰবি শংকৰে নিজকে তুলি ধৰিছে এজন বৈশ্বিক সঙ্গীতজ্ঞ, সঙ্গীত স্ৰষ্টা, পাৰফৰ্মাৰ আৰু ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীতৰ এজন মেধাবী দূত হিচাবে। ১৯৪৫ চনৰ মাজ ভাগত ৰবি শংকৰে চেতাৰ বাদক হিচাবে ভাৰতীয় ঐতিহ্যবাহী শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীতৰ এজন শিল্পী হিচাবে স্বীকৃতি পায়।

এই সময়ত ৰবি শংকৰে তেওঁৰ সাঙ্গীতিক সৃজনশীলতাৰে অন্যান্য শাখাতো ভৰি দিবলৈ আৰম্ভ কৰে। তেওঁ সুৰ সৃষ্টি, বেলেৰ বাবে সঙ্গীত ৰচনা আৰু চলচ্চিত্ৰৰ সঙ্গীত পৰিচালনাও কৰে। এই সময়ৰ বিখ্যাত 'ধৰতী কি লাল' আৰু 'নীচা নগৰ' চলচ্চিত্ৰ দুখনৰ সঙ্গীত ৰচনা আৰু সুৰাৰোপ কৰে। তেওঁ কবি ইকবালৰ 'চাৰে জাঁহাচে আচ্ছা' কবিতাটোক অমৰ সুৰেৰে সুৰাৰোপিত কৰি ভাৰতীয় জাতীয় সঙ্গীতৰ পাছত আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় গান হিচাবে প্ৰতিষ্ঠিত কৰিলে।

১৯৪৯ চনত ৰবি শংকৰে দিল্লীত অল ইণ্ডিয়া ৰেডিঅ’ৰ সঙ্গীত পৰিচালক হিচাবে যোগ দিয়ে। একেই সময়তে তেওঁ প্ৰতিষ্ঠা কৰে 'বৈদ্য বৃন্দ চেম্বাৰ অৰ্কেষ্ট্ৰা'। ১৯৫০ ৰ পৰা ১৯৫৫ চন পৰ্যন্ত ৰবি শংকৰ অত্যন্ত নিবিড়ভাবে সঙ্গীত সৃষ্টিত ব্যস্ত আছিল। এই সময়ত তেওঁৰ উল্লেখযোগ্য সৃষ্টি হ’ল সত্যজিৎ ৰায়ৰ অপু ত্ৰয়ী (পথেৰ পাঁচালী, অপৰাজিত আৰু অপুৰ সংসাৰ) চলচ্চিত্ৰৰ সঙ্গীত পৰিচালনা। পৰৱৰ্তীকালত তেওঁ 'চাপাকোয়া' (১৯৬৬), 'চাৰ্লি' (১৯৬৮) আৰু 'গান্ধী' (১৯৮২) সহ আৰু চলচ্চিত্ৰৰ সঙ্গীত পৰিচালনা কৰে।

১৯৬২ চনত পণ্ডিত ৰবি শংকৰে কিন্নৰ স্কুল অব মিউজিক, বম্বে আৰু ১৯৬৭ চনত কিন্নৰ স্কুল অব মিউজিক, লচ্‌ এঞ্জেলচ স্থাপন কৰে।

আন্তৰ্জাতিক সঙ্গীতৰ মজিয়াত পণ্ডিত ৰবি শংকৰ

“ৰবি শংকৰে মোৰ বাবে সঙ্গীতৰ এক অনন্য অমূল্য উপহাৰ লৈ আহিছিল। তেওঁৰ জৰিয়তে মই মোৰ সঙ্গীত অভিজ্ঞতাত নতুন মাত্ৰা যুক্ত কৰিব পাৰিছো। মোৰ পক্ষে তেওঁৰ সঙ্গীত প্ৰজ্ঞা আৰু মানবিকতাক একমাত্ৰ মোৎজাৰ্টৰ লগতহে তুলনীয় যেন ভাৱ হয়।”

