Казан университетының астрономия обсерваториясе

Казан университетының астрономия обсерваториясе
Нигезләнү датасы	1837
Дәүләт	Россия
Административ-территориаль берәмлек	Казан һәм Татарстан
Хуҗасы	Казан (Идел буе) федераль университеты
Мәдәни мирас һәйкәлләре исемлегенә керә	список объектов культурного наследия: Казань (часть 2)^[d]
Мирас статусы	Бөтендөнья мирасы[1] һәм федераль әһәмияттәге Россия мәдәни мирас объекты^[d][2]
Ирешү	Кремлёвская улица 18, литера 11, корпус 5
Казан университетының астрономия обсерваториясе Викиҗыентыкта

Казан федераль университетының астрономия обсерваториясе (КФУ АО) — Казан шәһәрендәге Россия астрономия обсерваториясе диңгез дәрәҗәсеннән 75 метр биеклектә урнашкан. Казан университетының астрономия кафедрасы базасына 1810 елда Йозеф Литров нигез салган.

2023 елның 19 сентябрендә обсерватория ЮНЕСКОның Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелгән.

Обсерватория директорлары

1. 1838—1855 Симонов Иван Михайлович
2. 1855—1884 Ковальский Мариан Альбертович
3. 1884—1918 Дубяго Дмитрий Иванович
4. 1918—1941 Баранов Владимир Андреевич
5. 1941—1957 Дюков Иван Александрович
6. 1957—1959 Дубяго Александр Дмитриевич
7. 1959—1987 Шәүкәт Хәбибуллин
8. 1987 елдан Наил Сәхибуллин

Казан университеты астрономиясе кафедрасы тарихы

Император Казан университетының астрономия кафедрасына 1810 елда Йозеф Иоганн Литров нигез салган. 1925 елдан 1946 елга кадәр астрономия кафедрасы белән беррәттән, 1937 елдан геодезия һәм гравиметрия кафедрасы да булган. Аны төрле вакытта К. К. Дубровский (1925—1931), А. А. Яковкин (1931—1937), И. А. Дюков (1937—1941), А. Д. Дубяго (1941—1946) җитәкләгәннәр. Астрономия кафедрасы 30 нчы еллар ахырыннан астрометрия кафедрасы (мөдире В. А. Баранов (1937—1941), И. А. Дюков (1941—1947) дип атала. Моннан тыш, 1939 елдан 1947 елга кадәр, аннары 1951 елдан алып 1954 елга кадәр Д.Я. Мартынов җитәкчелегендәге астрофизика кафедрасы, ә 1945 елдан А. Д. Дубяго җитәкчелегендә теоретик астрономия кафедрасы эшли. 1947 елда студентлар контингенты җитәрлек булмау сәбәпле, профессор И.А. Дюков җитәкчелегендә дүрт астрономия кафедрасын бер — астрономия кафедрасына берләштерәләр.

Обсерватория тарихы

1894 елда Аркылы-Воскресенски урамыннан обсерватория к=ренеше. 1927 елның 2 ноябреннән урам Астрономия урамы дип атала[3].

1811 елда И. Литров Казан Император университетының астрономия кафедрасы каршындагы обсерваториягә нигез салырга тәкъдим итә.

1814 елның 11 ноябрендә университет ботаник бакчасында таш каравыл йорты өстендә зур булмаган обсерваториядә (вакытлы төзелеш) күзәтүләр башлана.

1822 елда обсерватория вакытлыча агач галереяда (И.М. Симонов фатирының бер өлеше) урнаштырыла. 1827 елда даими обсерватория урыны итеп университет ишегалды сайлана. 1833 елда даими обсерватория бинасы төзелә башлый.

1835 елда Фраунгофер остаханәсендә 23-см (9 дюйм) рефракторга заказ бирәләр.

1837 елда даими обсерватория бинасын төзү тәмамланды, һәм шул ук елның июнендә анда беренче күзәтүләр ясалды.

1838 елда 9-дюймлы рефрактор тулысынча хәрәкәтчән төп манарада урнаштырылган.

Астрономия обсерваториясенең рәсми туу датасы 1838 елның 13 апрелендә кабул ителә, ул вакытта яңа обсерваториядә даими күзәтүләр башлана (Вена меридиан түгәрәгендә).

1885 елның 23 февралендә вакыт хезмәте оештырыла: кафедра тәрәзәсеннән Казанның уртача вакытын күрсәткән сәгатьләр куела.

2023 елның 19 сентябрендә обсерватория ЮНЕСКОның Бөтендөнья мирасы исемлегенә кертелгән[4].

2024 елның 16 маенда астрономия обсерваториясе бинасында ЮНЕСКОның истәлек билгесе урнаштырылган. Аның берсе Казан үзәгендәге бинада, икенчесе Яшел Үзән районындагы В. П. Энгельгард исемендәге астрономия обсерваториясендә куелган[5].

КДУ АО күзәтүчеләре һәм аларның күзәтү объектлары

Казан университеты физик факультетының биек корпусының 13 катыннан ясалган обсерватория фотосурәте.

