Aragonés d'as comunidaz aragonesas
L'aragonés d'as comunidaz aragonesas se charró en as comunidaz de Calatayú, Daroca, Teruel y Albarracín, amés d'en as capitals d'ixas comunidaz. Esta zona tamién yera conoixida en la baixa Edat Meya como "extremadura aragonesa". Contexto historicoA repoblación d'estas tierras, en muitos casos poco habitadas en o periodo musulmán, fue feita por cristianos d'orichens diferents: aragoneses, navarros, alaveses, riojanos, castellanos, gascons, atros occitans, mozarabes, dependendo d'as zonas, pero a contribución mayor fue a orichinaria de Navarra. En Xiloca a contribución d'os occitans (especialment gascons) estió gran, en a Tierra d'Albarracín fue a contribución d'os navarros d'o sud a mes important, (os fundadors d'a sinyoría d'Albarracín yeran navarros, convertindo-se con atros nobles en a clase dirichent), y con os navarros d'o sud vinioron riojanos. L'aragonés d'as comunidaz aragonesas teneba caracters de parla de transición enta o castellano, igual como o castellano d'a Extremadura Soriana en o que ye escrito o "Poema de Mío Cid" y as variants de castellano medievals d'as actuals provincias de Guadalachara y Cuenca teneban muitos aragonesismos y teneban caracters de parla de transición enta o navarro-aragonés. O diferent orichen d'os repobladors, a leixanía con respecto a lo nuclio aragonés d'a val d'Ebro y Pireneus, y a cercanía con Castiella y as relacions comercials debió fer que l'aragonés d'as comunidaz aragonesas fuese un aragonés con menos caracters romanicos arcaizants que encara trobamos en o Pireneu Central y Centro-Oriental, y dende o punto de vista d'un montanyés pirenenco sería un aragonés "esbrafau". A influencia de Castiella no se limitaba a l'orichen de pocos repobladors: yera o reino mes poderoso y influent d'a peninsula on i heba un estándard romanz escrito mes desembolicau que en Aragón. Tamién a part castellana de Celtiberia yera una zona interior alta y menos rica que en a parte aragonesa de Celtiberia, mes baixa, con mes huerta, mes ubierta. A Celtiberia castellana yera d'on veniba de contino una corrient migratoria, que trayeba apellitos como Molina,[1] corrient que dura dica os nuestros días. Coloma Lleal Galcerán comenta en o suyo libro "La Formación de los romances peninsulares" que en a Extremadura Aragonesa a población yera heterochenia por a convivencia de musulmans autoctonos y repobladors aragoneses, navarros, castellanos, "francos", mozarabes y chodigos fuyitos d'Al-Andalus y que os rasgos aragoneses yeran diluitos en una luenga de nivelación d'estructura asaber-lo de castellanizada. Este autor tamién diz lo mesmo de l'aragonés d'a val d'Ebro, feito que no ye defendible. S'ha de dicir que no en tota a Extremadura Aragonesa bi heba una abundant población musulmana autoctona, por eixemplo en o Xiloca a población musulmana yera cuasi inexistent y en a Comunidat de Teruel a mayoría d'os musulmans yeran descendeban de cativos d'atras zonas y yeran arabizaus. Tamién s'ha de dicir que os repobladors occitans muito numerosos en bellas zonas apartarían a luenga d'ixe modelo castellano. A evolución d'o navarro-aragonés d'os repobladors enta l'aragonés d'as comunidaz aragonesas podió estar un proceso similar a lo que en o norte de Cerdenya ha esdeveniu con o dialecto sasarés de l'idioma sardo, dialecto en o que no son presents ciertos caracters chenuínos d'o sardo por contacto con os romances d'os corsos, pisans, chenoveses y catalans, y en contacto cheografico con o gallurés, de caracter italo-corso pero con substrato sardo. A luenga escritaSeguntes Coloma Lleal Galcerán a luenga escrita prenió o modelo d'a luenga d'os principals centros urbans. Ye cierto que a luenga escrita teneba muita converchencia con a luenga escrita en Castiella, pero no amostraba bel caracter aragoneses que encara se conservan en a parla actual, por o que a parla que se feba servir en as comunidaz no s'ha d'identificar con os textos escritos, que