— ইহুদি মেনুহিন

ৰবি শংকৰৰ সঙ্গীত ব্যক্তিত্বৰ দুটা ভিন্ন দিশ হৈছে: উচ্চাঙ্গ চেতাৰ শিল্পী হিচাবে তেওঁ সকলো সময়তেই ঐতিহ্যমুখী অৰু শুদ্ধতাবাদী; কিন্তু সঙ্গীত ৰচয়িতা হিচাবে তেওঁ সকলো সময়তে নিজৰ সীমা পাৰ হৈ যাবলৈ চায়। ১৯৬৬ চনত দ্য বিটল্‌চৰ জৰ্জ হেৰিছনৰ লগত যোগাযোগ কৰাৰ আগৰ পৰাই তেওঁ সঙ্গীতৰ বিভিন্ন ধাৰা আৰু তাৰ প্ৰভাৱক লৈ কাম কৰিছিল। এই সময়ত তেওঁ জ্যাজ সঙ্গীত, পাশ্চাত্য শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীত আৰু লোকসঙ্গীত ক লৈয়ো কাম কৰিছিল।

১৯৫৪ চনত ছ'ভিয়েট সংঘত অনুষ্ঠানৰ মাধ্যমেৰে ৰবি শংকৰে ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীতৰ বাহক হিচাবে তেওঁৰ চেতাৰবাদনক আন্তৰ্জাতিক পৰিমণ্ডলত প্ৰথম তুলি ধৰে। ইয়াৰ পাছত ১৯৫৬ চনত তেওঁ ইউৰোপ আৰু আমেৰিকাত সঙ্গীত পৰিবেশন কৰে। এই সময়ত তেওঁ এডিনবাৰ্গ ফেষ্টিভেলত আৰু বিখ্যাত সঙ্গীত মঞ্চ ৰয়াল ফেষ্টিভেল হলতো বজাইছে।

“ৰবি শংকৰ হৈছে বিশ্ব সঙ্গীতৰ দেৱপিতা।”

— জৰ্জ হেৰিছন

১৯৬৫ চনত বীটলচৰ জৰ্জ হেৰিছনে চেতাৰৰ সুৰক লৈ গৱেষণা আৰম্ভ কৰাত ৰবি শংকৰৰ লগত তেওঁৰ যোগাযোগ হয় আৰু পৰৱৰ্তীকালত সেইয়া বন্ধুত্বত পৰিণত হয়। এই বন্ধুত্বই ৰবি শংকৰক দ্ৰুততাৰে আন্তৰ্জাতিক সঙ্গীত পৰিমণ্ডলত নিজৰ অৱস্থান সৃষ্টি কৰাত সাহায্য কৰে। ৰবি শংকৰে পপ সঙ্গীতৰ গুৰু জৰ্জ হেৰিছনৰ "মেণ্টৰ" হিচাবে পাশ্চাত্য সঙ্গীত জগতত গৃহীত হয়। ইয়াৰ ফলত ৰবি শংকৰক এনেকুৱা সকলো সঙ্গীত উৎসৱতে সঙ্গীত পৰিবেশনৰ বাবে আমন্ত্ৰণ জনোৱা হ’ল য’ত শাস্ত্ৰীয় সঙ্গীত পৰিবেশনৰ উপযোগী পৰিবেশেই নাই। এইবোৰৰ মাজত উল্লেখযোগ্য হ’ল "মণ্টেৰী পপ ফেষ্টিভেল", মণ্টেৰী, ক্যালিফোৰ্নিয়া; এই অনুষ্ঠানত ওস্তাদ আল্লাৰাখাই তবলা সঙ্গত কৰিছিলে। ১৯৬৭ চনত তেওঁৰ আমেৰিকাৰ অনুষ্ঠানসমূহে তেওঁক এক অভাবনীয় সফলতা আনি দিছিল। অনুষ্ঠানৰ পাছত তেওঁক বিভিন্ন কলেজ বিশ্ববিদ্যালয়ত বক্তৃতা দিবলৈ আমন্ত্ৰণ জনাইছিল। ইয়াৰ উপৰি ১৯৬৯ চনত তেওঁ উডষ্টক ফেষ্টিভেলত সঙ্গীত পৰিবেশন কৰিছিল।