• И. М. Симонов (1838—1840): Уран, Церера, (2) Паллада, меридиандагы йолдызлар, метеорологик күзәтүләр, магнит авышлыгы
• М. В. Ляпунов (1840—1850): кече планеталар, 7 йолдызлы зурлыкка кадәр йолдызлар, Орион томанлыгы
• М. А. Ковальский (1863—1869): халыкара программа буенча күк участоклары өчен авышлык буенча 90нан 80 градуска кадәр (4200 йолдыз) 10 йолдызлы зурлыкка кадәр йолдызлар каталогы; Кояш һәм горизонтта рефракцияне өйрәнү белән йолдызлар, Нептун астрометриясе
• 1874 елда Казан университеты обсерваториясендә Кояш дискы буенча Венера үтүне күзәтү үткәрелде.
• А. в. Краснов (1895—1898): Айның физик либрациясе, кратер Мёстинг А ның гелиометрындагы күзәтүләре нигезендә, икеле йолдызларның һәм планета-гигантларның торышлар, кече планета (247) Эвкрата, гравиметрия (Казан обсерваториясе подвалы өчен авырлык көчен тизләтүнең төгәл әһәмияте).
• Я. П. Корнух-Троцкий (1890—1898): төгәл вакытны һәм Айны билгеләү максатыннан, меридиан әйләнәсендә йолдызларны күзәтү. рефракторда - Кояшның тотылуы, Юпитер иярченнәре һәм Ай тарафыннан каплау, пассаж инструментында Казан обсерваториясе киңлегенең үзгәрүен күзәткән. 1896 елдан аңа икеләтә йолдызларны күзәтү өчен зур рефрактор тапшырыла.
• В.а. Баранов (1892—1901): киңлекнең үзгәрүен күзәтүдә пионер була.
• Д. И. Дубяго (1892—1901): кече планеталарны, кометаларны һәм икеле йолдызларны системалы күзәтү.
• 1901 елның 10 февралендә профессор стипендиаты Ивановский һәм студент Писарев тарафыннан Персей йолдызлыгында яңа йолдыз билгеләнә (Эдинбургта Андерсонның рәсми беренче ачучысына бәйсез рәвештә, 1901 елның яңа Персея).

Заманча тикшеренүләрнең төп тематикасы

Тиздән Бөек Ватан сугышы тәмамланганнан соң, Казан университетының шәһәр обсерваториясендә оптик күзәтүләр шәһәрнең үзәк өлешендәге югары яктыртылу белән бәйле рәвештә туктатыла. КДУның астрономия кафедрасы базасында студентлар һәм аспирантлар, шулай ук фәнни эшләр үткәрелә.

• «Күк җисемнәренең физикасын өйрәнү»: ЛТРдан баш тарту нигезендә йолдызлы спектрларны модельләштерү (проф. Н. А. Сәхибуллин)
• "Астрономия һәм геодезияне координация-вакытлыча тәэмин итү": комета, метеор, астероидлар хәрәкәтен өйрәнү; йолдызларны күзәтү һәм йолдыз каталогларын булдыру; Рефракция киңлегенең һәм аномалияләренең үзгәрүчәнлеген тикшерү (җитәкчесе проф. Н.Г. Ризванов).

Төп инструментлар

• Рефрактор Мерц (нем.Merz) Фраунгофер производствосы, D=9-дюйм, F=4 метр (астрометрия, ай тарафыннан йолдызларның визуаль капламалары)
• Репсольд гелиометры
• Джордж Доллонд торбасы (йолдызларның Ай белән капламнарын күзәтү өчен күчмә корал)
• Венаның меридиан түгәрәге  (1842 елгы янгыннан соң, алман остасы Репсольдка заказ бирелгән яңа түгәрәккә  алыштырылды).
• Экваториал
• Зур пассаж корал
• Төгәл вакыт сәгатьләре (1885 елның 23 февраленнән)

Обсерваториянең танылган хезмәткәрләре

• Дубяго Дмитрий Иванович
• Лобачевский, Николай Иванович
• Ковальский Мариан Альбертович
• Ляпунов Михаил Васильевич
• Симонов Иван Михайлович
• Мартынов Дмитрий Яковлевич
• Порецкий Платон Сергеевич — 1876—1889 елларда Казан обсерваториясендә эшли. Башта астроном-күзәтүче, 1886 елдан приват-доцент вазифасында эшли[6].

Обсерватория казанышлары

1983 елның 4 маенда Казанда В. Капков тарафыннан 8,6 йолдызлы зурлыгында астероид   (2) Паллада тарафыннан йолдыз каплануын  уңышлы күзәтү үткәрелә. Бу йолдызның Россия территориясендә астероид тарафыннан каплануын беренче дөрес күзәтү һәм СССР чикләрендә дүртенчесе булган[7].

Моны да карагыз

• Казан университетының астрономия күзәтүханәсе бинасы

Шулай ук карагыз

• Казан (Идел буе) федераль университеты
• В. П. Энгельгардт исемендәге астрономия обсерваториясе
• Северокавказская астрономическая станция Казанского университета
• Астрономия в России
• Список астрономических инструментов

Искәрмәләр

1. https://whc.unesco.org/en/list/1678
2. Постановление Совета Министров РСФСР № 1327 от 30.08.1960
3. Постановление Главы администрации города Казани от 18 марта 2005 № 566 «О Реестре названий улиц города Казани».
4. Астрономические обсерватории КФУ – в списке Всемирного наследия ЮНЕСКО.
5. КФУның астрономия обсерваториясе бинасында ЮНЕСКОның истәлек билгесе урнаштырылды
6. Порецкий Платон Сергеевич — БСЭ
7. « № 4 Дата=83/05/04 2 Паллада SAO 104751 8.6m Казань, Россия В.Капков» архив күчермәсе, Archived from the original on 2011-01-06, retrieved 2022-01-06 CS1 maint: Unfit url (link)

Сылтамалар

• 200 лет казанской астрономии. Казанский университет. әлеге чыганактан 2011-01-26 архивланды. 2021-08-24 тикшерелгән.