son una fuent mes pa a suya conoixencia chunto con a toponimia, l'aragonés residual actual y os elementos romances d'os textos latinos. Os elementos romances d'os textos latinos en son millor fuent pa bel fenomeno encara en o sieglo XVI. Entre os textos escritos en aragonés d'as comunidaz aragonesas bi n'ha beluns de muita importancia historica, como a versión romanz d'o Fuero de Teruel u Fuero romanz de Teruel, con una versión d'o sieglo XIII y atra d'o sieglo XIV, a suya variant adaptada pa Albarracín u Fuero romanz d'Albarracín u o fuero d'Alfambra. Tamién cartas de población como as d'os lugars de Río Deva y Bellestar. L'aragonés d'a mayor part d'as obras de Chuan Ferrández d'Heredia (de fueras d'o "Libro de los Emperadors" y de "De secreto secretorum"), podría tener una base en este aragonés de zonas güegants mugants con o reino de Castiella. Part d'as "Cronicas d'os Chudeces de Teruel" son escritas en aragonés d'as comunidaz aragonesas. Una muestra de literatura no historiografica ye "La soterrada viva d'Alfambra". Sin estar guaire diferents d'os textos d'os sieglos anteriors, os textos escritos en a ciudat de Teruel a principios d'o sieglo XV amostraban pocos caracters foneticos aragoneses,[2] 1991, a diferencia d'os muitos caracters aragoneses d'os textos que s'escribiban en Zaragoza y a val d'Ebro. Fonetica
nec prout aque vertuntur ad terminum de Cubla et de las Pobediellas, et exit ad fontem Regis, et de dicto fonte Regis cerro cerro usque ad portum de Casedon, et usque ad foz d'Andurria, et prout vadit caminum vetus apud Moram, et exit ad Tejares de Formig et ad Joncosam
Que a grafía -j- u -i- n'este caso correspondeba a l'actual fonema que se representa con o digrafo ch lo veyemos en dos parrafos cercanos referitos a Teruel d'as actas d'as corz d'Alcanyiz de 1436: Primerament qui caminara enta Daroca es el estanco e limites el canton del huerto de los frayres Menores, en do sale un regajo de agua de un huerto de Bertholomeo de Alfambra
Primerament qui caminara enta Daroca, es el estanco e limites al canton del huerto de los frayres Menores, en do sale un regacho de agua de un huerto de Bartholome de Alfambra
MorfolochíaTrobamos o demostrativo masculín esti como en cheso y romanz navarro. As combinacions de pronombres de dativo y acusativo se feban d'una traza coincident u pareixita a lo castellano medieval: ge-lo, ge-la, ge-los, ge-la, que veyemos en o fuero de Teruel y atros textos. L'orichen d'estas formas ye: ILLI+ILLU(M) > (e)lielo > ljelo > gelo. N'esto se diferencia de l'aragonés d'a val d'Ebro (incluindo o nord-este de l'actual provincia de Teruel), que coincide con l'aragonés de l'Alto Aragón en fer servir las combinacions le lo, le la, le los, le las que en aragonés moderno son "le'n". Cuan o dativo ye plural s'esferencia d'o castellano en que a construcción ye ge les, ye dicir, os pronombres d'acusativo lo, la, los, las dixan d'indicar-sen y son substituyius por una forma que indica o plural d'o dativo. N'esto s'alinia con as formas aragonesas medievals les lo, les la, les las, les los, que actualment son les ne, y ye a base d'a construcción se les propia d'o castellano d'Aragón y considerada dende a filolochía hispanica un simple vulgarismo. Os adverbios de modo acaban en -ment como en aragonés cheneral. Manimenos en textos antigos y as suyas copias como o fuero romanz de Teruel, o fuero romanz d'Albarracín u en un solo caso en o fuero d'Alfambra os adverbios acaban en -mientre como en romanz navarro. LexicoL'aragonés d'a Comunidat d'Albarracín presentaba elementos lexicos aislaus propios de La Rioja y Navarra y que se troban huei en o castellano d'ixas zonas, como Biércol (Calluna vulgaris) y Bercolar/Biercolar, beluns d'estos elementos perviven huei. Tamién ye posible trobar parolas u accepcions semanticas comuns con o catalán occidental u mes especificament con o catalán valenciano como clocha ("gnama"). Se veiga tamiénReferencias
Bibliografía
|