১৯৭১ চনত বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ স্বপক্ষ প্ৰচাৰ আৰু মানবিক সহায়তাৰ বাবে জৰ্জ হেৰিছনৰ উদ্যোগত নিউয়ৰ্কৰ মেডিচন স্কোৱাৰ গাৰ্ডেনত আয়োজিত 'কনচাৰ্ট ফৰ বাংলাদেশ' অনুষ্ঠানত চেতাৰ বজাইছিল। পণ্ডিত ৰবি শংকৰেই মূলতঃ এই অনুষ্ঠানৰ বাবে জৰ্জ হেৰিছনক উদ্বুদ্ধ কৰিছিল। বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা সংগ্ৰামৰ ক্ষেত্ৰত আন্তৰ্জাতিক পৰিমণ্ডলত 'কনচাৰ্ট ফৰ বাংলাদেশ' এটা অবিস্মৰণীয় ঘটনা।

জৰ্জ হেৰিছনৰ লগত ১৯৭৪ চনৰ আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ অনুষ্ঠানসমূহত পণ্ডিত ৰবি শংকৰ আৰু তেওঁৰ সঙ্গীসকলে উদ্বোধনী অংকত সঙ্গীত পৰিবেশন কৰিছিল।

“ৰবি শংকৰৰ কাষত মোৰ অনেক ধাৰ; তেওঁ আছিল মোৰ শিক্ষকসকলৰ এজন।”

— ফিলিপ গ্ৰাচ

পণ্ডিত ৰবি শংকৰৰ অমৰ কীৰ্তি হৈছে পাশ্চাত্য আৰু পূবৰ সঙ্গীতৰ মিলন। পাশ্চাত্য সঙ্গীতৰ বিখ্যাত বেহালাবাদক ইহুদী মেনুহিনৰ লগত চেতাৰ-বেহালাৰ কম্প’জিছন তেওঁৰ এক অমৰ সৃষ্টি যিয়ে তেওঁক আন্তৰ্জাতিক সঙ্গীতৰ এক উচ্চ আসনত বহুৱাইছে। তেওঁ আৰু এটি বিখ্যাত সঙ্গীত কম্প’জিছন কৰিছে বিখ্যাত বাঁহীবাদক জ্যঁ পিয়েৰে ৰামপাল, জাপানী বাঁহীৰ চাকুহাচি গুৰু হোচান ইয়ামামাটো আৰু কোটো (ঐতিহ্যবাহী জাপানী তাৰযন্ত্ৰ) গুৰু মুচুমি মিয়াছিতাৰ বাবে। ১৯৯০ চনত বিখ্যাত সঙ্গীতজ্ঞ ফিলিপ গ্ৰাচৰ লগত যৌথ প্ৰযোজনা 'প্যাচেজেচ' তেওঁৰ এক উল্লেখযোগ্য সৃষ্টি। ২০০৪ চনত পণ্ডিত ৰবি শংকৰে ফিলিপ গ্ৰাচৰ 'ওৰিয়ন' প্ৰযোজনাৰ চেতাৰ অংশৰ সঙ্গীত ৰচনা কৰে।

