an Mallos de Riglos

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Mallos de Riglos
Os Mallos de Riglos dende o macizo d'os Fils
Cheografía
Cordelera	Sierras exteriors pirenencas
Sector	{{{sector}}}
{{{tpran}}}	{{{ran}}}
Maxima altaria	1.012 m en o mallo Ventuso
Cimas importants
Largaria
Amplaria
Superficie
Vértiz cheodesico
Subsistemas
Administración
Estau
País	Aragón
Comarca	Plana de Uesca
Edat
Materials
Tipo
Mapa

Os mallos de Riglos^[1] son unas formacions cheolochicas consistents en unas penyas de parez verticals, ditas mallos, situadas en a localidat aragonesa de Riglos, en a Plana de Uesca, bels 45 km a o norueste de Uesca capital, en as sierras exteriors d'o Prepireneu aragonés. Arriban a os 275 metros d'altaria maxima (espolón norte d'o Pisón) y se caracterizan por as suyas grans parez verticals u mesmo esplomadas, muit apreciadas en a practica d'a escalada.

En noviembre de 2016, o Gubierno d'Aragón aprebó a declaración d'o Molimento Natural d'os Mallos de Riglos, Agüero y Penya Rueba.^[2]

A primera ascensión conoixida a un mallo estió una expedición liderada per Jean Arlaud que puyó a punta Buzón d'o Mallo Firé.

Cheolochía

Os mallos de Riglos son consecuencia d'a elevación d'os Pireneus mientres a orochenia alpina y son formaus mas que mas d'almendrons d'o Miocén, sedimentos con ruellos de glera de grandaria significativa (bloques y grava), con matriz d'arena y cementaus por carbonatos.

En creyar-se a cordelera pirenenca, a erosión prevocó que gran cantidat de materials estasen rastraus enta o sud por cauces que abocaban as suyas auguas enta l'antiga depresión d'Ebro, posando-sen y sedimentando-sen en granizos conos de dechección. Istos depositos aluvials fueron elevaus y diaclasaus por plegos d'as capas inferiors y posteriorment erosionaus, creyando as altas parez subverticals. A meteorización, mas que mas la de tipo fluvial, ubrió fundas barranqueras enamplando-sen as crepazas y formando-se as caracteristicas chamineras. Os estreitamientos y teitos que apareixen en ellas son debius a que a roca mas dura ha persistiu a tamas d'a erosión d'as auguas fluvials.

Toponimia

«Mallo» ye un termín aragonés. Cada mallo tien un nombre propio, cual orichen procede en bels casos d'o nombre de bellas casas de Riglos (Firé y Pisón), d'a suya forma u color caracteristica (o Puro, o Cuchillo, a Visera, de l'Agua, os Fils, Colorado, Magdalena, Agulla Roya, Tornillo, Tornillito) u en homenache a atras personas no relacionadas necesariament con o mundo d'a escalada (d'os Castellanos, Melchor Frechín, Roberto Martí "Chichín", José Enrique Herrera, Mariano Cored, Víctor Carilla, Luis Gómez Laguna, Cheneral Capaz, Don Justo). Respecto a la toponimia d'os mallos chicoz, a la zona le'n diz "os galochos", de l'aragonés galacho u galocho, que significa zona angosta u de parez verticals creyada por a erosión de l'augua. Asinas lo replega Julio Soler Santaló, en un articlo pa o boletín de 1911 d'o Centre Excursionista de Catalunya.^[3] Cada mallo tien o suyo propio "galocho".

Tradicionalment se dividen en tres grupos. Os mallos grans, os mallos chicoz u mallos chicos y os Fils.

Os mallos grans son:

o Firé, d'antis mas yera conoixiu como mallo d'as Diez. As cinco puntas que lo coronan reciben os nombres No Importa -Centuria d'o Frente de Juventudes-, Ángel Mateo Tinao -chirmán de Joaquín Mateo, primero en puyar-ie-, Buzón -por o buzón de rechistro que i deixoron os primers escaladors- lideraus por Jean Arlaud que estió o primer en escalar un Mayo, Mallafré -en homenache a o suyo primer escalador, Ernest Mallafré, encara que orichinalment yera dita "d'os catalans"- y José María Montolar -Centuria d'o Frente de Juventudes,^[4]
o Pisón, dito tradicionalment "o Pisoné",
o Puro, d'antis mas conoixiu como "o Fuso" estando denominau sin exito dimpués d'a primera puyada como mallo Francisco Franco,
o Castiella (u d'os castellanos), por l'orichen madrilenyo d'os primers escaladors que i ubrioron vías. Ye situau en o Circo de Verano, dezaga d'o Pisón,
os Volaus, por estar amanaus a o rápel d'o Volau d'o Pisón,
o Cuchillo, por o suyo afilau perfil conoixiu como o "filo del Cuchillo",
o Melchor Frechín, conoixiu orichinalment como Mallo u Punta Sin Nombre,
a Visera, considerau o mayor esplome d'Espanya, con 60 metros dende a base d'o mallo dica a vertical d'a final d'a paret,
o mallo de l'Agua, por chenerar-se en él un chicot curso d'augua dimpués d'as plevias.^[5]

Os mallos chicoz son:

Colorado, por o tono royenco caracteristico d'suya cara norte,
Chichín, mote de Roberto Martí, chunto a Serón y Millán un d'os primers en puyar a la punta No Importa d'o Firé,
Herrera, en remeranza de José Enrique Herrera,
Magdalena, tamién dito orichinalment "o Molondrón",
Cored, en remeranza de Mariano Cored Agustín, escalador uescano muerto mirando d'escalar por primera vegada o Puro,
Carilla, en remeranza de Víctor Carilla Pomar, escalador zaragozano muerto en o cuarto intento d'escalada d'o Puro,
Aguja Roja, dito orichinalment "a remolacha",
Gómez Laguna, como homenache a Luis Gómez Laguna, alcalde de Zaragoza entre 1954 y 1966. Orichinalment fue dito "o Pimiento",
Capaz, nombre d'una centuria d'o Frente de Juventudes que a la vegada recibe o nombre d'o Cheneral Capaz.

Mas enta l'este, destacan o Paredón de los Buitres, tamién dito mallo Arcaz, y o Macizo d'os Fils - dito asinas por a suya estratificación horizontal- a on destacan a Penya don Justo, en homenache a don Justo Garasa, o Tornillo y o Tornillito u Falso Tornillo, os dos por a suya forma caracteristica.