পুৰস্কাৰ আৰু সম্মান

• ১৯৬২ চনত ভাৰতীয় শিল্পৰ সৰ্বোচ্চ সম্মানীয় পদক ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰপতি পদক;
• ১৯৮১ চনত ভাৰতৰ সৰ্বোচ্চ সুশীল সমাজ পুৰস্কাৰ পদ্মভূষণ;
• ১৯৮৬ চনত ভাৰতৰ ৰাজ্যসভাৰ সদস্য মনোনীত হয়;
• ১৯৯১ চনত ফুকোদা এছিয়ান কালচাৰেল প্ৰাইজেচ-ৰ গ্ৰেণ্ড প্ৰাইজ;
• ১৯৯৮ চনত চুইডেনৰ পোলাৰ মিউজিক প্ৰাইজ (ৰে চাৰ্লচ্‌ৰ লগত)
• ১৯৯৯ চনত ভাৰত চৰকাৰৰ দ্বাৰা প্ৰদত্ত ভাৰতৰত্ন[7];
• ২০০০ চনত ফৰাচী সৰ্বোচ্চ অসামৰীক বঁটা লিজিয়ন অব অনাৰ;
• ২০০১ চনত ৰাণী দ্বিতীয় এলিজাবেথৰ দ্বাৰা প্ৰদত্ত অনাৰেৰী নাইটহুড;
• ২০০২ চনত ভাৰতীয় চেম্বাৰ অব কমাৰ্চ-ৰ লাইফ টাইম এচিভমেণ্ট এৱাৰ্ডৰ উদ্বোধনী পুৰস্কাৰ;
• ২০০২ ত দুটা গ্ৰেমী এৱাৰ্ড;
• ২০০৩ চনত আই এচ পি এ ডিষ্টিংগুইছ্‌ড আৰ্টিষ্ট এৱাৰ্ড, লণ্ডন;
• ২০০৬ চনত ফাউণ্ডিং এম্বাচেদৰ ফৰ গ্লোবেল এমিটি এৱাৰ্ড, চান ডিয়েগো ষ্টেট ইউনিভাৰ্চিটি, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ;
• ১৪টা সম্মানসূচক ডক্টৰেট;
• ম্যাগাচেচে এৱাৰ্ড, ম্যানিলা, ফিলিপিন্স;
• গ্লোবেল এম্বাচেদৰ উপাধি - ওৱৰ্ল্ড ইকন’মিক ফ’ৰাম;
• ভাৰত চৰকাৰৰ দ্বাৰা প্ৰদত্ত পদ্মবিভূষণ
• বিশ্বভাৰতী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দ্বাৰা প্ৰদত্ত দেশিকোত্তম

পণ্ডিত ৰবি শংকৰ আমেৰিকান একাডেমী অব আৰ্টচ্‌ এণ্ড লেটাৰচ্‌ -ৰ অনাৰেৰী মেম্বাৰ আৰু ইউনাইটেড নেছনচ্‌ ইণ্টাৰনেছনেল ৰোষ্ট্ৰাম অফ কম্প’জাৰচ-ৰ সদস্য।

পাৰিবাৰিক জীৱন

১৯৮৮ত ৰবি শংকৰৰ এখন চিত্ৰ

একৈছ বছৰ বসয়ত ৰবি শংকৰে তেওঁৰ গুৰু (যাক তেওঁ দেউতা বুলি মাতিছিল) আচাৰ্য আলাউদ্দীন খান চাহেবৰ ছোৱালী অন্নপূৰ্ণা দেবীকে বিয়া কৰায়। এই বিয়াৰ ফলত তেওঁলোকৰ এটি পুত্ৰ সন্তান শুভেন্দ্ৰ শংকৰৰ জন্ম হয়। কিন্তু এই বিয়া বিচ্ছেদত শেষ হয়।

পৰৱৰ্তীকালত আমেৰিকান কনচাৰ্ট উদ্যোক্তা চ্যূ জোন্সৰ সংস্পৰ্শলৈ আহে। এই সম্পৰ্কই এটি কন্যা সন্তানৰ জন্ম দিয়ে। ন’ৰা জ’নছ ৰবি শংকৰৰ এই ছোৱালীজনী এজনী প্ৰথিতযশা জ্যাজ, পপ, আধ্যাত্মিক আৰু পাশ্চাত্য লোক সঙ্গীতৰ শিল্পী আৰু সুৰকাৰ। নোৰা জোন্সে ২০০৩ আৰু ২০০৫ চনত দহটা গ্ৰেমী এৱাৰ্ড পায়।

পৰৱৰ্তীকালত ৰবি শংকৰে তেওঁৰ গুণগ্ৰাহী আৰু অনুৰক্তা সুকন্যা কৈতানক বিয়া কৰায়[8]। এই বিয়াত তেওঁৰ দ্বিতীয় কন্যা অনুষ্কা শংকৰৰ জন্ম হয়। দেউতাকৰ পৰাই শিক্ষা লৈ অনুষ্কা এতিয়া নিজেও চেতাৰ বাদক হিচাবে প্ৰতিষ্ঠিত।[9]

চলচ্চিত্ৰ আৰু প্ৰামান্যচিত্ৰ

• 'ৰাগা' (১৯৭১) হাৱাৰ্ড ওৱৰ্থ পৰিচালিত
• 'দ্য কনচাৰ্ট ফৰ বাংলাদেশ' (১৯৭২)
• 'কনচাৰ্ট ফৰ জৰ্জ' (২০০৩

ৰবি শংকৰৰ প্ৰকাশনা

• ২০০৩ চন পৰ্যন্ত ৬০টা মিউজিক এলবাম
• ৰাগ অনুৰাগ (বঙালী)
• ৰাগ মালা (১৯৬৭), (আত্মজীৱনী, ৰ্জজ হ্যাৰিচন সম্পাদিত) (ইংৰাজী)
• মিউজিক মেমৰী (১৯৬৭) (ইংৰাজী)
• মাই মিউজিক, মাই লাইফ (১৯৬৮), (আত্মজীৱনী) (ইংৰাজী)
• লাৰ্নিং ইণ্ডিয়ান মিউজিকঃ আ চিচ্টেমেটিক এপ্ৰোচ (১৯৭৯) (ইংৰাজী)

তথ্য সংগ্ৰহ

1. guinnessworldrecords
2. Lavezzoli 2006, p. 48
3. Hunt, Ken. "Ravi Shankar – Biography". Allmusic. http://www.allmusic.com/artist/ravi-shankar-p3434/biography। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 July 2009. 
4. Massey 1996, p. 159
5. Slawek 2001, pp. 202–203
6. Ghosh 1983, p. 55
7. "ভাৰত-ৰত্ন বঁটা বিজয়ীৰ তালিকা (১৯৫৪ - ২০০৭". ভাৰতৰ গৃহ মন্ত্ৰালয়. Archived from the original on 2009-04-10. https://web.archive.org/web/20090410024701/http://www.mha.nic.in/pdfs/PadmaAwards1954-2007.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: ৭ ডিচেম্বৰ, ২০১০. 
8. "Hard to say no to free love: Ravi Shankar". Press Trust of India. Rediff.com. 13 May 2003. http://www.rediff.com/news/2003/may/13ravi.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 July 2009. 
9. Lindgren, Kristina (21 September 1992). "Shubho Shankar Dies After Long Illness at 50". Los Angeles Times. Archived from the original on 5 June 2011. https://web.archive.org/web/20110605024628/http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/61210384.html?FMT=ABS। আহৰণ কৰা হৈছে: 31 August 2009. 

বাহ্যিক সংযোগ

• Ravi Shankar at Allmusic
• Ravi Shankar সম্পৰ্কে ইণ্টাৰনেট মুভি ডাটাবেছত থকা তথ্য।
• এনচাইক্লোপিডিয়া ব্ৰিটানিকা
• পাৰৰ্ফমেন্‌‍চ, ইউনিভাৰ্চিটি অব ক্যালিৰ্ফোনিয়া, বাৰ্কলে Archived 2006-09-01 at the Wayback Machine
• ৰবি শংকৰ ফাউণ্ডেশ্যন
• ৱৰ্ল্ড মিউজিক চেণ্ট্ৰেল Archived 2008-12-16 at the Wayback Machine